آیا رکن غربی، رکن شامی است؟

نامگذاری ارکان کعبه از گذشته¬هاي دور مورد توجه بوده و در نصوص مختلف اسامي آنها ذكرشده است.
گرچه قرآن كريم از اركان كعبه ذكري به ميان نياورده، ولي در روايات وكتب تاريخي نام‌هاي اركان كعبه به طورمفصل گزارش شده است.
        هر يك از اركان كعبه ، تقريباً به طرف يكي از جهات چهارگانه جغرافيايي مي¬باشد:
1ـ ركن شرقي - حجرالاسود-؛
2ـ ركن غربـي؛
3ـ ركن شمالي؛
4ـ ركن جنوبي.
شايسته توضيح است هريك ازكتب تاريخي كه در سال‌هاي اخير منتشر شده وبه اين موضوع پرداخته، به‌ ويژه كتب ونشريات حج وعمره در ذكر نام‌هاي اركان، اختلاف نظر دارند.
           مهم‌ترين مورد اختلاف ، ركن غربي است كه در كتب ومنشورات اخير به نام ركن شامي از آن نام برده شده است.
           اگر بخواهيم باكشورهايي كه در اين سمت ازكعبه مطهّر قرار دارند،آشنا شويم،  نقشه¬هاي جغرافيايي، قارة آفريقا وكشورهاي آفريقايي را در جهت ركن غربي كعبه به ما نشان مي¬دهند؛ يعني جهت قبلة اين كشورها به سمت ركن غربي كعبه است.
         براين اساس، ناميدن ركن¬ شامي به ركن¬غربي ، اطلاقي غلط وبدون دليل است، مگر آنكه بگوييم كه يك نام گذاري صرف است  وهيچ دليل خاصي ندارد.
         اين ادعاي بدون دليل و سابقه، به هيچ وجه پذيرفتني نيست؛ زيرا علاوه بر اين كه استخدام ركن شامي در آثار مكتوب ويا در سخنراني¬ها بار حيثيتي منفي دارد ومحققان شيعه مورد طعنه ديگران قرار مي¬گيرند، با مراجعه به سوابق تاريخي و نصوص به جاي مانده از قدماي اصحاب، موردي يافت نمي‌شود كه راويان اخبار ويا نويسنده¬اي به جاي ركن غربي كعبه، از نام ركن¬شامي استفاده كرده باشد.
 افزون بر اين كه اگر اطلاق ركن¬شامي بر ركن¬غربي غلط مشهور ¬باشد باز هم پذيرفتني نيست، زيرا غلط مشهور مي¬بايست از شهرتي در بين مسلمانان  برخوردار باشد، در حالي¬كه چنين نيست. 
آيا (شام) در قاره آفريقا قرار دارد؟!
 

