آداب و آثار سفر از منظر قرآن آداب و آثار سفر از منظر قرآن آداب و آثار سفر از منظر قرآن بعثه مقام معظم رهبری در گپ بعثه مقام معظم رهبری در سروش بعثه مقام معظم رهبری در بله
آداب و آثار سفر از منظر قرآن آداب و آثار سفر از منظر قرآن آداب و آثار سفر از منظر قرآن آداب و آثار سفر از منظر قرآن آداب و آثار سفر از منظر قرآن

آداب و آثار سفر از منظر قرآن

در این مطلب نویسنده ضمن اشاره به برخی از اهداف و آثار سفر از دیدگاه قرآن، پاره‌ای از آداب مربوط به سفر را توضیح داده است.

به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج به نقل از كيهان، يكي از مهمترين عوامل ايجاد انگيزه در انسان، توجه‌يابي به اهميت و ارزش كاري است كه مي‌خواهد انجام دهد؛ زيرا اگر انسان نسبت به كاري آگاهي داشته و آثار و بركات آن عمل را در زندگي خود بداند، با جزم علمي به ميدان عمل مي‌رود و با عزم و همت عالي ارادي در كار وارد شده و تا پايان استقامت ورزيده و تا به مقصد و مقصود نرسيده دست از تلاش و كوشش برنمي‌دارد و همه موانع را از سر راه برداشته و مقتضيات را تامين مي‌كند. از همين رو در آيات قرآن براي ايجاد انگيزه و عزم جدي و همت عالي در عمل، به حوزه انديشه‌اي و تبيين آثار هر كار و حتي احكام شرعي توجه بسياري مبذول شده است؛ چرا كه انسان با شناخت آثار هر كاري ارزش و اهميت آن را مي‌شناسد و بدان دل مي‌بندد و براي تحقق آن تلاش مي‌كند و تا رسيدن به مقصود از پا نمي‌نشيند. (زخرف، آيه 14)
سفر را سفر گفته‌اند؛ چون انسان از خانه بيرون مي‌زند و در جاده ميان شهري قرار گرفته و در سرزمين باز به حركت در مي‌آيد به طوري كه براي همگان آشكار مي‌شود. واژه سفر به معناي آشكار شدن است. از همين رو بيرون شدن از شهر خود و آشكار شدن در زمين باز و خارج از منازل را سفر مي‌گويند. (لسان العرب، ج 6، ص 276، «سفر».) همچنين به زن بي‌حجاب كه مو و يا چهره خود را آشكار مي‌كند، سافر و سوافر مي‌گويند؛ چنانكه بامدادان را نيز سافر مي‌گويند و خداوند مي‌فرمايد: وَالصُّبْحِ إِذَا أَسْفَرَ؛ و سوگند به بامداد چون آشكار شود.(مدثر، آيه ۳۴)
قرآن براي سفر اهداف و آثاري بيان مي‌كند كه به دو مورد آن اشاره مي‌شود: 1. اهداف اقتصادي و تجارت: يكي از مهمترين اهداف انسان‌ها از سفر، كار و تجارت است. از آنجا كه همه وسائل و نيازهاي زندگي به ميزان نياز و متناسب در يك محيط فراهم نيست، انسان‌ها دست به مسافرت تجاري مي‌زنند. خداوند در سوره قريش، مهمترين اهداف سفرهاي آنان را سفرهاي تجاري دانسته كه براي تامين نيازهاي مردم قريش انجام مي‌شد؛ زيرا سرزمين قريش، محيطي نبود كه قابل كشت و زرع باشد. خداوند درباره سفر ومسافرت براي كسب روزي و رزق مي‌فرمايد: وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ؛ و گروهي ديگر در زمين سفر مىكنند و در پى روزى خدا هستند. (مزمل، آيه 20) پس كسب روزي، فراهم آوري آسايش و ديگر فعاليت‌هاي اقتصادي و تجاري از جمله اهداف سفر است كه در اين آيات و آيات ديگر بيان شده است.
