11

پيشگيري از گرايش به خشونت
مقدمه
خشونت و رفتارهاي پرخاشگرايانه يكي از مشكلات جوامع انساني است. اين حالت در صورت عدم آموزش و تربيت در دوران نوجواني و جواني امكان بروز بيشتري مي بابد. خُشونَت استفاده از زور فيزيكي به منظور قراردادن ديگران در وضعيتي بر خلاف خواست‌شان، است. خشونت از خشم سرچشمه مي گيرد. پرخاشگري به شكل هاي مختلفي ، مانند آزار و اذيت ديگران، كتك زدن، دشنام دادن و ... جلوه گر مي شود و به طور كلي خشم و ناهنجاري برعليه ديگران چه فرد و جامعه را خشونت نامند.
بيان مسئله
نوجواني همراه با شور و هيجان و عصبانيت و خشونت است. درصورت عدم تربيت و كنترل اين حالت ممكن است خطرات جبران ناپذيري براي فرد و خانواده و حتي اجتماع را در پي آورد. در صورتي كه نوجوان با تربيت ديني و انساني همراه باشد و با توجه به شور و هيجان و تلاش بيشتر نوجوان، مي توان خانواده، مدرسه و جامعه اي مترقي و بالنده اي را شاهد بود. سعادت و خوشبختي اين فرد و جامعه تضمين خواهد يافت. در اين پژوهش سعي بر ان است كه علل رفتار پرخاشگرايانه و راه هاي پيشگيري از آن مورد بررسي قرار گيرد. ارائه راهكارها براي پيشگيري از خشونت در نوجوانان و قرين شدن دوره نوجواني با سلامت از اهداف اين نوشتار است.
خشونت از نگاه دين
انسان مهمترين شاهكار خلقت پروردگار متعال است. اين موجود پيچيده داراي ابعاد مختلف روحي و رواني است. انسان موجودي است كه نفخه الهي در او دميده شده است. از صفات پروردگار رحيم و رحمان است كه ابتداي 113 سوره قرآن كريم به آن يادآور شده است. همچنين يك سوره از قرآن به سوره «رحمن» اختصاص يافته است. سوره مباركه رحمن تنها سوره اي است كه خود سوره با يكي از اسماء الله آغاز مي شود، با اسم مبارك "رحمن". رئوف نيز از اسامي پروردگار متعال است. انسان هايي كه اين صفات الهي را بيشتر در خود ايجاد كنند به نوعي به قرب الهي رسيده اند.
اسلام در رفتارهاي فردي و اجتماعي، خشونت را جايز ندانسته و از آن نهي كرده است. سفارش اسلام به اصلاح و رفع دشمني ميان افراد، رعايت اخلاق در خانواده، سفارش به همسايگان، حتي احترام به افرادي كه مذهبي غير از مذهب ما دارند كرده است. پيامبر خدا (ص) در رفتارهاي فردي و اجتماعي، پيام آور صلح و صفا بود. يكي از ويژگيهاي ايشان رأفت و مهرباني بوده است. خداوند مي فرمايد: «فبما رحمة من الله لنت لهم ولو كنت فظا غليظ القلب لانفضوا… ؛ به رحمت الهي، با آنان نرمخو و پرمهر شدي. اگر تند خو و سخت دل بودي بي شك از تو پراكنده مي شدند» (آل عمران/ 159). پيامبر (ص) خود فرمود: «مداراة الناس نصف الايمان والرفق لهم نصف العيش؛ مهرباني و سازگاري با مردم از ايمان است و نرمي با آنان نيمي از بركت زندگي». از نظر اسلام معيار خشمگين شدن، خدا است. قرآن كريم مي فرمايد : «محمد رسول الله و الذين معه اشداء على الكفار رحماء بينهم؛ محمّد (ص) فرستاده خداست؛ و كساني كه با او هستند در برابر كفّار سرسخت و شديد، و در ميان خود مهربانند» (فتح/29) در اسلام خشم و خشونت در مقابله با كفار و دشمنان خدا و اولياي خدا است و نسبت به مومنان خشمگين شدن خطا است و دستور اسلام بر مهرباني است. البته از طرفي خداوند متعال خشم و خشونت را در انسان قرار داده تا در هنگام ضرورت از آن استفاده كند. قرآن كريم خشم و خشونت را تخطئه نمي كند و خشم مقدس نيز يكي از صفات الهي است كه نام هاي قهار و جبار حضرتش به آن اشاره دارد. خشمگين شدن اگر متعادل و در راه حق باشد، نه تنها ناپسند نيست، بلكه پسنديده و مورد رضاي حق هم خواهد بود. آنچه در خشم و خشونت مهم است، مديريت آن است.
