یکی بود و یکی نبود زبان فارسی در عراق

**گذشته درخشان شايد جالب باشد گفته شود كه مسلط بودن و آشنايي به زبان فارسي از نشانه هاي فرهيختگي در عراق در آن برهه به شمار مي رفت تا جايي كه فرهيختگان بزرگي امثال 'علي الوردي' جامعه شناس معروف عراقي، 'عبدالرزاق الحسني' پدر تاريخ عراق، 'عباس العزاوي' مورخ و بوم شناس عراقي به زبان فارسي مسلط بودند و در كتاب هاي خود همواره از منابع فارسي بهره مي بردند. شاعر بزرگ جميل صديق الزهاوي يا شاعر و مقام خوان معروف عراقي 'ملا عثمان الموصلي' كه به سه زبان، عربي، فارسي و تركي شعر مي سرودند و مقام خواني مي كردند. هنوز در زبان محاوره اي عربي مردم عراق، انبوهي از واژگان فارسي به عنوان ميراثي از آن دوره طلايي زبان فارسي در عراق وجود دارند كه بعضا نسل جديد ريشه اين واژگان را نمي داند كه فارسي است و فقط از طريق انتقال سينه به سينه به او رسيده است. زبان فارسي در اوائل قرن بيستم علاوه بر اين كه در بين عامه مردم براي ارتباطات روزانه، كاربرد ابزاري داشت در عين حال در سطوح فرهيختگان و سياسيون اين كشور به چشم زباني علمي و وزين نگاه مي شد. برخي از سياسيون عراق در جريان مذاكرات و تعاملات خود با استعمار انگليس بعد از اشغال عراق در 1917، در پاره اي موارد كه نمي خواستند، طرف انگليسي از سخنان آنها مطلع شوند، بين خود با زبان فارسي سخن مي گفتند. جالب توجه اينكه تمامي نشرياتي كه در عراق بعد از 1908 (اعلام مشروطه در تركيه) در بغداد منتشر شدند، زبان مورد استفاده در نگارش اخبار و گزارش ها تركيبي از سه زبان عربي، فارسي و تركي بود و هنوز صداهاي خوانندگاني كه از آن دوره ضبط شده و در اشعار خود همزمان از واژگان عربي، فارسي و تركي بهره برده اند، در خانه ها شنيده مي شود.
**تلاش انگليسي ها و بعثي ها بعد از قيام معروف 1920 در عراق كه با هدايت و رهبري مراجع و علماي دين نجف اشرف كه اغلب آنها داراي اصالت ايراني بودند، آغاز شد، استعمار انگليس با كمك عوامل خود در داخل عراق، طرح ايراني ستيزي و تبعيد ايرانيان را آغاز كرد. اين طرح در اولين دوره كابنيه 'عبد المحسن سعدون' نخست وزير وقت عراق (20 مي 1922 تا در 23 نوامبر 1923)، با عنوان تبعيد مراجع و علماي دين ايراني از عراق به بهانه دخالت آنها در سياست و امور داخلي عراق، شروع شد. در همان زمان 10 تن از علما و مراجع نجف اشرف از جمله آيت الله 'شيخ مهدي خالصي' مرجع عالي وقت شيعيان عراق به ايران تبعيد شدند كه به غير از آيت الله خالصي، 9 تن از روحانيون با پذيرش تعهدي مبني بر عدم دخالت در سياست، به عراق بازگشتند تا صحنه داخلي عراق از وجود علما، تخليه نشود. طرح ايراني ستيزي در اواخر دهه هفتاد قرن گذشته يعني روي كار آمدن دولت هاي بعثي 'حسن البكر' و 'صدام' به اوج شدت خود رسيد و بسياري از علما و بالغ بر 70 هزار كرد شيعه معروف به 'كردهاي فِيلي'، به سمت اراضي ايران تبعيد شدند كه بسياري از آنها بعد از سقوط رژيم صدام به كشور خود بازگشته و زندگي خود را از سرگفتند. با شروع دوره ايراني ستيزي در ابعاد مختلف در داخل عراق و از طرفي پسرفت سياسي و علمي ايران در همين اين دوره و اشغال بخشي از اراضي ايران توسط استعمار انگلستان و شروع هرج و مرج داخلي، بيش از پيش زبان و ادبيات فارسي در عراق دچار محاق شد. از معدود بازماندگان آن دوره طلايي زبان فارسي، 'علامه 'حسين علي محفوظ' بود كه توانست در 1975 كرسي زبان فارسي را در دانشگاه بغداد بنيانگذاري كند و خود وي به واسطه تسلطي كه بر اين زبان داشت آن را براي علاقه مندان تدريس مي كرد.
