بررسی زیارتگاه‌های مبتنی بر رؤیا در مصر و شام - بخش اول

مقام های رؤیت حضرت فاطمه زهرا(س) در قاهره بررسی زیارتگاه‌های مبتنی بر رؤیا در مصر و شام - بخش اول

مقام های رؤیت حضرت فاطمه زهرا(س) در قاهره بررسی زیارتگاه‌های مبتنی بر رؤیا در مصر و شام - بخش اول

مقام های رؤیت حضرت فاطمه زهرا(س) در قاهره بعثه مقام معظم رهبری در گپ بعثه مقام معظم رهبری در سروش بعثه مقام معظم رهبری در بله
بررسی زیارتگاه‌های مبتنی بر رؤیا در مصر و شام - بخش اول

مقام های رؤیت حضرت فاطمه زهرا(س) در قاهره بررسی زیارتگاه‌های مبتنی بر رؤیا در مصر و شام - بخش اول

مقام های رؤیت حضرت فاطمه زهرا(س) در قاهره بررسی زیارتگاه‌های مبتنی بر رؤیا در مصر و شام - بخش اول

مقام های رؤیت حضرت فاطمه زهرا(س) در قاهره بررسی زیارتگاه‌های مبتنی بر رؤیا در مصر و شام - بخش اول

مقام های رؤیت حضرت فاطمه زهرا(س) در قاهره بررسی زیارتگاه‌های مبتنی بر رؤیا در مصر و شام - بخش اول

مقام های رؤیت حضرت فاطمه زهرا(س) در قاهره
بررسی زیارتگاه‌های مبتنی بر رؤیا در مصر و شام - بخش اول

مقام های رؤیت حضرت فاطمه زهرا(س) در قاهره

توجه پیروان ادیان از جمله مسلمانان به معنویت و در بسیاری موارد، وجود علاقه وافر به پیامبران(ع)، شخص رسول اکرم(ص)، صحابه و اهل بیت(ع) ایشان را می توان از جمله عوامل شکل گیری این زیارتگاه ها دانست.

چكيده
زيارتگاه هاي مبتني بر خواب و رؤيا از ديرباز تاكنون در مناطق مختلف اسلامي وجود داشته است. در منابع تاريخي به تعداد قابل توجهي از اين گونه زيارتگاه ها در دو سرزمين مصر و شام اشاره شده است. توجه پيروان اديان از جمله مسلمانان به معنويت و در بسياري موارد، وجود علاقه وافر به پيامبران(ع)، شخص رسول اكرم(ص)، صحابه و اهل بيت(ع) ايشان را مي توان از جمله عوامل شكل گيري اين زيارتگاه ها دانست. در اين نوشتار با استناد به گزارش هاي نقل شده در منابع ـ البته بدون بحث از اثبات و يا نفي زيارتگاه هاي مذكور ـ تنها فهرستي از اين زيارتگاه ها در حوزه جغرافيايي مورد نظر تهيه شده است.
كليدواژه ها: زيارتگاه هاي اسلامي، خواب و رؤيا، مصر، شام و حلب. مقدمه
زيارتگاه هاي مبتني بر خواب و رؤيا، گونه اي از زيارتگاه هاي ديني است كه از گذشته تا به امروز در نقاط مختلفي از جهان اسلام و حتي نزد جوامع پيروان ساير اديان به آنها توجه شده است. در جهان مسيحيت، مكان هاي زيارتي متعددي وجود دارد كه بر مبناي آشكار شدن حضرت مريم در رؤياها يا شهودها شكل گرفته است.1 از مشهورترين اين نقاط مي توان به زيارتگاهي واقع در شهر لورد در فرانسه اشاره كرد كه گفته شده در آنجا حضرت مريم را در خواب ديده اند و به مكاني براي طلب شفاي بيماري ها تبديل شده است.2
يكي از قديم ترين اين گونه زيارتگاه ها دير عظيم منتسب به حضرت مريم در روستاي صيدنايا، موسوم به «دير بانوي صيدنايا»3 واقع در حدود سي كيلومتري شمال دمشق است. بر اساس داستان رايج در ميان مسيحيان منطقه، امپراتور بيزانس، ژوستينيَن اول در سال 547م مريم مقدس را در اين مكان در رؤيا ديد كه به او دستور بناي دير را داد.4 امروزه اين دير به علت وجود تصوير معروفي از مريم عذرا در آن، منسوب به «لوقاي قدّيس» به يكي از مهم ترين زيارتگاه هاي مسيحيان ارتدوكس در خاورميانه تبديل شده است.
دو سرزمين مصر و شام از حوزه هاي جغرافيايي مهم و تأثيرگذار جهان اسلام از نظر سياسي و فرهنگي در قرن هاي اوليه اسلامي است كه منابع تاريخي فراواني درباره تاريخ اين دو سرزمين در قرن هاي اوليه و مياني تاريخ اسلام تأليف شده است. در شماري از اين منابع، به تعداد قابل توجهي از زيارتگاه هاي مبتني بر خواب و رؤيا در اين مناطق در قرن هاي مياني اشاره شده است.
