ریشه‌های اربعین و تاریخچه آن در اسلام چیست؟
اربعین در لغت به معنای چهلم است و در اصطلاح، به بیستم صفر سال ۶۱ه‍.ق، چهلمین روز شهادت امام حسین(علیه السلام) اطلاق می‌شود. گرامی‌داشت اربعین سالار شهیدان، در میان شیعیان، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از دیدگاه بسیاری از صاحب‌نظر
اربعين در لغت به معناي چهلم است و در اصطلاح، به بيستم صفر سال ۶۱ه.ق، چهلمين روز شهادت امام حسين(عليه السلام) اطلاق مي‌شود. گرامي‌داشت اربعين سالار شهيدان، در ميان شيعيان، از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. از ديدگاه بسياري از صاحب‌نظران و مورخان شيعه و اهل سنت، مبناي تاريخي چنين بزرگداشتي، ورود اهل بيت: به كربلا، در اولين اربعين حسيني (سال 61ه.ق) و دفن سرهاي مطهر شهيدان، به‌ويژه سر مقدس امام حسين(عليه السلام) در كنار پيكرهاي مطهر آنهاست.
شيخ مفيد (م. 413ه.ق) در «مسار الشيعه»، كه در ايام مواليد و وفيات ائمه اطهار: است، اشاره به روز اربعين كرده و نوشته است: «اين روزي است كه حرم امام حسين(عليه السلام)، از شام به سوي مدينه مراجعت كردند. نيز روزي است كه جابر بن عبدالله، براي زيارت امام حسين (عليه السلام) وارد كربلا شد».[1] شيخ طوسي، در كتاب مصباح المتهجد، ذيل ماه «صفر» مي‌نويسد:
روز 20 صفر (اربعين) زماني است كه حرم امام حسين(عليه السلام)، يعني كاروان اسرا، از شام به مدينه مراجعت كردند و روزي است كه جابر بن عبدالله بن حرام انصاري، صحابي رسول خدا(صلي الله عليه و آله)، از مدينه به كربلا رسيد، تا به زيارت قبر امام حسين(عليه السلام) بشتابد و او، نخستين كسي است از مردمان، كه قبر آن حضرت را زيارت كرد.
در اين روز، زيارت امام حسين (عليه السلام) مستحب است و اين زيارت، همانا خواندن زيارت اربعين است كه از امام عسكري(عليه السلام) روايت شده كه فرمود: علامات مؤمن پنج تاست: خواندن 51 ركعت نماز در شبانه‌روز (نمازهاي واجب و نافله)، به دست كردن انگشتري در دست راست، پيشاني بر خاك نهادن، بلند خواندن بسم الله الرحمن‌الرحيم در نماز و زيارت اربعين.
شيخ طوسي سپس متن زيارت اربعين را با سند به نقل از حضرت صادق(عليه السلام) آورده است:
السلام على ولي الله و حبيبه، السلام على خليل الله ونجيبه، السلام على صفي الله و ابن صفيه... .[2]
در كتاب «نزهة الزاهد» هم كه در قرن ششم ه.ق تأليف شد، آمده است: «در بيستم اين ماه بود كه اهل حرم محترم حسين(عليه السلام)، از شام به مدينه آمدند».[3]
برخي مورخان، افزون بر آمدن اهل بيت امام حسين(عليه السلام) در بيستم صفر و همراه شدن جابر بن عبدالله انصاري، قضيه مهم ديگري را نيز مطرح مي‌كنند و آن الحاق سر شهدا، به پيكر مطهر آنان در اين روز است. ابوريحان بيروني، محقق و رياضيدان شهير (م. 440ه.ق) در كتاب نفيس خود، «الآثار الباقيه» چنين مي‌گويد: «و في العشـرين رد رأس الحسين(عليه السلام) الى جثته حتى دفن مع جثته و فيه زيارة الاربعين و هم حرمه بعد انصـرافهم من الشام»؛[4] «سر مقدس امام حسين(عليه السلام)، در بيستم صفر به جسد مطهر امام برگردانده و با پيكرش دفن شد».
همچنين «خواند مير»، مورخ معروف (م. 942ه.ق)، اربعين را اصح روايات در دفن سر مطهر امام حسين(عليه السلام) دانسته است و مي‌گويد: «امام چهارم با خواهران و... در بيستم شهر صفر، سر امام حسين(عليه السلام) و ساير شهيدان كربلا را به بدن‌هاي ايشان منضم ساخت».[5] عبدالله بن محمد الشبراوي، شيخ جامع ازهر قاهره، صاحب كتاب «الاتحاف بحب الاشراف» (م. 1172ه .ق) مي‌گويد: «بعد از چهل روز، سر به بدن ملحق شد».[6]
بر اساس اعتباري كه اين روز در ميان شيعيان داشته است، شيعيان به حرمت آن، زيارت اربعين مي‌خوانده‌اند و اگر مي‌توانستند، مانند جابر، بر مزار امام حسين(عليه السلام) جمع مي‌شدند و آن امام را زيارت مي‌كردند. اين سنت تا به امروز در عراق با قوت برپاست و شاهديم كه ميليون‌ها شيعه عراقي و غير عراقي، در اين روز بر مزار امام حسين(عليه السلام) جمع مي‌شوند.[7]
[1]. مسار الشيعه، ص46.
[2]. مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج2، ص788.
[3]. نزهة الزاهد، ص241.
[4]. الاثار الباقيه، ج2، ص22، به نقل از ترجمه الاثار الباقيه، ص392.
[5]. حبيب السير، ج2، ص60.
[6]. مقتل مقرم، ص469، به نقل از الاتحاف بحب الاشراف، ص12.
[7]. مقاله دليل بزرگداشت اربعين چيست، رسول جعفريان، ماهنامه معارف، ش73، بهمن 88.