2. اهداف علمي - فرهنگي: از ديگر اهداف سفر اهداف علمي – فرهنگي است؛ زيرا انسان در سفر با محيط‌هاي جديد، اقوام، فرهنگ‌ها، علوم و تجربياتي آشنا مي‌شود كه در محيط زندگي خود آشنا نشده و نمي‌شود. لازمه اينكه انسان بايد در جهان پيرامون نظر كند (اعراف، آيه 185؛ ق، آيه 6؛ غافر، آيات 21 و 82)، اين است كه تا سفرهاي خشكي و دريائي و آسماني داشته باشد. عبرت گيري در همه ابعاد از جمله عبرت در حوزه سنت‌هاي الهي حاكم بر جامعه مانند سنت نابودي و استيصال به سبب گناه و جرم و ظلم، خود نوعي تجربه گيري است كه از طريق سفر به دست مي‌آيد. (همان؛ حج، آيات 45 و 46؛ نمل، آيه 69) انسان با سفر و مسافرت مي‌تواند تحليل دقيق و علمي از سنت‌هاي الهي در‌باره جان، جامعه و جهان به دست بياورد و قوانين حاكم بر آنها را به دست آورده و بتواند پيش‌بيني علمي داشته باشد و خود را براي شرايط گوناگون آماده سازد.
خداوند در آيات 43 و 44 سوره فاطر مي‌فرمايد: انگيزه اين كارشان فقط استكبارورزي و گردنكشى در روى زمين و نيرنگ زشت بود و نيرنگ زشت جز دامن صاحبش را نگيرد؛ پس آيا جز سنت و سرنوشت‏ شوم پيشينيان را انتظار مى‌برند و هرگز براى سنت‏ خدا دگرگونى نخواهى يافت. آيا در زمين نگرديده‏‌اند تا فرجام كار كسانى را كه پيش از ايشان زيسته و نيرومندتر از ايشان بودند بنگرند؛ و هيچ چيز نه در آسمانها و نه در زمين خدا را درمانده نكرده است؛ چرا كه او همواره داناى تواناست. همين مطلب در آيه 82 سوره غافر و آيات ديگر قرآن نيز بيان شده است. به طور كلي قرآن انسانها را به انجام سفر تشويق مي‌كند تا با دقت و تدبر در آثار پيشينيان از عملكردهاي آنان عبرت بگيرند و روش اشتباه آنان را تكرار نكنند.
برخي از احكام و آداب سفر
سفر همانند هر فعل از افعال مكلفين داراي احكام و آدابي است كه بايد مراعات شود؛ زيرا اسلام دين زندگي است و بر آن است تا سبك زندگي را چنان سامان دهد كه فلسفه زندگي و هدف يا اهداف آفرينش از طريق آن تحقق يابد. از اين رو درآيات قرآن به احكام و آداب سفر توجه شده است. از جمله مهمترين احكام و آداب سفر مي‌توان به موارد زير اشاره كرد: 1. حرمت عيني روزه: مسافرت موجب مي‌شود كه روزه باطل شود و حرام ا ست مسافر روزه بگيرد. شخص در طول سفر نمي‌تواند و نمي‌بايست روزه بگيرد و پس از سفر بايد روزه‌هاي واجب خود را قضا كند. (بقره، آيات 183 تا 185) 2. وجوب عيني قصر نماز: نماز مسافر شكسته است و مي‌بايست نمازهاي چهار ركعتي را دو ركعت بخواند. البته نماز مغرب سه ركعتي خوانده مي‌شود. خداوند مي‌فرمايد: واِذَا ضَرَبتُم فِى الاَرضِ فَلَيسَ عَلَيكُم جُناحٌ اَن تَقصُروا مِنَ الصَّلوهًًْْ؛ هرگاه مسافرت كرديد پس باكي نيست كه نمازتان را بشكنيد و كوتاه كنيد.(نساء، آيه 101) اين حكم بر اساس روايت منقول از امام باقر(ع) تاكيد مي‌شود. (من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 278، ح 1) 3. وجوب كفايي سفر علمي: چنانكه گفته شد از جمله اهداف و آثار سفر، سفرهاي علمي است. از نظر قرآن برخي از افراد هر ملت و گروهي بايد براي تحصيل علوم بويژه علوم اسلامي مسافرت كرده و پس از آموزش به ميان قوم بازگشته به تعليم و تربيت مردمشان بپردازند. پس سفر علمي براي گروهي از هر مردمي واجب كفايي است. (توبه ، آيه 122) 4. وجوب كفايي سفر جهادي: همچنين سفر براي جهاد براي شمار مورد نياز در جبهات جهاد به عنوان يك واجب كفايي در آيات قرآن بيان شده است. (توبه، آيات 42 و 122) 5. وجوب كفايي سفر تبليغي: از نظر قرآن افرادي به ميزان كفايت بايد براي امر تبليغ دين اسلام به مسافرت بروند. پس سفر، براى ارشاد مردم و تبليغ اسلام از نظر قرآن يك واجب كفايي است. (توبه، آيه 122) 6. وجوب تيمم در سفر براي فاقد آب: از نظر قرآن، تيمّم، وظيفه مسافر فاقد آب در سفر است. پس اگر آب تنها به ميزان نوشيدن باشد، براي غسل و وضو مي‌بايست تيمم كند. (نساء، آيه 43؛ مائده، آيه 6) 7. جواز سفر تجاري: جايز است كه انسان براي كسب درآمد اضافي، تجارت كند و به سفر برود.