در اين نوشتار تلاش شده است تا با استناد به منابع تاريخي و ساير اسناد مرتبط، نظير سنگ نوشته ها، حتي الامكان فهرست و گزارش نسبتاً جامعي از اين گونه زيارتگاه ها ارائه شود. اين گزارش مي تواند به شناخت بهتري از ماهيت اين پديده و نقش آن در پيدايش زيارتگاه ها در حوزه جغرافيايي مورد نظر و نيز شناخت گرايش هاي مذهبي اهالي اين مناطق و شخصيت هاي مورد علاقه آنان كه اين زيارتگاه ها به آنان ارتباط يافته است، كمك كند. در اين گزارش به زيارتگاه هايي كه در منابع تاريخي از ارتباط واضح آنها با خواب و رؤيا سخن گفته نشده و نيز مزارهايي كه امروزه بر اساس اطلاعات شفاهي اهالي به اين مسئله ارتباط يافته، اشاره نشده است. 1. زيارتگاه هاي مصر
1ـ1. مقام هاي رؤيت پيامبر(ص) در قاهره
موفق الدين بن عثمان (تاريخ حيات نامشخص)، مزارشناس مصري، به محرابي در قبرستان «قُرافه» قاهره اشاره كرده است كه «دعا در آن مستجاب است و يكي از صالحان، رسول خدا(ص) را در خواب رؤيت كرد كه در آنجا نماز مي خواند و دعا مي كرد.»5 همچنين اين نويسنده به مسجدي در همين قبرستان اشاره كرده است كه پيامبرگرامي(ص) دستور ساخت آن را در رؤيا داده بود. داستان آن به طور خلاصه چنين است كه فخرالدين فارسي (م 622 ق) از صوفيان ايراني مقيم مصر، حضرت پيامبر(ص) را در خواب ديد كه به او دستور داد اين مسجد را بنا كند. همچنين پيامبرگرامي اسلام(ص) نماز مخصوصي را به نامبرده آموزش داد كه هر كس آن را در اين مسجد بخواند دعايش مستجاب مي شود.6
در موزه هنر اسلامي در قاهره نيز لوح سنگي وجود دارد كه در سال 1932م در منطقه «ابوالسعود قاهره» شناسايي شده است. در هر يك از طرفين اين لوح، كتيبه اي وجود دارد كه يكي از آنها بيانگر ساخته شدن مكاني است كه پيامبر(ص) و امام علي(ع) در حال نماز خواندن در آنجا رؤيت شده اند. با توجه به شيوه نگارش كتيبه و سادگي خط آن، قدمت آن از نيمه اول قرن ششم هجري برآورد شده است.7
1ـ2. مقام هاي رؤيت حضرت فاطمه زهرا(س) در قاهره
مقريزي (م 845 ق) به مكاني در مسجد الازهر قاهره اشاره كرده كه حضرت فاطمه زهرا(س) در آنجا در خواب رؤيت شده است، و خليفه فاطمي الحافظ لدين الله (حكـ 525ـ544 ق) براي آن مقصوره اي ساخت. او در اين باره نوشته است:
الحافظ لدين الله در كنار ورودي غربي واقع در ابتداي مسجد، مقصوره اي در داخل رواق ها ايجاد كرد كه به مقصوره فاطمه(س) شهرت يافت، زيرا فاطمه زهرا(س) در آنجا در خواب رؤيت شده بود.8
موفق الدين بن عثمان نيز به وجود جايگاه مشابهي به نام «مقام فاطمه»(س) در مسجد ابن طولون قاهره اشاره كرده و درباره آن چنين گفته است:
مردي در خواب ديد كه گويا فاطمه زهرا(س) در محلي در اين مسجد نماز مي خواند. روز بعد مردم را از رؤياي خود آگاه ساخت؛ پس در آنجا نماز خواندند. اين جايگاه، امروزه به مقام فاطمه(س) شناخته مي شود و روي آن مقصوره اي قرار دارد و دعا در آن مستجاب است.9
1ـ3. زيارتگاه رقيه(س) دختر امام علي(ع)
زيارتگاهي منسوب به رقيه(س) دختر امام علي(ع) در شهر قاهره وجود دارد كه از نظر معماري، از بناهاي مهم و نفيس دوره خلفاي فاطمي به شمار مي آيد.10 ابن زيات (م 814 ق)، آن را زيارتگاهي مبتني بر رؤيا دانسته و نوشته است كه به دستور الحافظ لدين الله11 و به دست وزير وي ابوتميم تراب حافظي ساخته شده است.12
ابن ناسخ مصري، معروف به ابن عين الفضلاء (م حدود 800 ق) در كتاب خود مصباح الدياجي، داستان پيدايش اين زيارتگاه را چنين نقل كرده است:
عبيدالله بن سعيد گفت: الحافظ شب هنگام كسي را به دنبال من فرستاد، پس با آن كس نزد او رفتم و از وي پرسيدم: چه مي خواهي؟ گفت: خوابي ديدم. گفتم: چه خوابي؟ گفت: زني پوشيده را ديدم، از او پرسيدم: تو كيستي؟ گفت: رقيه(س) دختر علي(ع). سپس ما را شبانه به اينجا آوردند، اما قبري را نيافتيم. الحافظ دستور داد تا زيارتگاهي در آن بسازند و ساختند.13
1ـ4. زيارتگاه زينب(س) دختر امام علي(ع)
ابن ناسخ مصري قبر «سيدهزينب»(س) در منطقه «قناطر السباع» قاهره را از جمله قبوري دانسته است كه بر مبناي خواب و رؤيا به وجود آمده‎اند.14 عبدالوهاب شعراني (م 973ق)، از صوفيان مشهور مصر در قرن دهم هجري، از شيخ خود علي الخَوّاص (م 949 ق) نقل كرده است كه زينب(س) مدفون در قناطر السباع، بي شك دختر امام علي(ع) است.15 پس از شعراني، تعدادي از صوفيان و نويسندگان مصري، از قبيل قليوبي، صبّان، شبلنجي، شبراوي و ... اين ادعا را در كتاب هاي خود نقل كرده اند.16 البته پيش از ابن ناسخ، در هيچ يك از منابع تاريخي و جغرافيايي به اين مزار اشاره اي نشده است. اين زيارتگاه بعدها توسعه بناي چشمگيري يافته و امروزه به يكي از مهم ترين زيارتگاه هاي قاهره تبديل شده است.