علل پرخاشگري
افراد پرخاشگر بر اين باورند كه جهان سرشار از خشونت است و مردم همگي نسبت به اين افراد خصومت دارند، بنابراين هميشه از رفتارهاي ديگران برداشت منفي دارند و تصور مي كنند مردم درصدد آسيب رساندن به آن ها هستند، و به همين دليل هميشه سعي مي كنند براي حل كردن مشكلات شخصي شان راه حل هاي پرخاشگرانه پيدا كنند. اين افراد ممكن است در كودكي مورد آزار جسمي و تنبيه بدني شده باشند و يا در خانواده اي خشن تربيت يافته باشند. اختلالات رواني و عصبي نيز از عواملگرايش به خشونت است. گاه خشونت نشانه ي توجه جويي نوجوان است. به ويژه نوجوانان نسبت به نظر و توجه هم سالان خود اهميت مي دهند، همانندسازي با هم سالان يا وابستگي به آن ها عامل مهم ديگري در پرخاشگري نوجوانان است. اغلب نوجوانان مبتلا به پرخاشگري، مهارت هاي اجتماعي خوبي ندارند، قادر به فهم افكار و احساسات ديگران نيستند. به طور كلي، فشارهاي محيطي، كمبودهاي مادي، ناكامي‌ها و سرخوردگي‌ها و عوامل اقليمي مانند آب و هوا و گرما و سرما باعث بروز پرخاشگري مي شود.
پيشگيري از خشونت
1. پيشگيري از خشونت در سنين مختلف و افراد،متفاوت است، در ابتدا بايد سعي كرد ريشه خشونت فرد را واكاوي كرد. اما به طور كلي والدين و مربيان و حتي گروه هاي هم سال نوجوانان و جوانان بايد در نظر داشته باشند كه با سعه صدر و حوصله مي توان بسياري از ناهنجاري هاي خشونتي افراد را درمان كرد. گذرا و موقتي بودن اين حالت در برخي از نوجوانان امري طبيعي است. بزرگان بايد به نوجوانان خود كمك كنند تا احساسات و خشم شان را به صورتي مناسب ظاهر كنند و از انباشتن عصبانيت جلوگيري كنند. بايد زمينه بروز احساس ناراحتي و رنجش در فضايي منطقي، عقلاني و احساسي فراهم آيد و اين كار را نوعي بي ادبي تلقي نكرد. اين كار به نوجوانان كمك مي كند كه روش صحيح ابراز كردن خشم و برقراري ارتباط مناسب با ديگران را ياد بگيرند.
2. ايمان و پايبندي به دستورات ديني، مي تواند خشم و خشونت را مديريت صحيح نمايد. در پي به چند دستور كليدي اشاره مي شود:
الف. كظم غيظ يعني فروبردن خشم در اسلام پاداش بزرگي دارد. پيامبر اعظمـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: «آن كه خشم خود را باز دارد، خداوند عذاب خود را از او باز خواهد داشت. (بحار الانوار، ج ۷۰، حديث ۷، ص ۲۶۳. ) ب. وضو گرفتن؛ پيامبر فرموده است: «هر گاه يكي از شما را خشم فراگرفت، با آب سرد وضو بگيرد، زيرا خشم از آتش است.» (بحار الانوار، ج ۷۰، ص ۲۷۲) ج. تغيير وضعيت از حالت ايستاده به نشسته يا به عكس نيز در برخي از روايات توصيه شده است. امام باقر ـ عليه السّلام ـ فرمود: «هر كه در حال ايستاده خشمگين شد، زود بنشيند، با اين كار، وسوسه شيطان از بين مي‌رود و نيز اگر نشسته است، زود برخيزد.» (بحار الانوار، ج ۷۰، ص ۲۶۴) د. ذكر «لا حول و لا قوة الا باللَّه» را زياد بر زبان جارى سازيد و سوره «والعصر» را زياد بخوانيد. تكرار اذكار «استغفراللَّه ربى و اتوب اليه» و «اعوذ باللَّه من الشيطان الرجيم» نيز مفيد است. ذ. روان شناسان ديني توصيه مي كنند: در هنگام خشم چند لحظه دراز بكشيد و چشمان خود را ببنديد و همه ماهيچه ‏هاى خود را شل كنيد تا آرامش عضلانى پيدا كنيد، و فكر خود را از آنچه موجب عصبانيت شما شده است، منصرف كنيد و به عضلات بدن خود تمركز يابيد.
