سبک زندگی زائران اربعین حسینی از منظر آیت الله مکارم شیرازی

به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج، برش هايي از سخنان حضرت آيت الله مكارم شيرازي پيرامون اربعين و لزوم توجه به جايگاه حقيقي آن و توصيه هاي ايشان به مردم و مسئولان را در ذيل تقديم مي كند اربعين سرمايه عظيم مكتب اهل بيت عليهم السلام است،[1] كه مي توان با بهره گيري از آن، سبك زندگي صحيح را پايه ريزي كرد.[2] از سوي ديگر احياء سبك زندگي، احياء همه مباني الهي و ارزشي است،[3] به نحوي كه دين بر احياء اين سنت ‌ها، ارزش هاي اخلاقي و اجتماعي تاكيد دارد،[4] زيرا تبيين سبك زندگي اسلامي، جامعه را متحول مي كند.[5] بنابراين بايد باور كنيم كه مسائل فرهنگي با مسائل ديگر رابطه تنگاتنگ دارد، اگر مسائل فرهنگي تخريب شود مسائل ديگر نيز وضع نابه ساماني پيدا خواهند كرد، ليكن اگر فرهنگ اصلاح شود مسائل ديگر نيز اصلاح خواهد شد.[6] اينجانب حتي به مسئولان محترم آستان قدس رضوي و آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله عليها هم عرض كرده ‌ام كه زيارت جاي خود دارد، اما بايد از جمعيت ميليوني زائران استفاده فرهنگي شود.[7] از اين رو بايد به همه زوار عزيز اربعين حسيني و گروه‌ ها و موكب هايى كه به آنها خدمت مى ‌كنند گفت؛ راهپيمايي پرشور اربعين حسيني و اصل زيارت اربعين، تركيبي از ارائۀ خدمات و مسائل فرهنگي است كه هر دو بايد رعايت شود، كار خدماتي مهم است ليكن امور فرهنگي مهم تر از آن است، [8]و از آنجا كه استفاده فرهنگي از اين زيارت بر شكوه و عظمت حضور 20 ميليوني مردم در زيارت اربعين خواهد افزود،[9] لذا بايد كارهاي فرهنگي را بيشتر توسعه دهيم[10]بلكه بايد در اين زمينه دقت شود كه بار از روي دوش افراد برداشته شود.[11] گردانندگان مواكب نيز به مسائل فرهنگى توجه فراوان داشته باشند و از اين رستاخيز عظيم براى آن استفاده كنند.[12]
* اخلاص در نيت
گفتني است بندگان خالص خدا بايد تمام شؤون زندگى خود را براى او خالص گردانند، غير او را از خانه دل و صحنه جان، و ميدان عمل، و دايره گفتار بزدايند، به او بينديشند و براى او دوست بدارند، از او سخن بگويند و به خاطر او عمل كنند، و هميشه در راه رضاى او گام بردارند كه «اخلاص‏ دين» همين است.[13] لذا هرگاه اخلاص در وجود انسان ريشه‏ دار شود ثمره نهايى آن همان اعمال انسان است.[14] از سوي ديگر ريشه همه دستورات دينى‏ به اخلاص‏ در عبوديت باز مى‏ گردد.[15] زيرا اخلاص‏ يكي از مراحل باورهاى دينى‏ است[16]‏ و آنچه در برنامه‏ هاى دينى‏ اهميت فوق العاده دارد اخلاص‏ و خلوص نيت است.‏[17] عزادارى‏ ها نيز بايد خالى از پيرايه و با خلوص‏ نيت‏ انجام گيرد.[18]از گذشته دور تا زمان ما، هر زمان كه شيعيان فرصتى پيدا مى ‏كردند، روز اربعين‏ حسينى را به كربلا مى‏ رفتند و با شور و هيجان و اخلاص‏، آن حضرت را زيارت مى‏ نمودند. در اين سال‏ ها نيز ميليون ‏ها عاشق دلسوخته اربعين را به كربلا مى‏ روند و شهيدان كربلا را زيارت مى‏ كنند.[19] بنابراين در راهپيمايي عظيم اربعين همگى سعى كنند نيت ‌هايشان كاملا خالص باشد و به همين دليل از هرگونه تبليغات شخصى و جناحى بپرهيزند كه بسيار با اهداف مقدس شهدا ناسازگار است.[20]