1ـ5. زيارتگاه روبيل فرزند يعقوب(ع)
موفق الدين بن عثمان به وجود قبر يكي از فرزندان حضرت يعقوب(ع) در كنار زيارتگاه ابراهيم بن يَسَع بن اسحاق بن ابراهيم(ع) در «جبل المقطّم» قاهره اشاره كرده كه بر اساس رؤيا پديد آمده است. او داستان پيدايش آن را اين چنين نقل كرده است:
گويند در گذشته، مردي در كنار اين قبر شب را سپري كرد. [پيش از خواب] سوره يوسف را قرائت كرد و بر پيامبر(ص) صلوات فرستاد و خوابيد. در خواب، شخصي را ديد كه به او گفت: به خدا داستان ما همين است، چه كسي آن را به تو آموخت؟ گفت: اين داستان در كتاب خدا كه بر پيامبرش نازل نمود، آمده است، و تو كيستي؟ گفت: من روبيل بن يعقوب، اسرائيل خدا، يكي از برادران يوسف ام. روز بعد مردم را از اين رؤيا باخبر ساخت، و آنها نيز از روي صداقت و راست گويي كه از وي سراغ داشتند، اين مسجد را بنا كردند.17
اين زيارتگاه تا به امروز باقي مانده است.
1ـ6. ساير زيارتگاه هاي مبتني بر رؤيا در قاهره
امروزه در خيابان صنادقيه قاهره پيش از رسيدن به زيارتگاه مشهور رأس الحسين(ع)، مسجد كوچكي وجود دارد كه به «زاويه جعفر صادق»(ع) معروف است. در نماي خارجي آن، لوحي از مرمر است كه كتيبه اي به خط كوفي دارد. بر اساس اين كتيبه، امير جوامرد افضلي، در سال 495 ق امام جعفر صادق(ع) را در خواب ديد كه به وي دستور ساختن اين مسجد را داد، از اين رو، در سال 496ق آن را بنا كرد.18
ابن ناسخ مصري نيز از زيارتگاهي به نام «مشهد اشراف» نام برده است كه يكي از فقراي (دراويش) مصر به نام ابن لبّان، در خواب هاتفي را شنيد كه به او گفت: «اينجا [قبر] علي بن حسين بن علي بن ابي‎ طالب(ع) است.»، پس او آنجا را بازسازي كرد. اما ابن زيات در اعتبار اين داستان ترديد كرده و آن را محل دفن ساداتي دانسته است كه اسامي آنها مشخص نيست.19
1ـ7. زيارتگاه هاي رؤيا در ساير شهرهاي مصر
علي بن ابي بكر هروي (م 611 ق)، در كتاب الإشارات إلي معرفه الزيارات، به تعدادي از زيارتگاه هاي مبتني بر رؤيا در مصر اشاره كرده كه در محل رؤيت شخصيت هاي مقدس ديني ساخته شده است. مزارهايي كه او از آنها نام برده است، عبارت اند از:
مشهد پيامبر(ص) و مشهد امام علي(ع) در شهر «قُوص»،20 از شهرهاي صَعيد مصر21؛ مشاهد حضرت فاطمه زهرا(س) و امام علي(ع) و امام حسين(ع) در شهر «مَحَلَّه»22؛ مشهد امام علي(ع) در منطقه «شَطا» در «دِمياط»23؛ مشهد امام علي(ع) در شهر «تَنّيس»24و25 و مشهد پيامبر(ص) و امام علي(ع) در جزيره «تُونَه»26و27.
