چرا به زیارت مشاهد شریفه می‌رویم
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدی‌طباطبایی در یادداشتی نوشت: هدف و فلسفه واقعی زیارت تقرب و نزدیکی به خالق است و راه تقرب که از زیارت حاصل می گردد از طریق عبادت و بندگی الهی است که توسط توسل به پیامبر (ص) و اهل بیت مطهرُش به دست می آید.
به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج، حجت‌الاسلام والمسلمين سيد حسن محمدي‌طباطبايي، پزوهشگر فعال حوزوي يادداشتي را با موضوع زيارت اربعين در اختيار كانون خبرنگاران ايكنا، نبأ، قرار داد.
متن يادداشت بدين شرح است:
تعاليم ديني را اگر با نگرشي كنجكاوانه مورد كنكاش قرار دهيم خواهيم ديد كه در متون ديني، آيات و روايات مطالب و مضاميني مبني بر بخشش و غفران الهي در قبال انجام اعمالي خاص بيان گرديده كه با دقت نظر در اينگونه مطالب در مي يابيم كه دايره وسعت و مشموليت رحمت الهي نسبت به لغزشهاي بندگان بيشتر از غضب و جزاي اعمال بندگان مي باشد، هركس كار نيكو كند او را ده برابر آن پاداش خواهم داد و هر كس كار زشت كند جز به قدر آن كار زشت مجازات نشود و بر آنها اصلا ستم نخواهد شد (انعام ۱۶۰). مؤيد اين سخن را مي توان در آيات و روايات فراوان يافت ، به عنوان نمونه : مثل آنان كه مالشان را در راه خدا انفاق كنند به مانند دانه اي است كه از يك دانه هفت خوشه برويد و در هر خوشه صد دانه باشد و خدا از اين مقدار نيز بر هر كه خواهد بيفزايد چون خدا را رحمت بي منتهاست و...(بقره۲۶۱)، مردم نيكوكار به نيكوترين پاداش عمل خود و زيادت لطف خدا نائل شوند ... و كساني كه مرتكب اعمال بد شدند به قدر همان اعمال زشت مجازات شوند(يونس ۲۶و۲۷) .
توجه در اين قبيل آيات و روايات به ما اين مهم را مي آموزند كه خداوند به طرق مختلف و به بهانه هاي گوناگون در صدد آمرزش و به سعادت و كمال رسيدن بنده ها مي باشد، از جمله اينكه ۱:- دريچه توبه را روي بندگان عاصي گشوده است: اي كساني كه ايمان آورده ايد به درگاه خدا توبه نصوح (با خلوص با دوام ) كنيد باشد كه گناهانتان را مستور گرداند و شما را در باغهاي بهشتي كه زير درختانش نهرها جاري است داخل كند (تحريم ۹) ، ۲- باب شفاعت و واسطه قرار دادن را پيش روي بندگان عاصي نهاده است، پيامبر (ص) فرمودند: امامان از نسل امام حسين (ع) هر كس اطاعت آنها كند به تحقيق كه اطاعت خدا كرده است و هر آنكه معصيت آنها كند معصيت خدا كرده است، ايشانند عروةالوثقي و ايشانند وسيله بندگان به سوي خدا (تفسير صافي ج۲ ص۳۳) ، ۳- عمل صالح را يكي ديگر از اسباب آمرزش و سعادت قرار داده است: خدا به آنان كه ايمان آورده و كار نيكو كردند وعده آمرزش و اجر عظيم داده است (مائده ۹) ، ۴- ن جمله اين بهانه هاي الهي جهت آمرزش و سعادت بشر ، زيارت و رسيدن به محضر اولياءالله مي باشد چه در زمان حيات آنها و چه در زمان ممات آنها ، امام رضا (ع) فرمودند : براي هر امامي به گردن شيعيان و هوادارانش پيماني است ، از جمله وفاي به اين پيمان ، زيارت قبور آنان است ، پس هر كس از روي ميل و رغبت و پذيرش آن را زيارت كند ، امامان در قيامت شفيع ايشان خواهند بود. (وسائل الشيعه ج ۱۰ ص ۲۵)
امامت اهل البيت (ع) چراغ هدايت بشر به سوي سعادت