* لزوم آموزش هاي احكام و معارف اسلامي در طول مسير راهپيمايي اربعين به زائرين
اربعين سرمايه عظيم و مهم شيعه است كه مي توان از ظرفيت هاي آن براي اجراي برنامه هاي گوناگون فرهنگي استفاده كرد، لذا بايد كار فرهنگي انجام شود؛ ممكن است برخي از زوار در طول كل سال در چنين برنامه هاي مذهبي شركت نكنند كه گاهي با احكام و مسائل نماز آشنا نيستند، حال كه اين افراد به عشق امام حسين عليه السلام مجذوب شدند آمادگي پذيرش دارند كه بايد از فرصت استفاده كرد.[21] بايد برنامه ريزي كاملي با مشورت هاي لازم انجام شود كه بيشترين بهره برداري برده شود. [22] بي ترديد كساني كه در اين برنامه ‌ها حضور پيدا مي ‌كنند روحشان آماده است و بايد مسائل مورد نياز را منتقل كرد و يكي از مسائل، موضوعات اعتقادي است.[23] لذا كمبودهاي احكام و آشنايي با معارف دين در چنين فرصت هايي بايد برطرف و به زائران آموزش هاي لازم داده شود، همه بايد به صورت عمومي آشناي به قرآن، اهل بيت عليهم السلام و وظايف شرعي خود شوند.[24] توصيه خاصي كه براي تحقق اين مهم دارم اين است كه بايد زائرسرايي بزرگ ساخته شود تا تمام سال به زوار خدمت رساني كنند، كه مي توان كتابخانه يا حتي حوزه علميه اي در آن فضا تأسيس كرد.[25]
* لزوم دستگيري از نيازمندان؛ ميل به نيكوكاري
ائمه معصومين عليهم السلام كمك به ديگران را يكي از اصول اساسي مي دانسته[26]و با اخلاق خوب با مردم برخورد و ناملايمت ها را تحمل مي كردند؛ لذا برخورد خوب، مودبانه و محبت داشتن به مردم عامل موفقيت در تمام زمينه هاست.[27] در حالي كه ما اين مسأله (ادعاى تشيع) را خيلى ساده حساب كرده ‏ايم به طورى كه با توسل، و زيارت‏ و دعا مى‏ خواهيم خود را شيعه بدانيم. اگر چه كسى نمى‏ خواهد توسل و زيارت را كم‏ ارزش كند ولى شيعه بودن، غير از اينها امور متعددى مانند: فداكارى، ايثار، معرفت، تقوا و ... مى ‏خواهد.[28] از اين رو يكي از نكاتي كه در راهپيمايي عظيم اربعين بايد مورد توجه باشد اين است كه توانمندها بايد به فكر ناتوان‌ها باشند. اگر كسي در راه مانده است يا مشكلي پيدا كرده بايد به او كمك كنند، زائران بايد به فكر يكديگر به ويژه به فكر افراد ناتوان و در راه مانده بوده و حال سالمندان و كودكان را مراعات كنند. تا لطف خدا شامل حال آنها شود.[29] لذا رعايت حال مستمندان بر همگان واجب است[30]، بلكه زائران اربعين حسيني سعي كنند به موقع استراحت كرده و در مسير به يكديگر كمك كنند، اگر كسي بيمار شد، از او مراقبت كنند و هواي همديگر را داشته باشند تا اين مسير را به خير و خوبي بپيمايند.[31]
* لزوم رعايت موازين شرعي از سوي عزاداران حسيني