او درباره داستان پيدايش زيارتگاه اخير نوشته است:
از اهالي اين جزيره از زيارتگاه هايي پرسيدم كه به نام پيامبر(ص) و علي بن ابي طالب(ع) برپا شده است. گفتند: حكايتي دارد. پس پيرمردي خوش سيما را فراخواندند. [وقتي آمد] گفتند: اين پيرمرد مبتلا به جذام بود. اهل او، از ترس بيماري و تلف بدن و هلاك شدنش، وي را در گوشه اي از جزيره انداختند تا اينكه يك شب، فرياد بلندي زد و مردم نزد او آمدند، در حالي كه بدون هيچ دردي، از جا برخاسته و ايستاده بود. از او از اين حال وي سؤال كردند. گفت: رسول خدا(ص) را در اين مكان ديدم كه به من گفت: اينجا مسجدي بنا كنيد. گفتم: يا رسول الله! من مبتلا به بيماري هستم و كسي سخن مرا باور نمي كند. پس رو به آن كس كه در كنار او ايستاده بود كرد و گفت: يا علي! دست او را بگير. او دستش را به سوي من دراز كرد و من همان گونه كه مي بينيد برخاستم.28
نگارنده از وضعيت كنوني هيچ يك از زيارتگاه هاي ياد شده، اطلاعاتي به دست نياورده است.
همچنين در منطقه قوص، گنبدي وجود دارد كه بر اساس كتيبه كوفي موجود در آن، به دستور الحافظ لدين الله فاطمي ساخته شده است. امروزه هويت و كاربرد اين بنا مشخص نيست، گرچه بررسي باستان شناختي و معماري آن نشان مي دهد كه كاربري آن، مسجد و آرامگاه نبوده است.29 بنابراين، نگارنده احتمال مي دهد كه اين بنا يكي از مشاهد رؤيت پيامبر اسلام(ص) و امام علي(ع) در قوص بوده كه هروي به آن اشاره كرده است، به ويژه آنكه خليفه فاطمي مزبور به ساختن مساجد و زيارتگاه ها اهتمام فراواني داشته، و ـ همان طور كه گذشت ـ تعدادي از زيارتگاه هاي مبتني بر رؤيا در مصر، در دوره وي ساخته شده است. 2. زيارتگاه هاي شام
2ـ1. كهف جبرييل
در كوه قاسيون در شمال دمشق، زيارتگاهي به نام «كهف جبريل» (= غار جبرئيل) وجود داشته است كه به نوشته ابن عساكر (م 571 ق)، ساخت آن در سال 370 ق، به دست يكي از اعلام دمشق در قرن چهارم به نام ابوالفرج ابن معلّم (م 412 ق) شروع شد. او در اين مكان، جبرئيل(ع) و حضرت محمد(ص) را رؤيت كرده بود. ابن معلم تفصيل رؤياي خود را چنين شرح داده است:
جبرئيل(ع) را در خواب ديدم كه به من گفت: خداوند [تبارك و] تعالي به تو دستور مي دهد كه مسجدي بسازي تا در آن براي او نماز گزارده و نام او ذكر شود. گفتم: محل آن كجاست؟ پس به اين مكان كه من آن را كهف جبرئيل ناميدم، آمد. گفتم: چگونه اين كار را انجام دهم؟ گفت: خداوند تبارك و تعالي به وسيله كساني كه تو را ياري خواهند كرد، تو را موفق خواهد گردانيد.30
همچنين او درباره علّت نام گذاري آن گفته است:
من آنجا را كهف جبرئيل(ع) و مسجد محمد(ص) ناميدم، زيرا آنها را در آنجا در خواب ديدم، و محلي كه جبرئيل و محمد(ص) در آنجا ديده شوند، از بهترين نقاط زمين است، و كوه دمشق [قاسيون] نيز چنين است. در آن هيچ درختي نروييده بود و هيچ ميوه اي پديد نيامده بود، اما از زماني كه جبرئيل(ع) و محمد(ص) را [در آنجا] ديدم، خداوند به بركت آن دو، [در اين كوه] درخت رويانيد و ميوه پديد آورد، و مردم در آن چيزهايي خوردند كه تا پيش از اين نخورده بودند.31
غار مزبور تاكنون نيز زيارتگاه باقي مانده، اما امروزه به اصحاب كهف كه در قرآن از آنها ياد شده، انتساب يافته است و نزد اهالي دمشق به «مقام اهل كهف» شهرت دارد.
