فردی که مدافع امیرمومنان بود!
ابوالهیثم در کنار عمار یاسر و سلمان فارسی به دفاع از حق امیرمؤمنان(علیه السلام) پرداخت و از بیعت با ابوبکر سر باززد. او را ازجمله 12 مخالف خلافت ابوبکر شمرده‌اند که در مسجد پیامبر به ابوبکر اعتراض کردند و در دفاع از حقانیت علی(علیه السلام) سخن گفت.
ابوالهَيثم يكي از مدافعان اميرالمومنين در جريان سقيفه
به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج، ابوالهيثم مالك بن تيهان بن مالك انصاري از تيره زعوراء قبيله اوس و حليف بني‌عبدالاشهل بود. برخي او را از قبيله بلي از قُضاعه دانسته‌اند. در نسب او نقل‌هاي ديگر نيز آمده است. هر چند در برخي گزارش‌ها از همراهي پدرش با پيامبر(صلي الله عليه و اله) در غزوه خيبر به سال هفتم ق. ياد شده ، ابن حجر آن را خطاي راويان دانسته، اين احتمال را تقويت مي‌كند كه او اسلام را درك نكرده است. مادرش را ليلي بنت عتيك دانسته‌اند.
بيزاري از بت‌ها از ويژگي‌هاي زندگي پيش از اسلام ابوالهيثم بوده است. از اين رو، گروهي او را موحد مي‌دانستند. وي در سال يازدهم بعثت پس از بازگشت دو تن از خزرجيان از حج، از ظهور دين جديد آگاه شد و اسلام آورد. سپس در بيعت عقبه اول به سال دوازدهم بعثت و عقبه دوم به سال سيزدهم حضور يافت و به عنوان نقيب بني‌عبدالاشهل، در شمار يكي از نقباي دوازده‌گانه پيامبر(صلي الله عليه و اله) شد. بعضي نيز وي را حليف بني‌عبدالاشهل ناميده‌اند. بر پايه گزارشي، وي نخستين بيعت كننده با پيامبر بود. او در ديدار با ايشان، نگراني جمعي از يثربيان را كه با پذيرش اسلام پيمانشان را با يهوديان شكسته بودند، مطرح كرد و ايشان به او اطمينان داد كه با دشمنان آنان دشمن و با دوستانشان دوست باشد.
در پيمان برادري به سال اول ق. پيامبر(صلي الله عليه و اله) ميان او و عثمان بن مظعون* از تيره بني‌جُمَح قريش عقد برادري بست. وي در همه غزوه‌ها از جمله بدر و احد شركت داشت و با دو شمشير مي‌جنگيد. از اين رو، وي را ذوالسيفين خواندند. او كه از ثروتمندان مدينه بود، در نخلستان خود با گوشت گوسفند و خرماي مرغوب و آب گوارا از پيامبر(صلي الله عليه و اله) و همراهانش كه بسيار گرسنه بودند، پذيرايي كرد و همان جا به امامت پيامبر(صلي الله عليه و اله) نماز گزارد. پس از شهادت ابن رواحه در جنگ موته به سال هشتم مسئوليت وي را در نظارت بر امور زراعي و تقسيم خرماي خيبر از سوي پيامبر(صلي الله عليه و اله) عهده‌دار شد.
ابوالهيثم در كنار عمار ياسر و سلمان فارسي به دفاع از حق اميرمؤمنان(عليه السلام) پرداخت و از بيعت با ابوبكر سر باززد. او را ازجمله 12 مخالف خلافت ابوبكر شمرده‌اند كه در مسجد پيامبر به ابوبكر اعتراض كردند و در دفاع از حقانيت علي(عليه السلام) سخن گفت. ابوالهيثم با استناد به سخن رسول خدا(صلي الله عليه و اله) كه اهل بيت را همانند ستارگان آسمان دانسته بود، بر حقانيت علي(عليه السلام) و شايستگي وي براي خلافت تأكيد كرد. نيز در خطبه‌اي موسوم به طالوتيه، روايتگر كلامي از حضرت علي(عليه السلام) است كه در آن، وي از كمي يارانش براي دفاع از حق خود شكوه كرده است.
از نقش ابوالهيثم در دوره خلافت ابوبكر پس از تثبيت حكومت وي گزارشي در دست نيست. تنها خودداري وي از ادامه مسئوليت نظارت بر اراضي خيبر گزارش شده كه مي‌توان آن را نتيجه مخالفت با خلافت ابوبكر دانست. او در زمان عمر براي قيمت گذاري اراضي خيبر، از جمله فدك، همراه چند تن از صحابه برگزيده شد. گزارشي از حضور او در جلسات فقه و حديث امام علي(عليه السلام) در دست است.
وي پس از مرگ عثمان همراه عمار ياسر و گروهي ديگر، مردم را به پذيرش ولايت حضرت علي(عليه السلام) دعوت كرد و از مردم براي ايشان بيعت گرفت و از سوي ايشان براي مذاكره با كساني كه از بيعت اكراه داشتند، انتخاب شد. بر پايه گزارشي، امام او را همراه عمار مسئول بيت المال مدينه كرد. پس از آن كه سخنان علي(عليه السلام) در تهييج مردم مدينه براي مقابله با تهاجم طلحه و زبير به بصره، با برخورد سرد مردم روبه‌رو شد، ابوالهيثم از كساني بود كه مردم را به اجابت دعوت امام فراخواندند و براي جبران سستيِ ديگران، از امام حمايت كردند.
ابوالهيثم در جنگ صفين به سال 37 ق. به تنظيم صفوف لشكر امام(عليه السلام) پرداخت. او پس از شهادت عمار و بر پايه گزارشي ديگر، پس از خطبه امام علي(عليه السلام) در دعوت به جنگ وشتاب به سوي بهشت، نخستين كسي بود كه به ميدان رفت و جنگيد و به شهادت رسيد. پس از شهادتش، امام(عليه السلام) بر او نماز گزارد و وي را به خاك سپرد. حضرت علي(عليه السلام) از او در كنار بزرگاني همچون عمار و خزيمه ذوالشهادتين ياد كرده كه بر راه حق استوار ماندند . اين حاكي از جايگاه ممتاز او نزد ايشان است.
گزارشي ضعيف درگذشت ابوالهيثم را در زمان پيامبر(صلي الله عليه و اله) يا عمر دانسته و محل دفن او را بقيع شمرده است. او روايت‌هايي درباره ثواب سلام و وظايف مشاور، از پيامبر(صلي الله عليه و اله) و خطابه‌اي را از امام علي(عليه السلام) نقل كرده است. از جمله روايت‌هايش، حديث غدير است.
همسرش مليكه دختر سهل بن زيد بن عامر از مسلمانان و بيعت كنندگان بود و اميمه را به دنيا آورد. ابوالهيثم برادري به نام عبيد يا عتيك داشت كه در جنگ بدر در ركاب پيامبر(صلي الله عليه و اله) جنگيد و در جنگ احد به شهادت رسيد.