بدون شك هر چقدر واقعه اي بزرگتر باشد با آسيب هايي به مراتب بزرگتر مواجه مي گردد، لذا بايد بيش از پيش مراقبت كرد؛ لذا زيارت اربعين بسيار خوب است، اما امري مستحب است، نمي ‌شود زائران به زيارت اربعين بروند و از نماز كه ستون دين است غافل باشند. از اين رو بايد نسبت به مسائل مربوط به نماز تأكيد كرد.[32] بدين ترتيب افرادي كه در مسير پياده روي در حال حركت هستند، سعي كنند در مسير راه به ياد خدا و امام حسين عليه السلام باشند و نسبت به نماز اول وقت نيز اهتمام خاصي داشته باشند.[33]
* لزوم رعايت حجاب و عفاف؛ ضرورت عدم اختلاط بين زن و مرد
لازم به ذكر است در راهپيمايي اربعين حسيني، مسأله حجاب و عفاف، همچنين اختلاط بين زن و مرد بايد مورد توجه و مراقبت قرار گيرد؛ بايد در اين شرايط علاوه بر خدمت رساني موازين شرعي را توصيه و بازگو كرد و يا حتي الامكان برخي از مسائل را در اين زمينه، به صورت بروشور در تيراژ زياد منتشر و در دسترس زوار قرار داد.[34] هم چنين نبايد، جنبه ‌هاي حجاب و مساله عدم اختلاط به فراموشي برود، جمعيت ميليوني اربعين ممكن است آسيب ‌هايي داشته باشد كه بايد هوشيار بود.[35]لذا براي برون رفت از اين نقيصه بانوان، جداى از مردان و نامحرمان زيارت‏ كنند و با حجاب‏ كامل تشرف يابند و بدانند زيارت‏ مستحب است و مراعات حجاب‏ و جهات عفت واجب است؛ مبادا واجب را فداى مستحب كنيم.[36]
* ضرورت اجتناب از اطالۀ زيارت
از جمله نكات مهم در راهپيمايي عظيم اربعين حسيني اين است كه زائرين از زيارت طولانى پرهيز كنند و به زيارت مختصر قناعت نمايند و محل را براى ديگران خالى بگذارند و به دستور «زُر فانصرف» عمل كنند.[37] نبايد فراموش نمود كه به هنگام ازدحام به مقدار لازم از زيارت‏، قناعت نمايند و جاى خود را به ديگران بسپارند و بايد دانست آنچه در زيارت مهم است كيفيت است نه مقدار و كميت، گاه يك سلام كوتاه‏ جاى يك زيارت طولانى را مى‏ گيرد و در بعضى از روايات دستور به تعجيل در بازگشت داده شده است.[38] با اين اوصاف از ما سؤال شده كه آيا به دليل ناتواني قبل و بعد از روز اربعين مي توان به زيارت مرقد ملكوتي امام حسين عليه السلام رفت، ما در پاسخ عرض مي كنيم در صورت ضرورت اشكالي ندارد و قبول است به علاوه زائران بايد زيارت خود را طولاني نكنند بلكه سريع تر برگردند و محل را به ديگران واگذار كنند، اين كه بگويند نذر داريم كه چندين روز در كنار مرقد امام حسين عليه السلام بمانيم، صحيح نيست.[39] متأسفانه برخي زائران مي گويند ما نذر كرده ايم دو روز، پنج روز، ۱۰ روز در كربلا ساكن باشيم، اما به راستي اين چه نذر بي موقعي است كه در اين شرايط و انبوه جمعيت كه بايد زيارت مختصر انجام داد افراد چنين نذرهايي مي كنند.[40] به راستي در شرايطي كه با انبوه جمعيت روبرو هستيم بايد زوار زيارت را كوتاه و مختصر كرده و بر سه روز ماندن در كربلا اصرار نداشته باشند.[41] شكي نيست كه اشتباهاتي در اين زمينه وجود دارد كه بايد با آموزش و كار فرهنگي برطرف شود،[42] خطبا نيز بايد مرتب زوار را توصيه به رعايت موازين شرع كنند و اين ها را مي توان به صورت بروشور در اختيار مردم قرار داد[43].