2ـ2. مكان هاي رؤيت امام علي(ع) در دمشق
ابن عساكر به حادثه پيدايش زيارتگاه ديگري در دمشق در سال 404 ق اشاره كرده است كه توسط مردي مصري جعل شده بود. ابن عساكر از دستخط ابومحمد عبدالمنعم بن علي بن بحتري اين گونه نقل كرده است:
مرد بافنده اي از اهل مصر، در «قبه اللحم» در دمشق، مسجد و مناره كوچكي بنا كرد. او در شب جمعه همين سال، يعني 404 ق، كه دو روز از ماه رمضان باقي مانده بود، چنين گفت كه پيامبر(ص) و علي(ع) را [در رؤياي خود] در مسجد ديده و به آنها گفته بود: نشانه اي مي خواهم تا مردم سخن مرا باور كنند كه شما به اينجا آمده ايد. اميرالمؤمنين علي(ع) دست خود را بر ستون سنگي داخل مسجد زد و جاي پنجه او بر ستون باقي ماند. روز جمعه مردم به مسجد مي شتافتند تا جاي پنجه را كه در سنگ افتاده بود، ببينند. و من شنيدم كه از صاحب رؤيا پرسيدند: كدام دست بر سنگ گذاشته شده بود؟ گفت: دست راست. ديدند كه جاي پنجه دست چپ بوده. گويند: صاحب رؤيا اين اثر پنجه را در سنگ تراشيده بود.32
از ديگر زيارتگاه هاي مبتني بر خواب در دمشق، مشهد امام علي(ع) در مسجد اموي بوده است. ابن جبير (م 614 ق) در توصيف آن گفته است:
در شرق صحن [مسجد اموي] دري وجود دارد كه به مسجدي از بهترين و جالب ترين و زيباترين مساجد متصل است و شيعيان آن را مشهدي از آنِ علي بن ابي طالب(ع) مي دانند...، زيرا مي پندارند كه او در خواب در اين مكان در حال نمازخواندن ديده شده است. پس مسجدي در آنجا ساختند.33
موقعيت كنوني اين زيارتگاه، سالني واقع در شرق مسجد اموي است كه با گذشتن از آن، به دو زيارتگاه محراب امام زين العابدين(ع) و مقام رأس الحسين(ع) وارد مي شوند و تا به امروز نيز به نام «مشهد علي»(ع) شناخته مي شود، البته كاربري زيارتي خود را از دست داده است.
2ـ3. زيارتگاه «ملكه» در دمشق
از ديگر زيارتگاه هاي رؤيا در دمشق، قبري منسوب به زني به نام «ملكه»، از نسل امام علي(ع) بوده كه در فاصله قرون هفتم تا نهم هجري به وجود آمده است. ابن طولون صالحي (م 953 ق) مورّخ بزرگ دمشق، روند پيدايش و از بين رفتن آن را به تفصيل نقل كرده و خلاصه آن چنين است كه اين زيارتگاه در سال 636 ق بر مبناي رؤيا در محله «باب جيرون» دمشق، واقع در شرق مسجد اموي به وجود آمد و پس از يك دوره اهمال و ويراني و بازسازي مجدّد، سرانجام در سال 892 ق به فتواي علماي اهل سنت و به دستور ملك الاشرف قايتباي (حكـ 872-901 ق)، پادشاه مملوكي به طور كامل از بين رفت.34
2ـ4. قبور منسوب به حضرت موسي(ع)
در جنوب دمشق، محله اي به نام «قَدَم» وجود دارد كه در مسجد جامع آن، قدمگاهي منسوب به پيامبر اسلام(ص) نگهداري مي شود. البته با استناد به نوشته ابن جبير ظاهراً اين قدمگاه در قديم به حضرت موسي(ع) منسوب بوده است.35 همچنين مورّخان و جهانگردان مسلمان به وجود قبري منسوب به اين پيامبر اولوالعزم در همين مسجد اشاره كرده اند.36 اما از قول ابن جبير برمي آيد كه اين قبر بر مبناي رؤيا به وجود آمده است. مشاهده هاي او در اين باره چنين است:
در آن مسجد، اتاق كوچكي و در آن اتاق، سنگي وجود دارد كه بر آن نوشته شده است: يكي از صالحان، پيامبر(ص) را در خواب مي ديد كه به او مي گفت: اينجا قبر برادرم موسي(ع) است.37
گفتني است كه ابن طولون صالحي درباره اين مكان و اثبات اينكه قبر مورد نظر مدفن حضرت موسي(ع) است، رساله اي به نام تحفه الحبيب فيما ورد في الكثيب تأليف كرده كه نسخه خطي آن به شماره Or. 2512 در ليدن نگهداري مي شود. او در اين رساله، داستاني را درباره قبر منسوب به حضرت موسي(ع) نزديك شهر «اَريحا» در فلسطين اشغالي نقل كرده است كه بر اساس آن، شخصي در خواب، گنبدي را در محل اين قبر و در آن گنبد، حضرت موسي(ع) را رؤيت كرد. ابن طولون سپس افزوده است كه اين قبر بر اساس همين رؤيا اشتهار يافت و بعد از گذشت بيش از بيست سال از اين تاريخ، ملك الظاهر بيبَرس (حكـ 658ـ676 ق)، پادشاه مملوكي، گنبدي روي آن بنا كرد.38
2ـ5. مشهد امام علي(ع) در «عَكّا»
