چرا به کعبه بیت العتیق می‌گویند؟
«آزادی از جهنم» از دیگر مصداق‌های است که در بعضی از روایات از جمله در الکافی (ج ۴، ص ۱۸۹) به این نکته اشاره شده است که اگر کسی خانه خدا را در دنیا زیارت کند و زائر بیت الله الحرام باشد، خداوند او را از جهنم نجات می‌دهد و برائت از جهنم هدیه او خواهد بود، پس کعبه باعث برائت از آتش جهنم است و به همین دلیل به آن بیت العتیق گفته اند.
به گزارش خبرنگار سرويس انديشه پايگاه اطلاع رساني حج، در تفاسير قرآن كريم سه معنا براي بيت عتيق از روايات و كتب لغت بيان شده است كه هركدام به نوبه خود جاي تأمل و بررسي دارد.
در قرآن كريم از خانه خدا به نام‌هاي مختلفي چون، مكه، بكه، بيت معمور و بيت عتيق و… ياد شده است كه هر كدام معاني خاص خود را دارند.
در قرآن از خانه خدا بيست‌بار و جمعاً در شانزده آيه ياد شده‌است، بدين‌صورت كه «كعبه» دوبار، «البيت» هفت‌بار، «بيت» يك‌بار، «بيت‌الحرام» دوبار، «بيت العتيق» دوبار، «بيتك المحرّم» يك‌بار، «بيتي» دوبار، «بكه» يك‌بار، «مسجدالحرام» يك‌بار و «بيت المعمور» هم يك‌بار به كار رفته‌است، كه در اين مجال به معاني كه به عبارت «بيت العتيق» حمل مي‌شود توجهي داريم.
در آيات ۲۹ و ۳۳ از سوره مباركه حج، كعبه به اين نام خوانده شده و براي عتيق سه معنا بيان شده است كه اولين معنا «آزاد» بوده كه مقصود اين است كه خدا آن خانه را از حوادث مصون داشته و آزاد كرده و در برخي از احاديث مصاديق مختلفي درباره آزادي كعبه ذكر شده است، مثلا «آزاد از مالكيت مردم» كه در روايتي از امام باقر (ع) نقل است: «عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قُلْتُ لَهُ لِمَ سُمِّيَ الْبَيْتُ الْعَتِيقَ قَالَ لِأَنَّهُ بَيْتٌ حُرٌّ عَتِيقٌ مِنَ النَّاسِ وَ لَمْ يَمْلِكْهُ أَحَدٌ؛ كعبه خانه اي است كه آزاد از مردم بوده و هيچ كس مالك آن نيست.» (بحارالانوار جلد ۹۶ صفحه ۵۸) (صدوق، علل الشرايع، ج ۲، ص ۳۹۹)
مصداق ديگر در تأييد معنا «آزاد از غرق و طوفان نوح (ع) » است كه خداوند متعال در طوفان نوح (ع)، تمام زمين را غرق آب كرد؛ لذا هرچه در زمين بود غرق شد، مگر كعبه كه خداوند آن را از زمين بالا برد تا غرق نشود؛ از اين رو است كه به كعبه عتيق گفته اند، حضرت صادق (ع) فرمودند: «قبهاى كه خداوند متعال براى آدم نازل كرده بود تا زمان نوح (ع) همچنان برپا بود ولى در روزگار طوفان نوح (ع) هنگامى كه آب روى زمين را فرا گرفت.
خداوند آن قبه را به آسمان برد و «مكه» در آن جريان غرق نشد و به همين مناسبت «بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ» يعنى سرزمين «آزاد شده از غرق» ناميده شد. »
(ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج۲، ص ۵۶)
«آزادي از جهنم» نيز ديگر مصداق است كه در بعضي از روايات از جمله در الكافي (ج ۴، ص ۱۸۹) به اين نكته اشاره شده است كه اگر كسي خانه خدا را در دنيا زيارت كند و زائر بيت الله الحرام باشد، خداوند او را از جهنم نجات مي‌دهد و برائت از جهنم هديه او خواهد بود، پس كعبه باعث برائت از آتش جهنم است و به همين دليل به آن بيت العتيق گفته اند.
به عبارتي ديگر؛ زميني كه كعبه در آن قرار گرفته و نيز خود كعبه، برخلاف ديگر اماكن، مِلك و مُلك احدي نبوده و نيست، بلكه آزاد است، نه مِلك كسي بوده و نه تحت سلطه احدي قرار گرفته است، زمين بي آب و گياهي بود كه هيچ كس را در آن رغبتي نبود و در آنجا سكونت نداشت آنچنان كه قرآن كريم مي‌فرمايد: «رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتي بِوادٍ غَيْرِ ذي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّم…؛ پروردگارا! من بعضى از ذريه خويش را در درهاى غير قابل كشت نزد خانه حرمت يافته تو سكونت دادم…». (ابراهيم/ ۳۷)
ديگر معنايي كه براي عتيق بيان شده است و معروفتر و مشهورتر بين عموم مردم نيز هست، معناي «قديم و كهن» است اين مضمون در روايات هم آمده است امام باقر (ع) در مسجدالحرام نشسته بودند كه از ايشان درباره بيت عتيق سؤال شد و فرمودند: «خداوند كعبه را قبل از خلقت زمين آفريد، سپس به آفرينش زمين پرداخت و زمين را از زير آن گستراند.»
در بيان السعادة في مقامات العبادة نيز اين مفهوم بيان شده است: «الْعَتِيقِ بيت قديم، چون بيت اللّه در ظاهر اوّلين بيت است كه براى مردم وضع شده است چنانچه در اخبار آمده است كه آن بيت براى آدم از بهشت و به باطنش نازل شده است، چه قلب صنوبرى در ملك بدن عنصرى اوّلين خانهاى است كه براى مردم در عالم صغير شده است.» (ج۱۰/ص ۷۱)
همچنين معناي «كريم» را هم براي عتيق گفته اند و هر چيزي مكرم و زيبا را عتيق مي‌نامند و چون كعبه اين دو مزيت را دارد به اين نام خوانده شده است. در فرهنگ جامع ذيل عبارت «عَتَقَ» اين معنا نيز بيان شده است.
در ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن به نوعي به اين سه معنا اشاره شد است: «العتيق: چيزى كه از نظر زمانى يا مكانى يا رتبه و ارزش، كهن و قديمى باشد از اين جهت به قديم- عتيق- گفته شده و همچنين به شخص جوانمرد و با كرم و به كسى كه از رقيّت و بندگى آزاد شود خداى تعالى گويد: وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ (الحجّ/۲۹) ) گفته شده خداوند كعبه از اين جهت با واژه «عتيق» وصف نموده كه پيوسته از اينكه جباران و ستمگران كوچكش بشمارند آزاد و متعالى است. عاتقان: طريق گردن كه ميان دو شانه قرار دارد چون از ساير اعضاي بدن بالاتر است و نيز «عاتق» دختر جوان و كنيزكى كه از شوهرش جدا و دور شده و در خانه پدر و مادرش مانده. » (ج۲، ص ۵۴۷)
نكته بسيار جالب در آيه «و ليطوفوا بالبيت العتيق» اينكه برخي مفسران اين آيه را مربوط به طواف نساء دانسته اند و از طرفي هم مي‌بينيم يكي از معاني عتيق بنا به نقل برخي از مفسرين به دختر جوان، كنيزكي كه از شوهر جدا شده است باز مي‌گردد و اين ارتباط معنايي به لغت و حكم طواف نساء در اين آيه بسيار قابل تأمل و جاي كار در حد يك مقاله علمي پژوهشي را دارد.