        در روزگاركهن ، شام شامل كشورهاي اردن ، لبنان ، فلسطين و سوريه فعلي بوده است و براي¬ همگان روشن است وترديدي وجود نداردكه اين كشورها در قاره آفريقا نيستند، بلكه در خاور ميانه قرار دارند.
        دهخدا در لغت نامه¬اش درباره شام آورده¬است: شام نام مملكتي است كه در گذشته شامل اردن وسوريه ولبنان وفلسطين بود.
اكنون بايد ديد شام دركجاي نقشه جهان قرار دارد.
        طبق نقشه ونيز براساس روايات ونصوص تاريخي ، به ركن شمالي¬كعبه شريف ، ركن¬شامي گفته مي¬شد، زيرا مجموعه كشورهايي كه در سابق به آنها «شام» مي¬گفتند، تقريباً در مقابل ركن شمالي قرار دارند؛ و ركن¬غربي را تنها با همان نام ركن¬غربي مي¬شناختند.
        ركن غربي همان ركني است كه در قسمت نهايي حجراسماعيل7 و قبل از ركن يماني قرار دارد.
      به نظر مي¬رسد شايسته است نويسندگان وپژوهشگران شيعه، بويژه روحانيون محترم كاروان‌هاي حج وعمره، هنگام معرفي ركن¬غربي فقط به همين اسم اكتفا كنند و مواردي را كه از ركن¬شامي استفاده كرده¬اند، اصلاح نمايند، و مواظب باشند تا نقطة ضعفي به دست دشمنان قسم خورده ندهند وجايي براي طعنه آنان باقي نگذارند.
اينك به چند نمونه از مدارك گويا ومتقن درباره ركن غربي اشاره مي¬كنيم:
         معاويه بن عمار مي‌گويد: « رَأيتُ الْعَبْدَ الصَّالِحَ7 دَخَلَ الْكَعْبَةَ فَصَلَّي فِيهَا رَكْعَتَيْنِ عَلَي الرُّخَامَةِ الْحَمْرَاءِ ، ثُمَّ قَامَ فَاسْتَقْبَلَ الْحَائِطَ بَيْنَ الرُّكْنِ الْيَمَانِيِّ وَ الْغَرْبِيِّ فَرَفَعَ يَدَهُ عَلَيْهِ فَلَصِقَ بِهِ وَ دَعَا ثُمَّ تَحَوَّلَ إِلَي الرُّكْنِ الْيَمَانِيِّ فَلَصِقَ بِهِ وَ دَعَا ثُمَّ أتيَ الرُّكْنَ الْغَرْبِيَّ ثُمَّ خَرَج.» ؛ حضرت امام موسي¬بن¬جعفر7 را ديدم داخل كعبه شد، بر روي سنگ قرمز- الرُّخَامَةُ الْحَمْرَاء‍ ، محل ولادت امام اميرالمؤمنين7 - دو ركعت نمازگزارد ، سپس برخاست و مقابل ديواري كه بين ركن يماني وركن غربي است ، قرار گرفت . . .
         اين روايت به خوبي نشان مي¬دهد كه فقط ركن غربي،  تنها نام اين قسمت از جهات چهار¬گانه كعبه مطهّر است، نه ركن شامي و دلالت روايت هم واضح مي¬باشد،  زيرا ديواري كه  حضرت مقابلش ايستاد همان ديواري است كه بين ركن غربي - ركن محل كلام وبحث ما-  و ركن يماني قرار دارد.        مرحوم شيخ مفيد1  ركن شرقي-حجر الاسود- را ركن عراقي ناميده است وركن غربي را همان ركن غربي مي¬داند، براي ركن جنوبي نيز نام ركن يماني را برگزيده است ، اما ركن شمالي را با نام ركن شامي گزارش كرده است.
        مرحوم شيخ طوسي1  در باب قبله و احکام، آن ركن شرقي - حجر الاسود- را همانند شيخ مفيد ركن عراقي  مي¬نامد و مي¬فرمايد: اهالي عراق وكساني كه در عراق نماز مي¬خوانند بايد به سوي ركن عراقي-حجر الأسود- نماز بخوانند ومقدار كمي تمايل به سمت چپ را مراعات کنند.
        آنگاه ادامه می¬دهد:  اين تمايل به سمت چپ اختصاص به همين رکن دارد لذا افرادی که به سوی ساير ارکان  كعبه نماز مي¬گزارند اين كار را انجام ندهند؛ اهل يمن به سوي ركن يماني نماز گزارند، واهل مغرب به سوي ركن مغربي-غربي- واهل شام به سوي ركن شامي نماز بخوانند.
       درکلام ايشان ملاحظه مي¬شود كه مقصود از ركن شامي، ركن شمالي كعبه مطهر است وركن غربي كه مركزجهت قبله اهالي كشور مغرب -مراكش ، واقع در قاره آفريقا- است، فقط همين نام را دارد.
       همچنين مرحوم شيخ طوسي1  در كتاب مبسوط به اين نكته تصريح كرده¬است: «. . .أهل العراق يتوجهون إلي الركن العراقي، و أهل الشام إلي الركن الشامي، و أهل اليمن إلي الركن اليماني، و أهل المغرب إلي الركن الغربي».
        مرحوم ابوالمكارم بن زهره 1 دركتاب غُنيه، هنگامي كه متعرّض دعاهاي طواف مي¬شود درقسمتي از مطالب خود مي¬گويد كه طواف كننده بين ركن غربي وركن يماني اين دعا را مي¬خواند. به خوبي روشن است كه به نظر ايشان ركني كه پيش از ركن يماني، قرار دارد به جز نام ركن غربي، نام ديگري ندارد:
«وأن يقول بين الركن الغربي و اليماني: أللهم اغفر لي و ارحمني و اهدني و عافني و اعف عني و ارزقني‏ واحفظني و وفقني».
        اين مرد بزرگ، حتي نشاني مستجار را هم بيان كرده¬است: و أن يقول إذا وصل إلي المستجار، و هو دون الركن اليماني بقليل: «أللهم هذا مقام من أساء و اقترف و استكان و اعترف و أقرّ بالذنوب...».
                بنا به نقلي¬كه شهيداول1 در كتاب ذكري از شاذان بن جبرييل قمي1 (از فقهاي فرازمند قرن7-6 هجري) آورده است؛ او دركتابش هنگامي كه جهت قبله شهرها را تعيين مي¬كند، ركن شامي را همان ركن شمالي مي¬داند.
                شهيداول 1 در كتاب ذكري چنين نقل¬كرده¬است:«ذكرالشيخ أبوالفضل شاذان بن جبرئيل القمي (وهومن أجلاّء فقهائنا) في كتاب (إزاحة العلة في معرفة القبلة): إن العراق و. . . ، يستقبلون الباب و المقام.
وأهل سميساط والجزيرة يتوجهون إلی حيث يقابل ما بين الركن الشامي إلي نحو المقام.
وأهل الشام إلي منتهی¬حدوده، يستقبلون الميزاب إلی الركن الشامي.
وأهل مصر والإسكندرية و. . . ، يستقبلون ما بين الركن الغربي إلي الميزاب.
وأهل الحبشة والنوبة، يستقبلون ما بين الركن الغربي و اليماني.
وأهل الصين واليمن . . . ، يستقبلون المستجار و الركن اليماني.
وأهل السند والهند والـمُل‍‍تان، يستقبلون ما بين الركن اليماني إلی الحجر الأسود.
وأهل البصرة والأهواز وفارس وسجستان . . . ، يستقبلون ما بين الباب و الحجر الأسود».
        اين فقيه بزرگ، معرفي اركان كعبه را از در ورود به كعبه شروع مي¬كند، آنگاه به ترتيب به معرفي جهت قبله مردم هر منطقه¬ از كره زمين مي¬پردازد:
      باب الكعبه ، مقام ابراهيم ، ركن شامي ، ميزاب- ناودان داخل حجر اسماعيل7 -، ركن غربي ،
مستجار ، ركن يماني ، حجر الاسود.
        مرحوم شاذان بن جبرييل قمي از آن رهگذر كه جهت قبله اهالي كشور عراق را ما بين باب كعبه ومقام مي¬داند،  ركني را به نام ركن عراقي معرفي نكرده¬است.

محمدعلي مقدادي

 

تصاویر کعبه معظمه:

جلوه هایی از خانه خدا از نگاه دوربین (1)  

جلوه هایی از خانه خدا از نگاه دوربین (2)

جلوه هایی از خانه خدا از نگاه دوربین (3)  

جلوه هایی از خانه خدا از نگاه دوربین (4)  

جلوه هایی از خانه خدا از نگاه دوربین (5)  

تصاویری از بیت العتیق ؛ کعبه معظمه