چهار تفاوت حج ابراهیمی و سعودی در کلام امام(ره)
در نگاه امام(ه) حج ابراهیمی دارای چهار ویژگی کلان بصیرت‌افزایی، ژرف‌نگری، برائت از مشرکین و وحدت‌طلبی است که در تقابل با حج سعودی با مشخصه‌های اصلی غفلت‌زایی، سطحی‌نگری، رفاقت با مشرکین و تفرقه‌افکنی است.
حج؛ اين فريضه بزرگ الهي و كنگره عظيم عبادي ـ سياسي مسلمين، با سياسي كاري آل سعود امسال بر روي زائران ايراني بسته شد و حاكمان و مسئولان عربستان سعودي با دخالت دادن اختلافات خود با دولت جمهوري اسلامي ايران برخلاف نص صريح قرآن مردم مسلمان ايران را از انجام اين فريضه بزرگ محروم ساختند. اين در حالي بود كه شروط جمهوري اسلامي ايران در مذاكرات با مسئولان سعودي، با توجه به فاجعه منا در سال گذشته، تضمين حفظ امنيت و عزت زائران ايراني بود كه از سعودي‌ها از دادن تضمين طفره رفتند و در كنار آن شروطي را براي حجاج ايراني قرار دادند كه نتيجه آن چيزي جز تحريف فلسفه قرآني مراسم حج، برائت از مشركان، و تنزل يافتن حج از يك مراسم چند بعدي(عبادي، سياسي و اجتماعي) به يك مراسم تك بعدي(عبادي) نبود.
اين اتفاق سبب شد كه به مناسبت سالگرد ارتحال امام(ره) نگاهي به فلسفه برگزاري حج در انديشه بنيانگذار كبير انقلاب بيندازيم و آن را با اعمال و رفتار سران آل سعود در برگزاري اين مراسم مقايسه كنيم. پر بي‌راه نيست اگر بگوييم اين مقايسه‌اي است ميان دو الگوي حج؛ حج ابراهيمي و حج سعودي.
در تبيين نگاه امام (ره) به مراسم و فريضه حج بايد گفت كه در انديشه امام(ره) حج، يك فريضه عبادي، سياسي و اجتماعي توأمان است كه در يك قالب قرار مي‌گيرد. يعني حتي اعمال عبادي فردي اين مراسم بدون پيام‌هاي سياسي و اجتماعي نيست و لذا امام(ره) در وهله نخست به تلاش برخي حاكمان كشورهاي اسلامي و عالمان درباري در تقليل دادن حج به يك مراسم خشك مذهبي و صرفا عبادي و بي‌توجه به وضعيت جهان اسلام و مسلمانان انتقاد شديدي كرده و مي‌فرمايند:
«مع الأسف ابعاد مختلف اين فريضۀ عظيم سرنوشت‌ساز به واسطۀ انحراف‌هاي حكومت‌هاي جور در كشورهاي اسلامي و آخوندهاي فرومايۀ درباري و كجفهميهاي بعضي از معممين و مقدسنماها در تمام كشورهاي اسلامي در پردۀ ابهام باقي مانده است. كج فهماني كه حتي با تشكيل حكومت اسلامي مخالف، و آن را از حكومت طاغوت بدتر ميدانند! كج‌فكراني كه فريضۀ بزرگ حج را محدود به يك ظاهر بيمحتوا كرده، و ذكر گرفتاري‌هاي مسلمانان و كشورهاي اسلامي را بر خلاف شرع و تا سرحد كفر ميشمارند. وابستگان به حكومت‌هاي جابر انحرافي كه فرياد مظلوماني را كه از گوشه و كنار جهان در اين مركزِ فرياد جمع گرديدهاند، زندقه و برخلاف اسلام وانمود مي‌كنند. بازيگراني كه براي عقب نگه داشتن مسلمانان و باز كردن راه براي غارتگران و سلطه جويان، اسلام را در كنج مساجد و معابد محصور نمودهاند و اهتمام به امر مسلمين را بر خلاف اسلام و وظايف مسلمانان و علماي اسلام معرفي مي‌كنند».(صحيفه امام، ج ۱۹،۴ شهريور ۱۳۶۳)
ايشان سپس به تشريح ابعاد عرفاني، معنوي، اجتماعي و سياسي مي‌پردازند كه بنا به هدف اين يادداشت كه مقايسه ميان دو نگاه قرآن‌محور و سعودي‌محور به حج است بعد سياسي و اجتماعي حج به عنوان كانون و نقطه اساسي اين افتراق مدنظر قرار گرفته و از تشريح ساير ابعاد حج در انديشه امام(ره) صرف نظر مي‌شود.