از جمله مزارهاي رؤيا در فلسطين مي توان به مشهد امام علي(ع) در «عين البقر» (چشمه گاو) در شهر عَكا واقع در ساحل درياي مديترانه اشاره كرد. علي بن ابي بكر هروي درباره اين چشمه نوشته است: «گفته اند از اين چشمه، گاو براي آدم(ع) خارج شد و با آن به كشاورزي پرداخت». در ادامه درباره رابطه آن با امام علي(ع) گفته است:
در كنار اين چشمه مشهدي منسوب به علي بن ابي طالب[(ع)] وجود دارد و [علت اين انتساب] آن است كه فرنگ (صليبيان) آن را به كليسا تبديل كردند و يك متولّي بر آن گماشتند تا به بازسازي و خدمتگزاري به آن بپردازد. او صبح روز بعد گفت: در خواب شخصي را ديدم كه به من مي گويد: «من علي بن ابي طالب(ع) هستم! به آنها بگو اينجا را به حالت مسجد بازگردانند، و اِلاّ هر كس در آن اقامت گزيند به هلاكت خواهد رسيد.» آنها سخن او را نپذيرفتند و شخص ديگري را بر آنجا گماشتند، اما صبح روز بعد او را مرده يافتند. پس آن را تا به امروز به حالت مسجد رها كردند.39
2ـ6. ساير مزارهاي رؤيا در شام
در شهر «نَبَك»، حدود هشتاد كيلومتري شمال دمشق نيز مقامي منسوب به حضرت فاطمه زهرا(س) وجود داشته است. عبدالغني نابلسي (م 1143 ق) كه در يكي از سفرهاي خود آن را زيارت كرده، درباره آن نوشته است: «... در روستاي مذكور، مسجد كوچكي وجود دارد كه به مقام فاطمه زهرا[(س)]... شناخته مي شود، زيرا در آنجا در خواب رؤيت شد. به آنجا رفتيم و زيارت نموديم و تبرك جستيم و خداوند را دعا كرديم.»40
همچنين در شهر «حُمص» در مركز سوريه كنوني، مشهد يا زيارتگاه امام علي(ع) وجود داشته است كه به گفته هروي، در يكي از ستون هاي آن، اثر انگشت امام علي(ع) بر جا مانده بود. مبناي پيدايش اين اثر، خواب يكي از صالحان بوده كه داستاني هم براي آن نقل شده است. اما هروي داستان تفصيلي آن را نقل نكرده است.41
3. زيارتگاه هاي حلب
در شهر حلب، در شمال سوريه تعداد قابل توجهي از مزارهاي مبتني بر رؤيا وجود داشته است كه مورخان اين شهر، به ويژه ابن شدّاد حلبي (م 684 ق) به آنها اشاره كرده اند.
3ـ1. مشهد «قَرَنبِيا»
از مهم ترين مزارهاي رؤيا در حلب، مشهد «قَرَنبيا» در حد فاصل ميان شهر حلب و روستاي «نَيرَب» بوده كه به دست قسيم الدوله آق سنقر (حكـ 478ـ487 ق)، حاكم حلب در دوره سلجوقي، ساخته شده است. گفته اند اين مكان در اصل، «مقر الانبياء» نام داشته، اما در زبان عاميانه به قرنبيا تغيير يافته است. ابن شدّاد به نقل از ابن ابي طيّ (م 630 ق)، مورّخ شيعه حلب، درباره چگونگي پيدايش آن گفته است:
پيري از اهالي منبج در حلب چند بار [در خواب] ديد كه گويا علي بن ابي طالب(ع) در آن نماز مي خواند و سپس خطاب به او مي گويد: به آق سنقر بگو در قرنبيا مشهدي بنا كند. پير به علي(ع) گفت: نشانه آن چيست؟ پاسخ داد: زمين را حفر كنند، در آنجا زميني مي يابند كه داراي سنگ فرش آماده اي از سنگ و مرمر و نيز محرابي پايه ريزي شده و قبري در كنار محراب است كه يكي از فرزندان من در آن دفن شده است. پس از اينكه رؤيا چند بار بر پير تكرار شد، با چند تن از اصحاب خود مشورت كرد و آنها به او گفتند كه رؤيا را [براي آق سنقر] بازگو كند. سپس با چند نفر نزد آق سنقر رفتند. او با ديدن آنها، پرده دار خود را به سويشان فرستاد تا از آنها حاجتشان را سؤال كند. آنها رؤياي پير را بازگو كردند. او به وزير خود دستور داد تا آنجا را حفر كند. او نيز آنجا را حفر كرد و نشانه ها را همان گونه كه پير در رؤيا ديده بود، يافت. بدين ترتيب، آق سنقر در آنجا بنايي ساخت و اوقافي بر آن وقف كرد و به آنجا رفت و آمد مي كرد.
بر اساس قول ديگري علّت بناي اين زيارتگاه آن است كه پيامبر اسلام(ص) همراه تعدادي از پيامبران در آنجا در حال نماز خواندن رؤيت شدند.42 محمد اسعد طلس با اشاره به اينكه اين زيارتگاه هنوز از سوي مردم زيارت مي شود، مكان آن را در خارج محله ضوضو در شرق حلب تعيين كرده است.43
پي‌نوشت‌ها:
1. جان آر. هينلز، فرهنگ اديان جهان، ص 582.
2. همان، ص 366.
3. Monastery of Our Lady of Saidnaya.
4. فاطمه جودالله، سوريا نبع الحضارات، ص 569.
5. موفق‌الدين ابن عثمان، مرشد الزوار إلي قبور الابرار، تحقيق: محمد فتحي ابوبكر، ص 283.
6. براي تفصيل بيشتر ر.ك: همان، ص 395-396.
