الذریعه بزرگ‌ترین منبع کتاب‌شناسی شیعه
اصلی ترین و بزرگ‌ترین کتاب در منبع‌شناسی و کتاب‌شناسی شیعه کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه است که حاصل عمر شیخ بزرگوار علامه آقا بزرگ طهرانی است.
به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج، كتابشناسي علمي آلي است كه بر هر انديشمند محققي لازم است در آن سر رشته‌اي داشته باشد؛ زيرا تمام تحقيقات علمي كه در پي پاسخ‌گويي به مجهولي هستند بايد به فعاليت نويسندگان گذشته آگاه بود و در واقع، پاسخ‌گويي به مجهولات جز به كمك معلومات ممكن نيست و همچنين گاه درباره مجهول ما نگاشته‌هاي متقني وجود دارد كه با شناخت تأليفات درباره آن موضوع مي‌توان از اتلاف عمر و سرمايه‌هاي فراوان جلوگيري كرد.
بزرگ‌ترين منبع كتابشناسي شيعه
اصلي‌ترين و بزرگ‌ترين كتاب در منبع‌شناسي و كتابشناسي شيعه كتاب الذريعه الي تصانيف الشيعه است كه حاصل عمر شيخ بزرگوار علامه آقا بزرگ طهراني است و او در 6 جلد خطي و 25 جلد چاپي در 11554 صفحه به معرفي بيش از 55 هزار اثر شيعي از زبان‌ها و مليت‌هاي مختلف پرداخته و در ذيل آنها اطلاعات جامعي در حوزه كتابشناسي مطرح كرده است؛ اين اثر بزرگ در واقع حاصل عمر اين نگارنده متعهد به حساب مي‌آيد و در فاصله زماني 1329 هـ.ق تا 1389 هـ.ق و در مدت 60 سال با زحمات فراواني نگاشته شده است.
البته مؤلف در اين اثر، شيعه را به معناي عام آن در نظر گرفته است و آثار مؤلفاني را كه قائل به دو اصل عدل و امامت بوده، معرفي كرده‌اند و لذا اسامي آثار مذاهب زيدي، اسماعيلي، فطحيه و ناووسيه و نـيز كتاب‌هاي غير ديني همچون رمانها، داستان‌ها، كتاب‌هاي علمي و صنعتي را نيز آورده‌اند.[1]
الذريعه؛ مشق غيرت
در انگيزه تأليف الذريعه عوامل مختلفي دخيل بوده است كه اصلي‌ترين آن عوامل، ادعاي گزاف نويسنده مصري، جرجي زيدان مسيحي (م 1914 م/ 1335 ق) است كه در كتاب «تاريخ آداب اللغة العربية» درباره شيعه مي‌نويسد: شيعه طايفه‌اي كوچك بود كه اكنون منقرض گشته و آثار قابل اعتنايي ندارد. همين يك جمله كافي بود تا غيرت ديني اين عالم رباني به جوش بيايد و 40 سال لحظه لحظه عمر شريف خود را صرف اثبات جايگاه علمي شيعه نمايند.
ديگر عوامل انگيزه‌ساز براي نگارش الذريعه را بايد در مقدمه چاپ اول الذريعه جستجو كرد؛ مقدمه‌اي كه متاسفانه در چاپ‌هاي بعدي بنا به دلايل نامعلومي حذف شد؛[2] علامه طهراني در مقدمه چاپ اول ضعف‌ها و نقائص كشف الظنون حاجي خليفه را از ديگر عوامل نگارش كتاب خود برمي‌شمرد و تشويق‌هاي مرحوم سيد حسن صدر را مكمل علل ناقصه گذشته بيان مي‌دارد؛[3] تمام اين عوامل در كنار انس ديرينه ايشان با تأليفات و مؤلفان شيعه و وجود قدرت علمي در اين باره حجت را براي اقدام به نگارش اين اثر ارزشمند بر ايشان تمام نمود.[4]
ترتيب الذريعه
براي استفاده از معاجم ابتدا بايد شيوه نگارش كتاب را به دست آورد تا بتوان در اسرع وقت مطالب مورد نظر را در آن پيدا كرد. الذريعه در واقع فهرست‌نگاري بر اساس حروف الفبا است كه آثار شيعه در فاصله زماني قرن اول تا ۱۳۷۰ق (چهارده قرن) در آن گرد آمده است.[5] البته بعد از چاپ الذريعه افراد مختلفي با رويكردهاي متفاوتي به استدراك و يا باز‌آفريني اين اثر در قالب‌هاي تبويب، تلخيص، ترجمه و .... پرداخته اند كه شناخت آنها در استفاده از اين اثر كمك شاياني خواهد داشت.