در نگاه امام(ره) به دليل حاكم بودن شاهان وابسته به استعمار و استكبار بر كشورهاي اسلامي براي جلوگسري از بيداري مظلومان و مسستضعفان جهان سعي مي‌شود كه بعد سياسي حج به فراموشي سپرده شده و با آن به مقابله مي‌پردازند و در اين راستا مي‌فرمايند:
«از همۀ ابعاد آن مهجورتر و مورد غفلتتر، بُعد سياسي اين مناسك عظيم است كه دست خيانتكاران براي مهجوريت آن بيشتر در كار بوده و هست و خواهد بود و مسلمانان امروز و در اين عصر ـ كه عصر جنگل است ـ بيشتر از هر زمان موظف به اظهار آن و رفع ابهام از آن هستند؛ زيرا بازيگران بين‌المللي با اغفال مسلمين و عقب نگه داشتن آنان از يك سو، و عمال سودجوي آنان از سوي ديگر و غفلت‌زدگان نادان از طرفي و آخوندهاي درباري يا كج‌فهم از سوي ديگر و متنسكان جاهل از يك طرف، دانسته يا ندانسته پشت در پشت هم ايستاده و در محو اين بُعد سرنوشت‌ساز و نجات دهندۀ مظلومان در فعاليت هستند و لازم است متعهدان و بيداران و دلسوزان براي غربت اسلام و مهجوريت اين بعد در احكام اسلام، بويژه حج كه اين بعد در آن ظاهرتر و مؤثرتر است، با قلم و بيان و گفتار و نوشتار به كوشش برخيزند؛ خصوصاً در ايام مراسم حج، كه پس از اين مراسم عظيم انسان‌ها ميتوانند در شهر و ديار خود با توجه به اين بُعد عظيم مسلمانان و مظلومان جهان را بيدار و براي خروج مظلومان جهان از تحت فشارهاي روز افزون ستمگران مدعي حمايت از صلح به حركت وادارند. و پر واضح است كه اگر در اين كنگرۀ عظيم جهاني، كه همۀ اقشار ملت‌هاي مظلوم اسلامي از هر مذهب و ملت و داراي هر زبان و مسلك و هر رنگ و قشر، ولي با زيّ واحد و لباس مشابه، دور از هر آلايش و آرايش، اجتماع نمودهاند مسائل اساسي اسلام و مسلمين و مظلومان جهان از هر فرقه حل نشود و حكومت‌هاي مستكبر و زورگو سرجايشان ننشينند، از اجتماعات كوچك منطقهاي و محلي كاري برنخواهد آمد و راه حل فراگيري به دست نخواهيم آورد». (همان)
امام(ره) سپس با اشاره به آيه شريفه «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا» مي‌فرمايند:
«بيت اللّه الحرام، اول بيتي است كه براي «ناس» بنا شده. بيت همگاني است. هيچ شخصيتي و هيچ رژيمي و هيچ طايفهاي حق تقدم در آن را ندارد... اين بيت معظم براي ناس بنا شده، و براي قيام ناس و نهضت همگاني، و براي منافع مردمي. و چه نفعي بالاتر و والاتر از آنكه دست جباران جهان و ستمگران عالم از سلطه بر كشورهاي مظلوم كوتاه شود و مخازن عظيم كشورها براي مردم خود آن كشورها باشد. بيتي كه براي قيام تأسيس شده است، آن هم قيام ناس و للناس، پس بايد براي همين مقصد بزرگ در آن اجتماع نمود، و منافع ناس را در همين مواقف شريف تأمين نمود، و رمي شياطين بزرگ و كوچك را در همين مواقف انجام داد. مجرد كليد‌داري بيت و سقايت حُجاج و عمارت مسجدالحرام كافي نيست و مربوط به مقصد نيست». (همان)