(مزمل، آيه 20) 8. وجوب شكر خدا: از آداب مسافرت شكر و سپاس نسبت به نعمت‌هاي الهي است. پس يادآورى نعمتهاى الهى و شكر گزاري نسبت به آن واجب است. (زخرف، آيات 12 تا 14) 9. وجوب تذكر نسبت به آخرت: لازم است تا مسافر هنگام سفر دنيوي متوجه سفر حقيقي اخروي باشد. پس توجّه به سفر آخرت، هنگام سفر و سوار شدن بر وسيله نقليه ضروري است. (همان) 10. وجوب تسبيح: تسبيح خداوند با گفتن سبحان الله از آداب واجب و لازم مسافرت است كه بايد در هنگام سوار شدن بر وسيله نقليه گفته شود. خداوند مي‌فرمايد: و همان كسى كه جفتها را يكسره آفريد و براى شما از كشتي‌ها و دام‌ها وسيله‏ اى كه سوار شويد قرار داد تا بر پشت آنها قرار گيريد؛ پس چون بر آنها برنشستيد نعمت پروردگار خود را ياد كنيد و بگوئيد پاك است كسى كه اين را براى ما رام كرد و گرنه ما را ياراى رام‏ساختن آنها نبود؛ و براستى كه ما به سوى پروردگارمان بازخواهيم گشت. (همان) 11. درخواست امنيت: انسان براي كسب امنيت در سفر بايد از خداوند آن را بخواهد.(همان) داشتن امنيت در سفر از عنايت‌هاي الهي است.(قريش، آيات 1 تا 4) 12. توقف ميان راهي: از آداب سفر آن است كه مسافر در مكان‌هايي در ميانه راه توقف و استراحت كوتاهي كند و براي ادامه سفر آماده شود. (نحل، آيه 80) 13. سبك باري: مسافر بايد سبك بار باشد و وسايل زياد و سنگيني را همراه خود بر ندارد.(همان) 14. اسباب قابل حمل و نقل: همچنين مسافر بايد اسبابي را با خود بردارد كه قابل حمل و نقل آسان باشد. (همان) 15. آساني و آسايش در جمع و پخش وسايل: وسايل و اسبابي را انتخاب كند كه به سرعت و شتاب قابليت جمع كردن و پخش مجدد داشته باشد. (همان) 16. وجوب كفايي كمك به مسافران در راه: همانطوري كه بر ساكن شهرها است كه بر مسافران تهيدست و نيازمند كمك، ياري مالي و مانند آن داشته باشند؛ همچنين مسافران موظفند تا به كمك ديگر مسافران نيازمند بشتابند. (بقره، آيه 215) 17. وجوب محافظت و مراقبت از همسفران: لازم است تا همسفران مراقب و مواظب يك‌ديگر باشند و امنيت و آرامش و آسايش يك‌ديگر را در حد توان به عنوان امين و امانت دار تامين كنند.(يوسف، آيه 66) 18 فراهم آوري جهاز و وسايل سفر: بايد وسايل سفر را از پيش آماده و بارگيري كرد تا در سفر با مشكلاتي مواجه نشود. (يوسف، آيه 59) 19. سفر در روز: بهترين سفر آن است كه در روز انجام گيرد مگر آنكه شرايط به گونه‌اي باشد كه در شب سفر كرد. (صافات، آيات 133 تا 138؛ اسري، آيه 1) اما بيتوته كردن در شب بهتر است.