خداوند متعال در قرآن به اين مطلب اشاره كرده كه خلقتش عبث و بيهوده نبوده است : آيا چنين پنداشتيد كه ما شما را به عبث و بيهوده آفريده ايم و هرگز به سوي ما بازگردانده نمي شويد (مؤمنون ۱۱۵) ، (هرگز چنين نيست) بلكه داراي هدف و انگيزه قبلي است: ما جن و انس را خلق نكرديم مگر براي اينكه پرستش كنند (الذاريات ۵۶) ، همانگونه كه ملاحظه شد هدف از خلقت انسان بندگي و عبوديت محض الهي است كه به تبع آن رسيدن بشر به تكامل واقعي را در پي دارد كه در ظرفيت وجودي او نهفته مي باشد و براي اين منظور (هدايت بشر به سوي رشد و تعالي و تكامل واقعي) خداوند انبيا ء و هادياني را مبعوث كرده كه ختم انبيا ء و رسل و تكامل دهنده اديان سابق را صاحب شريعت ما يعني پيامبر اسلام قرار دادند : محمد (ص) پدر هيچيك از مردان شما نيست ليكن او رسول خدا و خاتم انبيا ء است ... (احزاب آيه ۴۰) ، كه در ۲۳ سال پيامبري سايه رحمت و هدايت پيامبر (ص) بر سر بشر بوده و در غدير خم به امر الهي منصب امامت ، ولايت و هدايت بشر را به امام علي (ع) سپرده و از مردم بيعت گرفتند كه پس از من از علي (ع) پيروي كنيد زيرا خواست خدا چنين بوده است : اي پيغمبر ، آنچه از خدا بر تو نازل شد ( به خلق ) برسان كه اگر نرساني تبليغ رسالت و ادا ء وظيفه نكرده اي ... (مائده ۶۷) ، طبق احاديثي كه در ذيل اين آيه وارد شده است آن امري كه قبولي تبليغ رسالت و اداي وظيفه پيامبر (ص) منوط به آن گرديده اعلام ولايت و امامت مولي الموحدين اميرالمؤمنين علي ابن أبيطالب (ع) بعد از زمان حيات شريف خودشان بوده است .از جابر ابن عبدالله انصاري روايت شده كه : خداي تعالي نبي خود محمد (ص) را مأمور كرد كه علي (ع) را به عنوان علميت در بين مردم نصب كرده و مردم را به ولايت وي آگاهي دهد لذا خداي تعالي اين آيه را فرو فرستاد . رسول خدا (ص) نيز در روز غدير خم به امر ولايت علي (ع) قيام نمود(تفسير عياشي ج ۱ ص ۱۳۳) . و نتيجه اين ابلاغ پيامبر (ص) اين شد كه : امروز دين شما را به حد كمال رسانيدم و بر شما نعمتي را تمام كردم ...(مائده۳) ، اين لطف ارسال هاديان از جانب الهي براي هدايت بشر همچنان ادامه داشته است و بدين منظور به نصب الهي امامان معصوم ما ادامه دهنده راه پيامبر (ص) بوده اند : اي اهل ايمان ، فرمان خدا و رسول و فرمانداران (از جانب خدا و رسول ) كه از خود شما هستند اطاعت كنيد (النساء ۵۹) .سلمان فارسي گفت: خدمت رسول خدا (ص) رسيدم در حالي كه حسين ابن علي (ع) را بر زانوي مباركش نشانده، بر صورت و دهانش بوسه مي زد و مي فرمود: تو سيد فرزند سيد و برادر سيد هستي، امام و امامزاده و برادر امام هستي ، حجت ، فرزند حجت و برادر حجت هستي ، تو پدر نه نفر حجتي كه نهمين آنها قائم خواهد بود (دادگستر جهان ص۸۱ به نقل از ينابيع الموده ج۱ ص ۱۴۵).اين امر امامت از چنان درجه و مرتبه اي برخوردار است كه اگر او وجود نداشته باشد خدا به اندازه كمال شناخته و عبادت نمي شود ، امام صادق (ع) فرمودند: خدا ما را به نيكو ترين خلقت آفريد و در آسمان و زمين خزانه دار علوم خويش قرار داد ... به عبادت كردن ما خدا عبادت مي شود . اگر ما نبوديم خدا عبادت نمي شد (اصول كافي ج۱ ص ۱۹۳) .