در حقيقت از نگاه امام(ره) خانه خدا، خانه بيداري و پويايي مسلمين در برابر مستكبران است كه اين مسئله منافع عمومي امت اسلامي را در بر داد. حال آنكه سران آل سعود حج را به مثابه فريضه سكوت و خمودگي جهان اسلام ترسيم كرده كه هدف غايي آن همين انجام اعمال عبادي ظاهري است بدون آن كه اين اعمال ظاهري منجر به عمقي شود و تحولي در امت اسلامي ايجاد كند. به عبارتي تقابل بصيرت و غفلت نقطه مميزه مهم حج ابراهيمي و حج سعودي است
همچنين امام(ره) در ادامه با استناد به آيه «أَجَعَلْتُم سِقَايَةَالحَاجِّ وَ عِمَارَةَ المَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَ جَاهَدَ فِي سَبيِلِ اللّهِ لايَسْتَوُونَ عِنْدَاللّهِ وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظّالمينَ» مي‌فرمايند:
«گويي آيۀ شريفه در عصر ما نازل شده و گوياي حال ماست. در عصر حاضر سرگرمي به سقايت و معيشت حجاج و به عمارت و تزئين مسجد الحرام، و غفلت از ايمان به خدا و روز جزا و كنارهگيري از جهاد فيسبيل اللّه را ظلم، و كساني كه چنين كنند را ظالم محسوب داشته است. ايمان به خداي تعالي و روز جزا انسان‌ها را به جهاد في سبيل اللّه و قيام براي حق و عدل سوق ميدهد و خداوند قومي را كه چنين نباشند هدايت نميفرمايد، كه اينان ظالمانند».(همان)
امروز مي‌بينيم كه بيشترين و مهم‌ترين توجه آل سعود به توسعه فيزيكي خانه خدا و تزئين كعبه و زيباسازي آن است. اين مسئله در عين اينكه در حد معقول آن امري ضروري است اما نبايد منجر به فراموشي هدف اصلي حج كه همانا افزايش آگاهي جهان اسلام از شرايط خود در فضاي بين‌المللي و نزديگي بيشتر مسلمين به يكديگر است، گردد. در واقع ژرف‌نگري در مقابل ظاهر گرايي دومين تقابل و تمايز بنياني حج ابراهيمي و حج سعودي است
امام(ره) با بيان اينكه اول بار در حج خداوند متعال و پيامبر اكرم(ص) نداي برائت از مشركين را سردادند بر اساس آيه شريفه «وَ أَذَانٌ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ الَي النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الأَكْبَرِأَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ المُشْرِكِينَ وَ رَسُولُه»، فرمودند:
« در آن روز خط امريكا و آخوندهاي درباريِ تأمين كنندۀ منافع شيطان بزرگ نبودند كه فتوا دهند ـ العياذ باللّه ـ خدا و رسول بر خلاف مناسك حج دستور داده و عمل مي‌كنند، و بايد حج از اين مسائل به دور باشد. روزي كه ولي اللّه الأعظم، امام عصر ـ عجل اللّه تعالي فرجه الشريف ظاهر شوند و در كعبه نداي عدالت سردهند و بر خلاف ظالمان و كافران فرياد كشند، همين آخوندها هستند كه او را تكفير كنند و از ستمگران پشتيباني نمايند».