** توجه صدام به زبان فارسي در جريان قدرت گرفتن صدام ديكتاتور پيشين عراق، به واسطه جنگ هشت ساله اي كه بر جمهوري اسلامي ايران تحميل كرد، زبان فارسي دوباره مورد توجه قرار گرفت با اين تفاوت كه اين بار به جاي اين كه براي كاربرد علمي و ارتباطات مردمي باشد، با انگيزه هاي جاسوسي و شنود، مورد توجه رژيم بعث قرار گرفت. يكي از استادان گروه زبان فارسي در دانشكده زبان هاي خارجي دانشگاه بغداد پيشتر به ايرنا گفته بود كه اغلب دانشجوياني كه در اين برهه براي آموزش زبان فارسي، به گروه زبان فارسي دانشگاه بغداد مراجعه مي كردند، عموم آنها از نيروهاي سازمان امنيت رژيم بودند.
**پس از سقوط بعد از سقوط رژيم صدام در بهار 2003، به واسطه گسترش سريع مناسبات بين دو كشور و بازگشت آوارگان عراقي از ايران به كشور خود، علاقه مندي به زبان فارسي در اين كشور روبه افزايش گذاشت كه بخش زيادي با انگيزه اقتصادي و امكان ارتباط با زائران ايراني بوده است. كارشناسان معتقدند كه هنوز زبان فارسي نتوانسته است همانند دوره قبل از ايراني ستيزي در عراق، به عنوان زبان علمي و فرهنگي در اين كشور مطرح شود و خواست عمومي از يادگيري اين زبان بيشتر براي ارتباطات روزمره يا تماس با زائران ايراني با انگيزه هاي اقتصادي يا سفرهاي سياحتي و زيارتي احتمالي عراقي ها به ايران است. همين امر باعث شده كه بسياري از كارشناسان، روند گسترش زبان فارسي در عراق در مقايسه با حجم مراودات اجتماعي و مردمي و همكارهاي اقتصادي و امنيتي را كند بدانند. رفت و آمد بيش از 5 ميليون زائر در سال بين دو كشور، تبادلات تجاري حدود 8 ميليارد دلار و ميلياردها دلار سرمايه گذاري در بخش هاي زير ساختي عراق مانند نفت و گاز و برق، هنوز نتوانسته است زبان فارسي را به عنوان زبان كاربردي در عراق مطرح كند. بعد از گذشت 14 سال از سقوط رژيم صدام تعداد دانشجويان زبان فارسي در دانشكده زبان هاي خارجي دانشگاه بغداد، حدود 300 نفر است كه به اعتقاد 'انوار عباس مجيد' يكي از استادان عراقي زبان فارسي در دانشگاه بغداد، اين رقم در مقايسه با 10 سال گذشته قابل توجه است زيرا قبلا تعداد دانشجويان زبان فارسي از 60 تا 70 نفر تجاوز نمي كرد. او معتقد است كه زبان فارسي در بين 11 رشته زبان فارسي در دانشكده زبان هاي خارجي دانشگاه بغداد هم اكنون بعد از انگليسي، فرانسه و تركي در رده چهارم قرار دارد و انتظار مي رود هرچه روند روابط و مراودات بين دو كشور بيشتر شود، احساس نياز به يادگيري زبان فارسي بيشتر شود. وقتي خبرنگار ايرنا از او سوال كرد كه شخص او به عنوان استاد زبان فارسي دراين دانشكده، چند كتاب درباره زبان فارسي يا تعريف فرهنگ و هنر ايراني به رشته تحرير درآورده است، پاسخ او، تقريبا 'هيچ' بود، و تنها به يك كار پژوهشي مختصر درباره زبان فارسي اشاره كرد.
