تأملی درباره سفرهای زیارتی
توسعه گردشگردی مذهبی؛ صنعتی در راستای مهار افراطگرایی و تکفیر
علیمحمد سرلک
يكي از اصول مسلم نزد وهابيت و گرايشهاي تكفيري وابسته بدان، حرمت زيارت قبور انبيا، اوليا و صالحان است. اين گروه بنابر روايتي[۱] معتقدند مسافرت تنها براي زيارت مسجدالحرام در شهر مكه، مسجدالنبي(ص) در شهر مدينه و مسجدالاقصي در بيتالمقدس جايز است. از همين رو، در بيانيه علماي طرفدار ابن سعود در مكه و نجد آمده است: «ساختمان بر روي قبور و چراغ روشن كردن در اطراف قبور و نماز خواندن در كنار آنها حرام است».[۲] با استناد به چنين فتاوايي بود كه وهابيان تكفيري در بدو تشكيل حاكميت آل سعود، كليه مشاهد و زيارتگاههاي مورد احترام مسلمين ـ اعم از شيعه و سني ـ را در سرزمين عربستان تخريب نمودند؛ از حرم ائمه شيعه(ع) در بقيع گرفته تا مقبره عثمان بن عفان خليفه مورد احترام اهل سنت. در زمان حاضر نيز، بنا بر گزارشات متعدد، داعش تنها در عراق، بيش از ۴۳۷۰ موقعيت تاريخي را در پنج استان اين كشور تخريب كرده است؛ موقعيتهايي كه در ميان آنها مكانها و زيارتگاههاي مورد احترام شيعه، سني، صوفيان، مسيحيان و… وجود داشته است؛ از جمله مقبره يونس پيامبر(ع)، جرجيس نبي(ع)، همه امامزادهها و زيارتگاهها و مساجد شيعيان در تلعفر و مرقد شيخ فتحي موصلي و احمد الرفاعي از بزرگان صوفيه.
در تقابل با ديدگاه تكفيريان، سفرهاي زيارتي و توسعه اماكن مذهبي از اصول پذيرفتهشده نزد شيعه و اكثريت پيروان اهل سنت است؛ تا آنجا كه امروزه بسياري از اماكن زيارتي در شمال آفريقا، شام (سوريه، لبنان و فلسطين)، عراق، تركيه، شبه قاره هند، افغانستان و آسياي مركزي اختصاص به اهل سنت دارند. علاوه بر اين، اساساً بسياري از مشاهد مشرفه و زيارتگاههاي موجود در كشور ايران نيز تقدس و حرمت والايي نزد اهل سنت داشته و نميتوان آنها را اماكن زيارتي صرفاً شيعي دانست؛ مثلاً امروزه در ميان عموم مسلمانان، شخصيت والاي امام رضا(ع) جايگاه ويژهاي داشته و كمتر فرقه و يا گروهي را ميتوان يافت كه همچون وهابيت، با زيارت ايشان و سفر به مشهد مقدس مخالف باشد.
از نظر سازمان جهاني جهانگردي، مذهب بهعنوان يكي از اصليترين انگيزههاي سفر شناخته شده است؛ براي نمونه هرساله در روز جهاني جوان (۲۲ مرداد/ ۱۲ آگوست) واتيكان براي قويتر كردن باورهاي ديني در بين جوانان كاتوليك، مراسمي مذهبي بهصورت جهاني و با حضور پاپ برگزار ميكند كه در آخرين اجتماع آنها در سال ۲۰۱۶ لهستان، نزديك به دو ميليون نفر از كشورهاي مختلف حضور داشتند؛ يا در اسلام، آيين حج، سالانه بيش از ۲ ميليون زائر را در شهر مكه و مراسم اربعين حسيني چندين ميليون نفر را در شهر كربلا گرد هم ميآورد. با توجه به اين ظرفيت عظيم و قابل توجه، نكات ذيل قابل تأمل است:
در ايران بالغ بر ۸ هزار و ۹۱۹ مكان مذهبي شناسايي شده كه از اين تعداد، دست كم ۴ هزار و ۳۱۹ اثر در زمره آثار ملي نيز ثبت شده كه علاوه بر داشتن جاذبه زيارتي، داراي جاذبههاي فرهنگي ـ تاريخي نيز ميباشند. از آنجا كه ايران يكي از نخستين تمدنهاي بشري و قديميترين سكونتگاههاي انساني است، همواره شاهد حضور پيروان اديان و مذاهب مختلف بوده و امروزه اماكن مذهبي و زيارتي در كشور ما فراتر از مذهب رسمي تشيع و يا حتي ساير فرق اسلامي، به اديان بزرگ زرتشتيت، يهوديت و مسيحيت تعلق دارند؛ مثلا «قره كليسا» از قديميترين كليساهاي دين مسيحيت و بناهاي مذهبي متعلق به ارامنه در چالدران ماكو واقع شده و يا مقبره استر و مردخاي از پيامبران يهودي در شهر همدان و پير چكچكوي زرتشتيان در شهر اردكان قرار دارند.