استدراكات:
استدراك محقق طباطبايي را كه با نام «اضواء علي الذريعة» در دسترس است و از ابتداي انتشار مجلدات نخستين الذريعه نگارش آن شروع شده بود، مي‌توان نخستين اثر برگرفته از الذريعه دانست؛ محقق طباطبايي در مجموعه مستدرك الذريعه در هفت جلد، به تكميل معلومات و مندرجات الذريعه و معرفي آثاري پرداخت كه آقابزرگ تهراني آنها را در الذريعة نياورده است؛ علاوه بر آن در مواردي به تصحيح مطالب و يا ذكر نسخ مشابه و مخطوط و يا بيان تحقيقات و تعليقات بر كتب و نيز برخي مطالب مندرج در كتاب پرداخته و در واقع چيزي شبيه گزارش كتاب در چند خط بيان نموده است. البته بعد از مستدرك الذريعه محقق طباطبايي مستدرك ديگري را نيز سيد محمد طباطبايي بهبهاني به نام كتاب «الشريعة في استدراك الذريعة» تحرير و منتشر كرد.
تبويب:
«شهيد احمد ديباجي اصفهاني» كه از نوادگان مؤلف است كتاب‌هاي موجود در الذريعه را به صورت موضوعي در اخلاقيات، ادبيات، ادعيه، اصول دين، اصول فقه، تاريخ، تراجم، تفسير، جغرافيا، حديث، ردود، رياضيات، سياست (شامل: قصه‌ها، رمانها، مقالات، خطبه‌ها، روزنامه‌ها و مجلاّت)، شروح، طبّ، فـقه، فـلسفه، متفرقات و مـراثي تبويب نموده كه در واقع نوعي فهرست نگاري بر اساس موضوعات تأليفات است.
فهرست‌نويسي:
از ديگر كارهاي برگرفته از الذريعه فهرست‌هايي است كه برخي افراد بر الذريعه نوشته‌اند؛ براي نمونه علينقي منزوي به همراه گروهي از نويسندگان فهرستي به نام «أعلام الذريعة» نوشته است كه در آن تمام نام‌هايي كه در الذريعه آمده، مطابق حروف الفبا فهرست شده است.
احمد منزوي نيز فهرستي در 9 جلد درباره اين اثر ارزشمند نوشته است كه به «فهارس الذريعة» مشهور است و در آن أعلام موجود در آن مجلد را تهيه و تنظيم كرده است.
علي فاضل قائيني نجفي نيز كتابي با نام «معجم مؤلفي الشيعة» نوشته است كه در واقع فهرستي از مؤلفاني است كه در الذريعه معرفي شده‌اند. مطالب اين كتاب به ترتيب نام مؤلفان، تنظيم و در يك جلد در تهران به سال 1404 ق به چاپ رسيده است.
با پيدايش ابزار جديد فهرست‌هاي ديگري در قالب نرم افزارها بر الذريعه نوشته شد كه يكي از مهم‌ترين آنها فهرست موضوعي الذريعه است كه واحد كامپيوتري مركز معجم فقهي آيت الللَّه العظمي گلپايگاني(ره) تهيه و توليد كرده است .
تطبيق:
مرحوم سيد محمود موسوي دهسرخي نيز در سدد تطبيق و جمع بين الذريعه و كشف الظنون برآمده و كتابي با عنوان «ايضاح الطريقة» نگاشته است.
تعليقات:
تعليقه بر الذريعه از ديگر فعاليت‌هاي محققان درباره اين اثر است كه مهم‌ترين آنها «تعليقات الذريعة» است كه به همت علينقي منزوي فرزند ارشد مؤلف تهيه شده است و شامل اكثر مجلدات الذريعه است و در آن مطالبي با موضوعات تاريخ علوم، كتابشناسي، نسخه‌شناسي معرفي نام‌ها، اصطلاحات علمي و ... وجود دارد و با توقيع «مصحح»، از پاورقي‌هاي مؤلف متمايز شده است.