7. فرج حسين فرج الحسيني، النقوش الكتابيه الفاطميه علي العمائر في مصر، ص 329. متن كامل كتيبه مورد نظر بدين شرح است: «بسم الله الرحمن لا اله الا الله وحده لا شريك له محمد رسول الله علي ولي الله ابو الامامين الزكيين ابي علي الحسن وأبو عبدالله الحسين صلوات الله عليهما وعلي اهل بيتهما صلاه باقيه دائمه الي يوم الدين. يا ايها الذين آمنوا اطيعوا الله وأطيعوا الرسول وأولو الامر منكم فإن تنازعتم في شيء فردوه الي الله والرسول ان كنتم تؤمنون بالله واليوم الآخر ذلك خير وأحسن تأويلاً. رأي في هذا الموضع المبارك النبي وأمير المؤمنين علي وهم يصلّوا.» در حاشيه كتيبه نيز آمده است: «رحم الله من ترحّم علي من بناه، وما تقدّموا لأنفسكم من خيرٍ تجدوه عند الله هو خير وأعظم اجراً.»
8. احمدبن علي المقريزي، الخطط المقريزيه، تحقيق: محمد زينهم و مديحه الشرقاوي، ج 3، ص 217.
9. موفق‌الدين ابن عثمان، همان، ص 204.
10. در كتيبه‌هاي موجود در بنا، از زيارتگاه با عنوان مشهد رقيه دختر امام علي عليه السلام ياد شده است. ر.ك: محمد عبدالستار عثمان، موسوعه العماره الفاطميه، ج 2، ص 73.
11. محمدبن محمد ابن الزيّات، الكواكب السيّاره في ترتيب الزياره، ص 184. ابن زيّات درباره الحافظ لدين الله نوشته است كه «او مشهدها و مسجدهاي فراواني را ساخت». (همان)
12. همان، ص 178.
13. علي باشا مبارك، الخطط التوفيقيه، ج 2، ص 188.
14. محمد حسنين السابقي، مرقد العقيله زينب، ص 39.
15. عبدالوهاب‌بن احمد الشعراني، المنن الكبري، تصحيح: احمد عزّو عنايه، ص 477.
16. محمد حسنين السابقي، همان، ص 67.
17. موفق‌الدين ابن عثمان، همان، ص 602.
18. فرج حسين فرج الحسيني، همان، ص 238. متن كامل كتيبه بدين شرح است: «بسم الله الرحمن الرحيم لا اله الا الله وحده لا شريك له محمد رسول الله علي ولي الله. انما يعمر مساجد الله من آمن بالله واليوم الآخر واقام الصلاه وآتي الزكاه ولم يخش الا الله. امر بإنشاء هذا المسجد المبارك مولانا الصادق جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب صلوات الله عليهم اجمعين في المنام لعبده الامير زعيم الدوله جوامرد الافضلي في سنه خمس، وكان انشاؤه في سنه ست وتسعين واربعمائه.»
19. ابن الزيّات، همان، ص 37.
20. شهر قُوص امروزه در ساحل شرقي رود نيل در استان «قِنا» در حدود 645 كيلومتري جنوب قاهره واقع است.
21. علي بن ابي‌بكر الهروي، الإشارات إلي معرفه الزيارات، تحقيق جانين سورديل ـ طومين، ص 44.
22. شهر مَحَلّه كه امروزه به نام «المحلّه الكبري» شناخته مي‎شود، بزرگ‌ترين شهر استان «غربيه» مصر و منطقه دلتاي رود نيل است و در فاصله حدود 110 كيلومتري قاهره و 120 كيلومتري اسكندريه واقع است.
23. شهر دمياط مركز استان دمياط مصر و در ساحل شرقي شاخه دمياطِ رود نيل، در فاصله 15 كيلومتري مصبّ آن، واقع است.
24. تَنّيس امروزه جزيره‌اي است كه در ميان درياچه «منزله» در استان «دهقليه» مصر در منطقه دلتاي رود نيل واقع است.
25. الهروي، همان، ص 46.
26. تونه امروزه جزيره‌اي در ميان درياچه منزله است.
27. الهروي، همان، ص 47.
28. همان.
29. محمد عبدالستار عثمان، همان، ج 2، ص 329-330.
30. ابن عساكر الدمشقي، تاريخ مدينه دمشق، تحقيق: عمر بن غرامه العمروي، ج 2، ص 337.
31. همان، ص 338.
32. همان، ص 339-340.
33. محمد بن احمد، ابن جبير، رحله ابن جبير، ص 241.
34. محمدبن علي، ابن طولون الصالحي الدمشقي، قره العيون في اخبار باب جيرون، تحقيق: صلاح‌الدين المنجد،
ص 12ـ23.
35. ابن جبير، همان، ص 254.
36. ر.ك: ابن عساكر، همان، ج 2، ص 321.
37. ابن جبير، همان، ص254.
38. ابن طولون الصالحي الدمشقي، تحفه الحبيب باخبار الكثيب، نسخه خطي به شماره Or. 2512 در ليدن (به خط مؤلف)، برگ 4 ر.
39. الهروي، همان، ص 22. در زمان بازديد هروي، شهر عكا و بيشتر شهرهاي فلسطين در اشغال صليبيان بوده است.