براين مبنا رفتارهاي امروز آل سعود نسبت به حجاج ايراني بيانگر وابستگي عميق آنها به استكبار و واهمه آنها از اعلام برائت از مستكبرين و مشركين عالم است. زيرا بقاي حكومت سعودي از تأسيس تا به امروز جز از مسير وابستگي و همراهي با استكبار امكان‌پذير نبوده است؛ براين اساس نگاه برائتي يا رفافتي در برابر استكبار ديگر تفاوت اساسي حج ابراهيمي و حج سعودي است
ديگر توصيه مهم سياسي و اجتماعي امام(ره) در فريضه حج توجه به مسئله وحدت مسلمين و تلاش براي حفظ آن با اجتناب از اعمال و رفتار تفرقه‌افكنانه است و در اين باره مي‌فرمايند:
«مسلمانان حاضر در مواقف كريمه، از هر ملت و مذهب كه هستند، بايد به خوبي بدانند كه دشمن اصلي اسلام و قرآن كريم و پيامبر عظيم الشأن ـ صلي اللّه عليه و آله و سلم ـ ابر قدرت‌ها، خصوصاً امريكا و وليدۀ فاسدش اسرائيل است كه چشم طمع به كشورهاي اسلامي دوخته و براي چپاول مخازن عظيم زيرزميني و روي زميني اين كشورها از هيچ جنايت و توطئهاي دست‌بردار نيستند. و رمز موفقيت آنان در اين توطئۀ شيطاني تفرقه انداختن بين مسلمانان، به هر شكل كه بتوانند، ميباشد. در مراسم حج ممكن است اشخاصي، از قبيل ملاّهاي وابسته به خود، را وادار كنند كه اختلاف بين شيعه و سني ايجاد كنند؛ و آنقدر به اين پديدۀ شيطاني دامن زنند كه بعض سادهدلان باور كنند و موجب تفرقه و فساد شوند. برادران و خواهران هر دو فرقه بايد هوشيار باشند. و بدانند كه اين كوردلان جيره خوار با اسم اسلام و قرآن مجيد و سنت پيامبر ميخواهند اسلام و قرآن و سنت را از بين مسلمين برچينند؛ يا لااقل به انحراف كشانند. برادران و خواهران بايد بدانند كه امريكا و اسرائيل با اساس اسلام دشمنند؛ چرا كه اسلام و كتاب و سنت را خار راه خود و مانع از چپاولگريشان ميدانند... در اين مقطع زماني تكليف الهي حجاج است كه اگر مطلبي از گويندگان شنيدند كه بوي ايجاد اختلاف بين صفوف مسلمانان را ميدهد، انكار كنند؛ و برائت از كفار و سردمداران آنان را از وظايف خود در مواقف كريمه بدانند؛ تا حج آنها حج ابراهيمي ابوالأنبياـ صلوات اللّه عليه ـ باشد و حج محمدي ـ صلي اللّه علي و آله وسلم. و الاّما أكْثَرَ الضَّجِيجَ وَ أَقَلَّ الحجِيجَ دربارۀ آنها صادق است».
ايشان ذات حج و اجتماع مسلمين در كنار يكديگر در خانه خدا را براي تقويت وحدت و همدلي امت اسلامي دانسته كه مناسك عبادي حج نيز در راستاي تقويت اين مسئله است. حال آنكه سران آل سعود همواره بر آتش مسائل اختلافي ميان شيعه و سني در مراسم حج مي‌دمند و نسبت به شيعيان با تحقير برخورد مي‌كنند و از اين طريق به دنبال بهانه براي تشديد اختلافات مي‌گردند تا به اسم جلوگيري از تفرقه ميان امت اسلام، بعد سياسي حج را كمرنگ و در نهايت حذف نمايند؛ براين مبنا چهارمين تفاوت و تمايز اساسي حج ابراهيمي و حج سعودي، وحدت‌طلبي و تفرقه‌آفريني است.
براين مبنا در جمع‌بندي مي‌توان گفت تفاوت حج ابراهيمي با حج سعودي در چهار محور اساسي غفلت يا بصيرت، سطحي‌نگري يا ژرف‌نگري، نگاه برائتي يا رفاقتي به استكبار و وحدت‌طلبي يا تفرقه‌آفريني است كه اين تفاوت‌ها از نوع نگاه به فريضه حج سرچشمه گرفته و براساس آن رفتارها و سياست‌هاي اتخاذي تفاوت‌هاي بعدي را ايجاد مي‌كند.