* حفظ نظم و انضباط در مراسم پياده روي و زيارت روز اربعين
مسئله زيارت اربعين از لحاظ فرهنگي، اجتماعي و سياسي در حال نظام‌ مند شدن است،[44]لذا تمام عاشقان اين مذهب اعم از برادران و خواهران به خصوص جوانان عزيز نظم لازم را رعايت فرمايند كه در سايه نظم هر گونه كاري باشكوه تر و با عظمت تر است. [45] بدون شك بي نظمي از جمله آسيب هايي است كه مي تواند مشكلات متعددي را براي زوار امام حسين عليه السلام رقم بزند لذا خطبا و سخنرانان نسبت به رعايت نظم تأكيد مؤكد داشته باشند چراكه خدايي نكرده اگر واقعه منا در عراق شكل بگيرد بدون ترديد از سوي دشمن به مراتب بيشتر و بزرگتر جلوه مي كند.[46] بنابراين در رفت و آمدها بايد نظم رعايت شود تا خداي ناكرده كسي زير دست و پا نماند، الحمدلله در سال ‌هاي اخير برنامه ‌ريزي و امنيت خوبي برقرار بوده و تاكنون مشكلي پيدا نشده و ان شاءالله كه حادثه اي پيدا نشود.[47] ما هرساله شاهد برگزاري هرچه باشكوه ‌تر مراسم اربعين هستيم و همگان اذعان دارند كه مديريت بيش از 20 ميليون زائر در زيارت اربعين بهتر از مديريت حج آل سعود است،[48] البته بايد مراقب بود كه اين مسأله مستمر و مداوم باشد.[49] براي تحقق اين مهم، زائران بايد از هر گونه عجله و شتاب كه ممكن است خداى ناكرده موجب به هم ريختن صفوف و حوادث دردناكى مانند فاجعه منا شود، بپرهيزند و خونسردى و آرامش خود را در هر حال حفظ كنند.[50] اميد است كه برنامه زيارت اربعين امسال نيز همچون سال ‌هاي گذشته به‌ صورت منظم برگزار شود.[51] قانون گرايي؛ (زائران اربعين بدون گذرنامه سفر نكنند؛ به مقررات حاكميتي عراق احترام بگذاريد)[52] ايراني ‌ها در زيارت اربعين بايد بدانند كه برنامه عظيم اربعين در كشور عراق است و حاكميت براي آن‌ هاست، مردم ايران در آنجا مهمان هستند و بايد ببينند كه دولت و مردم عراق به ‌عنوان ميزبان چه تدبيري براي آن ‌ها دارند و ايراني ‌ها بايد به دستورات دولت عراق عمل كنند.[53] لذا افراد نبايد بدون گذرنامه به زيارت اربعين بروند، متأسفانه برخي با حضور در مرزها فشار مي ‌آورند تا به عراق بروند، اين كارها درست نيست، افرادي كه اين‌ گونه عمل مي ‌كنند، نمازشان را نمي‌ توانند شكسته بخوانند، چون سفر آنها اشكال دارد، بلكه زائرين ايراني براي شركت در زيارت اربعين بايد قوانين را رعايت كنند.[54] انتظار مي رود مردم با گذرنامه و به ‌صورت قانوني از مرزها عبور كنند تا خللي در انجام باشكوه اين مراسم به وجود نيايد.[55] هم چنين زائراني كه براي اين زيارت به عتبات عاليات سفر مي كنند علاوه بر داشتن گذرنامه بايد به قوانين حاكميتي عراق احترام بگذارند[56].
* موكب ‌هاي اربعين از اسراف بپرهيزند
تأكيد بر جلوگيري از اسراف و تبذير در برنامه اربعين به ويژه در موكب هاي عزاداري در ايام اربعين حسيني از جمله مهم ترين ضرورت ها است؛ بايد مراقب باشيم از ريخت و پاش ها جلوگيري كرده و آن مقداري كه جذب مي شود مواد غذايي را به كار برد.[57] از اين رو نبايد در اين موكب ها ريخت و پاش هايي اتفاق بيفتد، چراكه ما مناطق محرومي سراغ داريم كه حتي از ابتدايي ترين امكانات هم محروم هستند و مي توان با مقداري صرفه جويي به اين مناطق كمك كرد.[58]
* لزوم توجه زوار اربعين حسيني به رعايت توصيه‌ هاي بهداشتي
از جمله آداب زيارت اين است كه زائران از هر گونه ايجاد مزاحمت و ناراحتى براى ديگران بپرهيزد و سعى كند از آلوده كردن اين حرم‏ هاى مقدس بپرهيزند و حداكثر نظافت‏ را كه از مهم ترين دستورات اسلام است رعايت كنند.[59] اينچنين است كه زائران بايد در زيارت اربعين حسيني از آلوده ساختن محيط زيست جداً بپرهيزند.[60] عدم رعايت نظافت از جمله آسيب هايي است كه دامن گير زوار و حتي موكب ها در طول مسير مي باشد چراكه حجم جمعيت نمي تواند نظافت صددرصد را برايمان رقم بزند اما سفارش و توصيه ها مي تواند چاره ساز و كارساز باشد، اگر نظافت نباشد بيماري به وجود مي آيد و زوار را با مشكلاتي مواجه مي كند.[61] از اين رو مسئله رعايت نظافت تا آنجا كه امكان دارد بايد سفارش شود كه زوار حداكثر نظافت را در طول مسير اين راهپيمايي و نيز در حرم هاي مقدس رعايت كنند.[62]
* سخن آخر
در خاتمه بايد گفت شيعه واقعي كسي است كه احياء گر عملي سنت و سبك، آداب، روش، اخلاق، عدالت و در يك كلام زندگي حسيني در جامعه باشد،[63] كه در اين ميان اربعين گوهر گران بها و گنجينه بسيار پرارزشى از احياء زندگي حسيني است كه سبب عظمت اسلام و مكتب اهل بيت (عليهم ‌السلام) است و بايد هر چه بهتر از آن بهره ‌بردارى نمود.[64] اينگونه است كه سوگواران حضرت سيدالشهدا عليه السلام با پاي پياده به سمت كربلاي معلي در حركت هستند و غوغاي عجيبي را بپا كرده اند كه بايد اين را حفظ كرد.[65] ما براي همه زائران اربعين حسيني دعا مى‌كنيم كه سالم بروند و سالم برگردند و زيارتشان مقبول درگاه خدا شود،[66] خداوند همه را حفظ كند و موفق دارد.[67]
پژوهش؛ تهيه و تنظيم؛ معاونت تحريريه خبر پايگاه اطلاع رساني