40. عبدالغني النابلسي، الحقيقه والمجاز في رحله بلاد الشام ومصر والحجاز، تحقيق: رياض عبدالحميد مراد، ص 102.
41. الهروي، همان، ص 8.
42. محمدبن علي، ابن شدّاد الحلبي، الاعلاق الخطيره في ذكر امراء الشام والجزيره، تحقيق: دومينيك سورديل، ج 1، ق 1، ص 46ـ47. ابن عديم حلبي درباره اين زيارتگاه تنها به اين قول اكتفا كرده است كه: «گويند پيامبر(ص) در حال نماز خواندن در آنجا رؤيت شد، پس قسيم‌الدوله آق‌سنقر آنجا را بنا كرد و اوقافي بر آن وقف كرد.» ر.ك: عمر بن احمد، ابن العديم الحلبي، بغيه الطلب في تاريخ حلب، تحقيق: سهيل زكار، ج 1، ص 464.
43. محمداسعد طلس، الآثار الاسلاميه والتاريخيه في حلب، ص 241.
منابع
ابن جبير، محمد بن احمد، رحله ابن جبير، بيروت، دار صادر، بي تا.
ابن الزيات، محمد بن محمد، الكواكب السياره في ترتيب الزياره، القاهره، المكتبه الازهريه للتراث، 2005م.
ابن شدّاد الحلبي، محمد بن علي، الاعلاق الخطيره في ذكر امراء الشام والجزيره، تحقيق: دومينيك سورديل، دمشق، المعهد الفرنسي، 1953م.
ابن طولون الصالحي الدمشقي، محمد بن علي، تحفه الحبيب باخبار الكثيب، نسخه خطي به شماره Or. 2512 در ليدن.
ـــــ ، قره العيون في اخبار باب جيرون، تحقيق: صلاح الدين المنجد، دمشق، المجمع العلمي العربي، 1964م.
ابن عثمان، موفق الدين، مرشد الزوار إلي قبور الابرار، تحقيق: محمد فتحي ابوبكر، القاهره، الدار المصريه اللبنانيه، 1415ق.
ابن العديم الحلبي، عمر بن احمد، بغيه الطلب في تاريخ حلب، تحقيق: سهيل زكار، بيروت، دار الفكر، بي تا.
ابن عساكر الدمشقي، علي بن حسن، تاريخ مدينه دمشق، تحقيق: عمر بن غرامه العمروي، بيروت، دارالفكر، 1415ق.
جودالله، فاطمه، سوريه نبع الحضارات، دمشق، دار الحصاد، 1999م.
الحسيني، فرج حسين فرج، النقوش الكتابيه الفاطميه علي العمائر في مصر، الإسكندريه، مكتبه الإسكندريه، 2007م.
الرفاعي، محمد ابوالوفاء، اولياء حلب، تحقيق: توتل اليسوعي، المشرق، سنه 38، تشرين الأول ـ كانون الأول، 1940م، ص 320-422.
السابقي، محمد حسنين، مرقد العقيله زينب، بيروت، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، 1399ق.
سبط ابن العجمي، احمد بن ابراهيم، كنوز الذهب في تاريخ حلب، تحقيق: شوقي شعث و فالح البكور، حلب، دار القلم العربي، 1418ق.
الشعراني، عبدالوهاب بن احمد، المنن الكبري، تصحيح: احمد عزّو عنايه، دمشق، دارالتقوي، 1425ق.
طلس، محمد اسعد، الآثار الاسلاميه والتاريخيه في حلب، دمشق، مطبعه الترقي، 1956م.
عثمان، محمد عبدالستار، موسوعه العماره الفاطميه ـ الكتاب الثاني: عماره المشاهد والقباب في العصر الفاطمي، القاهره، دار القاهره، 2006م.
الغزي، كامل، نهر الذهب في تاريخ حلب، تصحيح و تعليق: شوقي شعث و محمود فاخوري، ط الثانيه، حلب، دار القلم العربي، 1412ق.
مبارك، علي باشا، الخطط التوفيقيه الجديده لمصر القاهره، ط الثانيه، بي جا، الهيئه المصريه العامه للكتاب، 1980م.
المقريزي، احمد بن علي، المواعظ والاعتبار بذكر الخطط والآثار (الخطط المقريزيه)، تحقيق: محمد زينهم و مديحه الشرقاوي، القاهره، مكتبه مدبولي، 1998م.
النابلسي، عبدالغني، الحقيقه والمجاز في رحله بلاد الشام ومصر والحجاز، تحقيق: رياض عبدالحميد مراد، دمشق، دار المعرفه، 1989م.
الهروي، علي بن ابي بكر، الإشارات إلي معرفه الزيارات، تحقيق: جانين سورديل ـ طومين، دمشق، المعهد الفرنسي، 1953م.
هينلز، جان آر، فرهنگ اديان جهان، قم، مركز مطالعات و تحقيقات اديان و مذاهب، 1385ش.
احمد خامه يار: كارشناس ارشد مطالعات اسلامي.
فصلنامه تاريخ در آيينه پژوهش شماره 32- سال نهم، شماره اول
ادامه دارد...


| شناسه مطلب: 58880




سوريه زيارت



نظرات کاربران