(قصص، آيات 21 تا 29) 20. توكل و توسل در سفر: انسان بايد در هر سفري توكل بر خدا كند و توسل نمايد؛ البته برخي از سفرها همچون سفر دريايي و هوايي خطرناك و همراه با بيم و اميد است و انسان احساس مي‌كند نيازمندي بيشتري به توسل و توكل دارد؛ ولي اين امر نبايد به دور از اخلاص باشد. (يونس، آيه 22؛ اسراء، آيات 67 تا 69؛ عنكبوت، آيه 65؛ يس، آيات 41 تا 44؛ انبياء، آيه 81) سفر هوايي حضرت سليمان نبي(ع) با استفاده از باد در قرآن آمده است. (سباء، آيه 12) 21. تحقيق پيش از سفر: انسان بايد براي آنكه سفرش با خوشي همراه باشد و امكانات مناسب را در اختيار داشته و از آسايش و آرامش بهره مند شود، پيش از هر سفري بايد تحقيق جامعي از مقصود و مقصد داشته باشد و از اخبار هواشناسي و نيازهاي منطقه‌اي آگاه باشد و اسباب مناسب را بويژه براي سفرهاي فصلي چون تابستاني و زمستاني فراهم آورد. (كهف، آيات 86 تا 90؛ قريش، آيات 1 تا 4) همچنين انسان بايد قبل از سفر مقصد و مقصود خود را مشخص كند و براي آن برنامه ريزي داشته باشد. (كهف، آيات 60 تا 65) 22. تامين نيازهاي سفر: در هنگام سفر در هر موقعيت و مناسبتي بايد كاري كرد كه اسباب آسايش و آرامش همسفران فراهم آيد و اگر نيازي به آتش يا گرما و نور يا امور ديگري است مهيا شود. (طه، آيات 9 و 10؛ نمل، آيه 7؛ قصص، آيات 21 تا 29) 23. مراعات امنيت در ورودي‌هاي شهر: مسافران بايد براي حفظ خود و پرهيز از مشكلات بويژه در هنگام ورود به شهرها شرايطي را فراهم آورند كه امنيت و آرامش آنان با مشكلي مواجه نشود؛ استفاده از ورودي‌ها و خروجي‌هاي چندگانه مي‌تواند آمد و شد را آسان و از بسياري از مشكلات بكاهد. (يوسف، آيه 67) 24. استفاده از راهنما: از ديگر آداب سفر استفاده از راهنما است كه مي‌تواند نقشه يا افراد يا تجهيزات امروزي باشد.(نحل، آيه 16) در صورت اشتباه بايد تصحيح مسير كرد و به اصلاح آن اقدام نمود زيرا عوامل دروني و بيروني حتي شيطان نيز براي ايجاد خطا و انحراف وارد عرصه سفر افراد بويژه سفرهاي خاص مي‌شود. (كهف، آيات 60 تا 68) 25. خوردن ناهار: اگر انسان در شهر و ديار خود بيشتر به وعده صبحانه يا شام توجه دارد، در سفر نياز است تا تغذيه را افزايش دهد تا از فشار و رنج سفر كاسته شود و فرصتي براي تجديد قوا فراهم آيد. (كهف، ايات 60 تا 65) 26. وصيت در سفر: وصيّت در مسافرت، هنگام ظاهر شدن آثار مرگ و كتابت آن و گرفتن شاهد بر آن لازم و ضروري است(مائده، آيه 106)؛ زيرا جمله «شهادهًْ...» خبريّه در مقام انشاء است و بر وجوب دلالت مى كند. (زبدهًْ البيان، ص 599 - 600) همچنين شرط اسلام و عدالت، براى شاهدان وصيّت، در صورت سفر و نبود مسلمان عادل ساقط مي‌شود و نيازي به اين شروط در هنگام وصيت نيست. (همان) البته بايد توجه داشت كه سفر و مسافرت از عوامل مرگ نيست چنانكه برخي از كافران و منافقان گمان كرده‌اند؛ بلكه هر گاه مرگ آدمي برسد فرقي نمي‌كند كه در سفر باشد يا حضر. پس نه حضر موجب حفظ انسان از اجل و مرگ مي‌شود و نه سفر موجب مرگ يا برعكس؛ زيرا عامل مرگ نه سفر است نه حضر؛ چنانكه عامل رهايي از مرگ نيز هيچ كدام از آنها نيست. (آل عمران، آيه 156؛ فتح، آيات 11 و 12) 27. وجوب ثبت قرض و وام: انسان در سفر ممكن است قرض و وامي دريافت كند. گرفتن رهن و وثيقه از بدهكار در سفر، در صورت نبود كاتب براى ثبت سند لازم و ضروري است (بقره، آيات 282 و 283)؛ زيرا «دين» در آيه به معناى قرض است. (المصباح، ج 1 - 2، ص 205، «دان»؛ مفردات، ص 323، «دين») البته در آيات و روايات آداب و احكام ديگري براي سفر گفته شده كه در اين مقال به همين مقدار بسنده مي‌شود.


| شناسه مطلب: 66917




اخلاق سفر



مطالب مرتبط

نظرات کاربران