دفتر حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي makarem.ir [1] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار اعضاي ستاد مركزي اربعين ؛ 3/8/1395. [2] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در جمع رئيس و مديران دانشگاه علوم پزشكي استان قم ؛1/2/1394. [3] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي؛مدرسه اميرالمومنين (ع)قم؛4/1/1394. [4] همان. [5] متن پيام حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي؛ همايش سبك زندگي حضرت زهرا(س)؛30/7/1392. [6] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار اعضاي شوراي فرهنگي ستاد وزارت كشور؛.1395/3/6 [7] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار مسئولان كميته فرهنگي اربعين حسيني ؛3/8/1395. [8] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار مسئولين موكب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵. [9] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار مسئولان كميته فرهنگي اربعين حسيني ؛3/8/1395. [10] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار مسئولين موكب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵. [11] همان. [12]بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394. [13] تفسير نمونه ؛ ج‏19 ؛ ص364. [14] پيام قرآن ؛ ج‏3 ؛ ص334. [15] همان. [16] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏7 ؛ ص625. [17] همان ؛ ص417. [18] احكام عزادارى ؛ ص37. [19] عاشورا ريشه‏ها، انگيزه‏ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص633. [20] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394. [21]بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار مسئولين موكب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵. [22] همان. [23] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار مسئولان كميته فرهنگي اربعين حسيني؛ 3/8/1395. [24] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار مسئولين موكب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵. [25] همان. [26] متن پيام حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي؛ همايش سبك زندگي حضرت زهرا(س)؛30/7/1392. [27] همان. [28] مشكات هدايت ؛ ص42. [29] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار مسئولان كميته فرهنگي اربعين حسيني ؛3/8/1395. [30] همان. [31] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي؛ درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛19/9/1393. [32] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار مسئولين موكب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵. [33] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي؛ درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛19/9/1393. [34] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار مسئولين موكب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵. [35] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار اعضاي ستاد مركزي اربعين ؛ 3/8/1395. [36] كليات مفاتيح نوين ؛ ص218. [37] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394. [38] كليات مفاتيح نوين ؛ ص218. [39] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار اعضاي ستاد مركزي اربعين ؛ 3/8/1395. [40] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار مسئولين موكب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵. [41] همان. [42] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار اعضاي ستاد مركزي اربعين ؛ 3/8/1395. [43] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار مسئولين موكب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵. [44] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار اعضاي ستاد مركزي اربعين ؛ 3/8/1395. [45] متن پيام حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي؛15/9/1389. [46] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار مسئولين موكب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵. [47] همان. [48] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار اعضاي ستاد مركزي اربعين ؛ 3/8/1395. [49] همان. [50] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394. [51] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار اعضاي ستاد مركزي اربعين ؛ 3/8/1395. [52] همان. [53] همان. [54] همان. [55] همان. [56] همان. [57] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار مسئولين موكب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵. [58] همان. [59] كليات مفاتيح نوين ؛ ص219. [60] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394. [61] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي در ديدار مسئولين موكب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵. [62] همان. [63] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي؛ مدرسه اميرالمومنين (ع)قم؛4/1/1394. [64] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394. [65] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي؛ درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛19/9/1393. [66] همان. [67] بيانات حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394.