3. آموزش كنترل خشونت؛ آغاز آموزش‌ مديريت خشم از مقطع پيش دبستان و ابتدايي ضروري به نظر مي رسد. ياد دادن قوانين هنجار شكني، اصلاح رفتار، پذيرش هويت اجتماعي، پرورش اخلاقي، پرورش مهارت‌هاي اجتماعي نيز در مقطع اول و دوم دبيرستان لازم است. اين برنامه‌ها به كودكان و نوجوانان مهارت‌هاي لازم براي موفقيت در مدرسه و اجتماع را مي‌آموزد و پيوندشان با مدرسه را تقويت مي نمايد و عزت نفس، اعتماد به نفس و قدرت خودكارآيي را در آنها بالا مي‌برد در نتيجه از مشاركت آنها در خشونت و ساير رفتارهاي مخاطره‌آميز مي‌كاهد.
مطالعه آثار و فوائد كنترل خشم و خشونت در روايات مي تواند ديدگاه انسان را تغيير داده و سبك زندگي جديدي به روي فرد بگشايد. تعدادي از اين كلمات گهربار در پي مي آيد:
1- ايمني در قيامت
ـ امـام بـاقـر(ع) : كسى كه خشمى را فرو خورد در حالى كه مى تواند آن را اعمال كند، خداوند در روز قيامت دلش را از ايمنى و ايمان آكنده كند.
2- خشنودي در قيامت
ـ امام صادق (ع) : هر كه خشمى را فرو خورد كه اگر بخواهد مى تواند آن را به كار بندد (و از طرف خود انتقام بگيرد)، خداوند در روز قيامت دلش را از خشنودى خود پر سازد.
3- افزايش ايمان
ـ پيامبر خدا (ص) : هر كه خشمى را فرو خورد، خداوند درون او را از ايمان پر كند.
4- عيب انسان پوشيده مي شود
ـ امام صادق (ع ) : هر كه خشم خود را نگه دارد، خداوند عيب او را بپوشاند.
5- راه رسيدن به خدا
ـ پيامبر خدا (ص) : از محبوب ترين راهها به سوى خداى عزوجل دو جرعه است : جرعه خشمى كه با بردبارى آن را فرو برى و جرعه مصيبتى كه با شكيبايى كردن آن را فرو برى .
6- عاقبت به خيري
ـ امـام عـلـى(ع ) در نـامـه اى بـه حـارث هـمـدانـى مـى فـرمايد : خشم را فرو خور و به هنگام توانايى، گذشت كن و در هنگام عصبانيت، بردبار باش و در وقت چيرگى، ببخشاى تا سرانجامت نيكو باشد.
7- پيروزي بر شيطان
ـ امام علي(ع) : هـر كـه بـر خـشـم خـويش چـيـره شـود، بـر شيطان پيروز شود و هر كه مقهور خشم خويش شود، شيطان بر او پيروز گردد.
8- مصون ماندن از هلاكت
ـ امام علي(ع) : خويشتن دارى به هنگام بروز خشم، از افتادن در ورطه هاى هلاكت مصون مى دارد.
9- نشان انسانيت ـ امام علي(ع) : بالاترين انسانيت، تسلط داشتن بر خشم است و ميراندن خواهش نفس.
10- نشان قدرت انسان
ـ امام باقر(ع ) : هيچ قدرتى مانند جلوگيرى از خشم، نيست . ـ پيامبر خدا (ص): پهلوانى، به زمين زدن حريف نيست، بلكه پهلوان كسى است كه در هنگام خشم خويشتن دار باشد.
( اين روايات از ترجمه ميزان الحكمه ج8، ص 251 الي ص 426 گرفته شده)