در ترويج انديشههاي تكفيري و سياستگذاريهاي تبليغي وهابيت و گروهاي تكفيري زاده شده از آن، پيروان اهل سنت ـ كه اكثريت مسلمانان را تشكيل ميدهند ـ همواره جامعه هدف بودهاند؛ از همين رو، ترويج انديشه ضد تكفيري زيارت و توجه ويژه به گردشگري مذهبي، گذشته از مزاياي متعدد اقتصادي و فرهنگي، نقش و جايگاه ويژهاي در مبارزه نرم با تكفيرگرايي خواهد داشت.
با وجود فرهنگ شيعي حاكم بر جامعه ايران بايد متذكر شويم كه بسياري از اماكن مذهبي ايران ـ از مساجد گرفته تا مشاهد مشرفه همچون مرقد منور امام رضا(ع) يا حضرت معصومه(س) ـ نزد اهل سنت نيز قداست و حرمت بالايي دارند؛ بهگونهاي كه همانند شيعيان، در جامعه اهل سنت هم مشتاقان و شيفتگان بسياري براي سفرهاي مذهبي به ايران وجود دارد. حال اگر جمهوري اسلامي بتواند از جمعيت ۱ميليارد و ۲۰۰ ميليون نفري مسلمانان غير شيعه [۳] سالانه در قالب طرحها و تورهاي متنوع و مختلف زيارتي تنها ۱ درصد را جذب نمايد، توانسته است جمعيتي بالغ بر ۱۲ميليون نفر را در برابر انديشههاي تكفيري مصونيت بخشيده، واكسينه نمايد.
از نگاه اقتصادي نيز تأثيرات شگرف گردشگري در كاهش نرخ بيكاري، افزايش سطح درآمد ملي و تأمين منابع انرژي و رونق بازار صنايع دستي ـ كه طبق آمار موجود ده ميليون نفر از آن ارتزاق ميكنند ـ تنها بخشي از مزاياي ويژهي پرداختن به اين صنعت است. براي نمونه بهگفته يك مقام مسئول؛ اگر سالانه ۲۵ ميليون زائر تنها به مشهد سفر كنند، در مجموع زائران در طول سال ۱۵ تا ۱۸ هزار ميليارد تومان در مشهد هزينه ميكنند؛ زيرا هر گردشگر و زائري طي هر روز در مشهد ۱۵۰ هزار تومان هزينه ميكند و ميزان ماندگاري گردشگران و زائران در مشهد حدود ۴ تا ۵ روز است.
منبع: مباحثات
پانوشتها
۱. [^] صحيح بخاري، حديث ۱۱۳۲.
۲. [^] بلاغي، محمدجواد، الرد علي الوهابية، ص ۴۱.
۳. [^] بنابر آمار مركز تحقيقات و پژوهشهاي آمارگيري استراتژيك انگليس ويژه اديان و مذاهب و اعتقادت ديني موسوم به «ليوفرم» در «ويستمنستر» لندن ـ كه نزديك ۲۲۲ دفتر در كشورهاي جهان دارد ـ در سال ۲۰۱۳ تعداد مسلمانان جهان ۱ميليارد و ۶۰۰ ميليون نفر بوده كه از اين تعداد، جمعيت شيعيان بالغ بر ۴۰۰ ميليون نفر بوده است. به نقل از خبرگزاري بينالمللي قرآن (ايكنا): http://iqna.ir/fa/news/3479575