زيارت در لغت و اصطلاح
زيارت در لغت يعني ميل كردن، ديدار و ملاقات و در اصطلاح يعني حضور در پيشگاه با شرافت ائمه معصومين (ع) و ديدار معنوي و ملاقاتهاي روحاني با حجت هاي الهي . زيارت يعني تكريم و تجليل از پيشواياني كه لحظه اي از انديشه هدايت و ارشاد و تعليم غفلت نداشته و سراسر عمر پر بار خويش را در جهت تعليم و ارشاد مردم مصرف داشته اند ، زيارت يعني تجديد عهد و پيمان و بيعت با امام و رهبر ديني خود . و اگر با ديدي عاطفي به مسئله بنگريم،زيارت نهايت درجه عاشقي مي باشد زيرا زائر به شوق معشوق و به عشق وصال او رنج و سختي سفر را به دل مي خرد تا به شوق وصال يار برسد .در واقع زيارت همان وصل و رسيدن به معشوق است چه خوب مي شود كه معشوق انسان ، انسان كامل الگوي كمال معنوي و تقرب إلي الله باشد ، در اين صورت فرد زائر اگر قدر و منزلت اين زيارت را بداند سعي مي كند تا نهايت استعداد و ظرفيت وجودي خود از محضر معشوق بهره بگيرد . در اين صورت در زيارت پيش از آنكه به علل و چراهاي زيارت بپردازيم ، خود نفس زيارت در درون آن شور، محبت، عشق و اشتياق وصال محبوب نهفته است و زماني كه عشق باشد خستگي سفر و چراهاي زيارت معنايي ندارد بلكه اين عشق فقط و فقط وصل و رسيدن به يار است. بايد دانست محرك اصلي اين عشق و شوق وصال اولياء الله در واقع همان تقرب إلي الله است زيرا به اعتقاد ما معشوق واقعي خداوند متعال مي باشد و انبيا ء و رسولان و ائمه اطهار و شهيدان و... وسيله هدايت واقعي بشر به سوي وصل به معبود يگانه مي باشند ، يعني تا شور و عشق و محبت نباشد شخص تحريك به زيارت نمي شود . پيامبر (ص) به علي (ع) فرمودند: خدا قبر تو و قبر فرزندان تو را بقعه هايي از بهشت قرار داده و دلهاي پاكان از خلق خود را چنان به سوي شما گرايش داده است كه در راه شما و تعمير قبور شما ، همه نوع ناملايمات و رنج هايي را تحمل مي كنند و پيوسته به زيارت قبور شما مي روند و بدين وسيله خدا تقرب مي جويند و عرض ارادت به رسول خدا (ص) مي نمايند... (بحار ج ۱۰۰ ص ۱۲۰ ) .