**تلاش براي بازگشت نگاه علمي به زبان فارسي به باور كارشناسان وضعيت كنوني نشان مي دهد كه حتي در سطح دانشگاهي، نگاه به زبان فارسي همچنان در سطح همان مراودات روزمره است و نه زبان علمي كه از طريق آن ضرورت ايجاب كند كه پيرامون فرهنگ ايران زمين يا ايران شناسي در عراق پژوهش صورت گيرد. برخي كارشناسان معتقدند كه در صورت اجراي كامل سند چشم انداز 20 ساله 1400، زبان فارسي مي تواند در عراق دوباره به عنوان يك زبان علمي مطرح شده و به موازات آن پژوهش هاي ايران شناسي نيز رونق گرفته و در نتيجه مناسبات دو ملت و كشور مستحكم تر شود. يكي از فقرات مهم سند 1400 اشاره دارد كه جمهوري اسلامي ايران بايستي به 'جايگاه اول اقتصادي، علمي و فناوري در منطقه آسياي جنوب غربي شامل آسياي ميانه، قفقاز، خاورميانه و كشورهاي همسايه دست يابد.' روش رسيدن به اين سطح نيز از طريق 'جنبش نرم افزاري، توليد علم، رشد اقتصادي، ارتقا نسبي سطح درآمد سرانه داخلي و ايجاد اشتغال كامل' عنوان شده است. به باور كارشناسان اگر جمهوري اسلامي ايران بتواند اين اهداف را محقق كند به اين معني است كه جزو كشورهاي توليد كننده علم خواهد شد و در پژوهش هاي علمي، پژوهشگران خارجي براي اطلاع از توليدات علمي نيازمند فراگيري زبان فارسي خواهند بود و در نتيجه اين امر سطح زبان فارسي را در عراق و منطقه به يك زبان علمي، كاربردي و فرهنگي بار ديگر ارتقا مي دهد. در اين راستا در جمهوري اسلامي ايران، نهادهايي براي گسترش زبان فارسي در جهان ايجاد شده اند كه بنياد سعدي، يكي از آن نهادهايي است كه براساس مصوبه 1389 شوراي عالي انقلاب فرهنگي به منظور گسترش زبان فارسي در جهان و آموزش زبان فارسي به غير فارسي زبانان تاسيس شده است.
**بنياد سعدي بنياد سعدي از هفته گذشته با همكاري رايزني فرهنگي جمهوري اسلامي ايران در عراق، نخسين گام هاي عملي را براي تقويت و گسترش زبان فارسي در عراق با برگزاري يك دوره آموزشي براي استادان عراقي زبان فارسي در دانشگاه ها و مراكز علمي عراق آغاز كرده است. 'رضا صحرائي' معاون آموزش و پژوهش بنياد سعدي در اين خصوص به خبرنگار ايرنا گفته است كه غير از رژيم صهيونيستي اسراييل كه جمهوري اسلامي ايران آن را به رسميت نمي شناسد و آمريكا كه از حيث سياسي رابطه مستقيم با آن نداريم، اين بنياد 12 منطقه را در جهان به عنوان مناطق آموزش زبان فارسي تعريف كرده است. وي مناطق هدفي كه بنياد بر آن براي گسترش و تقويت زبان فارسي به غير فارسي زبانان متمركز شده را منطقه آسياي صغير، آسياي ميانه و غرب آسيا عنوان كرده است كه در سند 1400 نيز به آن تاكيد شده است. قرار است اين گونه دوره ها با استفاده از روش هاي نوين، مهارت هاي يادگيري و مكالمه زبان فارسي به غير فارسي زبانان در عراق آموزش داده شود. البته طرح گسترش زبان فارسي و اهتمام به ايراني شناسي در عراق به اين دوره ها محدود نمي شود طبق سخنان مسوولان رايزني فرهنگي جمهوري اسلامي ايران در عراق، مجموعه اي از فعاليت هاي فرهنگي و هنري و علمي را در برمي گيرد. انتظار مي رود با توجه به بازگشت جمعيت قابل توجهي از آوارگان عراقي از ايران به كشور خود، كه خود اينها بخشي از علاقه مندان به فرهنگ و ادبيات ايراني و زبان فارسي هستند و افزايش تدريجي زبان فارسي دانشگاه، اين زبان به تدريج جايگاه خود را در اين كشور همسايه بازيابد. در حال حاضر علاوه بر دانشگاه بغداد، در دانشگاه هاي سليمانيه و اربيل گروه زبان فارسي وجود دارد و در دانشگاه هاي بصره، كوفه و واسط اين زبان تدريس مي شود و انتظار مي رود در آينده در دانشگاه واسط گروه زبان فارسي نيز داير شود.
منبع: ايرنا