علاوه بر فرزند مؤلف، سيد عبداللَّه شرف الدين نيز تعليقاتي با همين نام بر الذريعه نگاشته است كه البته آن را نمي‌توان اثري مستقل دانست؛ چرا‌كه وي در ضمن جلد اول كتاب «مع موسوعات رجال الشيعة»، (ج 1، ص 1 تا 428) بـه بررسي مجلدات مختلف الذريعه و نوشتن تعليقات بر آنها پرداخته است.
سيد احمد حسيني اشكوري نيز تعليقه مفصلي با نام »مهذّب الذريـعة» نوشته است كه در آن به تنقيح اصل و تكميل معلومات كتاب و افزودن كتاب‌هايي كه پس از تأليف و چاپ الذريعه منتشر شده‌اند و يا علامه تهراني از آنها آگاه نشده بوده، پرداخته و در آن نام كامل كتاب و موضوع و لغت آن، اسم كامل مؤلف و تاريخ وفات او يا تعيين زمان زندگي او و نيز توصيف اجمالي كتاب (ابواب و فصول و تاريخ تأليف)، آغاز كتاب، چاپ‌هاي كتاب، نـسخ مـخطوط مهم كتاب در كتابخانه‌ها، فهرست ترجمه‌ها، حاشيه‌ها، شرح‌ها و گزيده‌هاي كتاب را آورده است.
ترجمه و تلخيص
محمد آصف فكرت از كسان ديگري است كه به تحقيق درباره الذريعه پرداخته است و كتاب «مصنفات شيعه» را به رشته تحرير در آورده است. اين كتاب در واقع، ترجمه و تلخيص الذريعه است و با نظم دهي و اصلاح و حذف تكرار ها و اضافات اثري موجز از كتاب مطول و ارزشمند الذريعه پديد آورده است.
پشتوانه علمي
از خصوصيات اين اثر ارزشمند پشتوانه علمي و بسيار متقن آن است؛ همچنين پايه مسودات و يا فيش‌نگاري الذريعه آثار معتبر بزرگان شيعه مي‌باشد و علامه طهراني در گردآوري اين اثر از فهرست ابوجعفر طوسي، فهرست ابوالعباس نجاشي، فهرست العلماي ابن شهر آشوب مازندراني سروي، امل الآمل شيخ حر عاملي و نيز خاتمة المستدرك ميرزا حسين نوري بهره هاي فراواني برده است. علاوه بر آن، مراجعه حضوري مؤلف به كتابخانه‌هاي بزرگ در ايران و عراق و نيز استفاده از فهرست‌ها و تراجم بر اتقان اين اثر علمي افزوده است.
انتشار:
انتشار الذريعه، چون نگارش آن با دشواري هاي زيادي همراه بود؛ علامه طهراني در 1355 با خريد چاپخانه‌اي در نجف اشرف اقدام به نشر اولين جلد از اين كتاب پرداخت، اما دولت وقت عراق به بهانه ايراني بودن مؤلف چند ماهي از نشر جلد اول جلوگيري كرد تا آنكه مؤلف چاپخانه را به فردي عراقي سپرد و از اين طريق جلدهاي دوم و سوم الذريعه نيز در عراق چاپ شد اما ادامه كار با اين وضع در عراق ممكن نبود، لذا نويسنده تصميم گرفت كه ادامه نشر كتاب در ايران صورت گيرد تا در مدت 43 سال ديگر جلدهاي اين كتاب به زيور طبع آراسته شد، هرچند كه مولف گرانقدر آن مسندنشين خلد برين و هم‌سفره مواليانش شده بود.
سخن درباره الذريعه بسيار است اما رويكرد ما در اين نوشتار آشنايي برخي محققان با اصل كتاب و حواشي آن بود وگرنه بيان گزارش درباره 60 سال خدمت بي‌نظير علامه بزرگوار مرحوم حضرت آيت الله آقا بزرگ طهراني، خود به توضيحاتي به وسعت «الذريعه الي تصانيف الشيعه» نياز دارد.
رضوان الله عليه و حشره الله مع النبيين و الصديقين و الشهداء و الصالحين
نويسنده: حجت الاسلام عبدالصالح شمس‌اللهي
منبع: خبرگزاري رسا
پي نوشتها:
[1] مقدمه «نـوابع الرواة»، ص «ل»
[2] «الذريعه الي تصانيف الشيعه»، تعليقه طباطبايي، ص۸۰۳.
[3] همان، ص۸۰۲.
[4] همان.
[5]الذريعة، دار الأضواء، ج۸، ص۲۹۶.