آيا زيارت فقط به زمان حيات اوليا ءالله اختصاص دارد يا زمان ممات آنها را هم شامل مي‌شود؟
زيارت در بينش الهي اسلام و مخصوصا در فرهنگ ناب شيعه از اهميت و جايگاه خاصي برخوردار است. به طوري كه اگر در سخن و سيره انبيا و اولياي الهي نظاره شود خواهيم ديد كه هم خود به زيارت رفته اند و هم ديگران را سفارش به اين مهم مي كردند. در سيره معصومين ديده شده كه جهت زيارت به مكانهايي من جمله قبر حمزه سيدالشهدا (ع) ، قبر پيامبر (ص) ، حرم امام حسين (ع) و ديگر امامان رفته اند و ديگران را ترغيب به اين عمل نموده اند . به عنوان نمونه : امام صادق (ع) بيمار شده بودند، دستور دادند شخصي نزد قبر حضرت سيدالشهدا (ع) برود و براي عافيت حضرت دعا كند . اصحاب مردي را براي اين جهت انتخاب كردند ، او گفت من اين مأموريت را انجام مي دهم . ليكن همانطور كه حضرت امام حسين (ع) امام واجب الاطاعه است همچنين امام صادق (ع) هم امام معصوم و واجب الاطاعه هستند ، اين كلام را به گوش حضرت رسانيدند ، فرمودند راست گفته لكن ندانسته كه نزد خدا بقعه هايي است كه دعا در آنها مستجاب است و بقعه امام حسين (ع) از آنها است.(عدة الداعي و نجاح الساعي ص۵۷) . در اين مقام توجه به اين مطلب ضروري است كه زيارت فقط شامل حيات امامان نمي شود بلكه زمان ممات آنها را هم در بر ميگيرد . پيامبر (ص) فرمودند: كسي كه مرا پس از وفاتم زيارت كند همانند كسي است كه مرا در زمان حياتم زيارت كرده است (كامل الزيارت باب ۲ ص ۴۵ح ۱۱) . در جاي ديگر فرمودند : خدا را فرشتگاني است كه در زمين ميگردند و سلامها و درودهاي امتم را به من مي رسانند ، هر كه بر من سلام دهد از هر سرزميني كه باشد به من رسانده مي شود و اگر در كنار قبرم سلام بدهد نيز مي شنوم (وسائل الشيعه ج۱۴ ص ۳۳۸) . پيامبري كه اين سخنان را بيان مي كند همان شخصيتي است كه قرآن پيرامون او مي فرمايد : هرگز به هواي نفس سخن نمي گويد ، سخن او چيزي جز وحي خدا نمي باشد (نجم ۳و۴)، در واقع زيارت قبور انبيا و ائمه معصومين (ع) از طرفي چيزي جز تعظيم شعائر (نمادهاي مذهبي ) نيست ... و هر كس شعائر (دين) خدا را بزرگ و محترم دارد اين از صفت دلهاي با تقوي است (حج ۳۲ ) ، و از طرف ديگر ابراز محبت و مودتي است كه پيامبر (ص) به عنوان أجر رسالتش بيان داشتند: (اي پيامبر) بگو من از شما أجر رسالت جز اين نخواهم كه محبت و مودت مرا در حق خويشاوندان منظور داريد ... ( شوري ۲۳) .در زيارت نامه اماكن شريفه مي خوانيم : أشهد أنك تسمع كلامي و تشهد مقامي...شهادت مي دهم كه تو سخن مرا مي شنوي و شاهد اين مقام و موقعيت زيارت من هستي ...
هدف از زيارت چيست ؟ چرا به زيارت مشاهد شريفه مي‌رويم؟
هدف و فلسفه واقعي زيارت تقرب و نزديكي به خالق است و راه تقرب كه از زيارت حاصل مي گردد از طريق عبادت و بندگي الهي است كه توسط توسل به پيامبر (ص) و اهل بيت مطهرُش به دست مي آيد. زيارت سبب صيقل دادن روح و روان آدمي و شور و نشاط در انجام اعمال و عبادات و بندگي شخص زائر مي شود، زيارت ملاقاتي است كه از سر محبت و اخلاص صورت گرفته و نتيجه آن همسو شدن، همراه شدن و هماهنگ شدن با عمل و رفتار و شيوه امام (ع) خواهد بود. غالبا انسان به علت گناهاني كه مرتكب شده چه بسا بين خود و خالق و ارتباط با عالم ملكوت براي خود حجابهايي درست كرده باشد اما با زيارت اين قبور پاك اميد مي رود كه به حرمت اين اماكن آن حجابها برداشته شده و زائر مزه ارتباط معنوي با خداوند و خدايي شدن را درك كند. خداوند در قرآن مي فرمايد : ... و اگر هنگامي كه بر خود ظلم كردند از كردار خود به خدا توبه نموده و به تو رجوع مي كردند كه بر آنها استغفار كني و از خدا آمرزش خواهي البته در اين حال خدا را پذيرنده توبه و مهربان مي يافتند ( نسا ء۶۴) . پس با دقت نظر در مطالب بالا كه بين حيات و ممات اولياء الله فرقي نيست زائر با حالت تمني و خواهش عرضه مي دارد: آمدم يا رسول الله در حالي كه استغفار كننده و پشيمان از گناهانم ، شفاعت مي طلبم توسط شما بسوي پروردگارم و پروردگارت تا خداوند مرا ببخشد (زيارت نامه قبرپيامبر (ص)
انگيزه زيارت چه بايد باشد؟
در مسئله زيارت توجه به اين نكته ضروري است كه اگر در متون ديني اين اندازه به زيارت و ثوابي كه بر آن مترتب است نظر شده به اين علت است كه زيارت يك نوع عبادت مي باشد كه همانند عبادات ديگر در آن شرط است خالصانه و بدون ريا باشد ،... و خدا را از سر اخلاص بخوانيد (اعراف ۲۹) و همين اخلاص و پاكي سرشت راه مستقيم به درگاه رضاي من است (حجر ۴۱) ، يعني: در زيارت و ساير عبادات فقط و فقط هدف ايجاد توسل و واسطه قرار دادن اولياي الهي در پيشگاه خداي متعال به جهت تقرب إلي الله باشد. زيرا چنانكه در قرآن اشاره شده شيطان دشمن انسان مي باشد ، ( يوسف آيه ۵) و سوگند ياد كرده كه همواره اغواگر و فريبنده انسان باشد: به عزت و جلال تو قسم كه تمام خلق را گمراه خواهم كرد مگر خاصان از بندگانت كه دل از غير بريدند و براي تو خالص شدند (ص ۸۲و۸۳ ). آنچه از منابع ديني به دست مي آيد اين است كه مهمترين جا براي شيطان و جلوه گريش جايي است كه بنده خود را در محضر خدا ديده و يا در حال نيايش و عبادت و مناجات با خالق يگانه باشد زيرا اين مقام بندگي بيشتر از موارد ديگر شيطان را اذيت و آزار مي دهد ، به طوري كه هر اندازه كه ايمان فرد قوي تر باشد كار شيطان جهت فريب آن مشكل تر است . حال در مسئله مهم و انسان سازي چون مسئله زيارت ، معركه جنگ شيطان باحال و هواي معنوي و راز و نياز عاشقانه زائر با معبود يگانه است و شيطان به هر راه و دليلي متمسك مي شود تا در هر جهت كه بتواند چه از نظر اعتقادي ، چه عبادي و چه از نظر امور مادي دنيوي ، شخص زائر را اغوا كند . در بعد عبادي عبادت بندگان طبق شريعت اسلام زماني به عمل شخص ثواب تعلق مي گيرد كه قصد زائر خالصانه تقرب إلي الله باشد و چيز ديگري را در قصد و غرض خود از زيارت جز عبادت خالصانه ، شريك قرار ندهد . بايد توجه داشت كه آفت عبادت ريا مي باشد . و در متون ديني وارد شده كه شخص ريا كار مرتكب شرك (خفي) شده است ( يعني در عبادت و بندگيش دچار شرك در عبادت شده ، و نگاه ديگران را در عرض نگاه خداوند مي بيند ) ، و هر كه به لقاي رحمت او اميدوار است بايد نيكو كار شود و هرگز در پرستش خدا أحدي را با او شريك نگرداند ( كهف آيه ۱۱۰) . اينك در مسئله مورد بحث ما نيز شيطان در صدد است عوامل متعددي را بر عبادت ما مترتب كند از قبيل اينكه هدف از زيارت قصد خود نمايي (ريا) ، كسب موقعيت اجتماعي در بين مردم ، حسادت (چشم و هم چشمي) و... . ولي بايد دقت كرد كه در پيشگاه ذات اقدس الهي تنها عملي مقبول درگاه اوست كه خالصانه و فقط براي او باشد و هدف و غرض از زيارت تقرب إلي الله باشد . يعني زيارت زمينه ساز تفكر و ايده الهي شخص زائر گردد.
سيدحسن محمدي‌طباطبايي