اسعد بن زراره انصاری خزرجی
پیش از هجرت پیامبر(صلی الله علیه و آله) به یثرب، این شهر در آتش فتنه قبایلی می‌سوخت؛ دو قبیله اوس و خزرج اختلاف‌های دیرینه‌ای داشتند. هر یک از این دو، به قبیله‌‌های کوچک‌تری تقسیم می‌شدند. اسعد بن زراره، از قبیله بنی&zwn
پيش از هجرت پيامبر(صلي الله عليه و آله) به يثرب، اين شهر در آتش فتنه قبايلي مي‌سوخت؛ دو قبيله اوس و خزرج اختلاف‌هاي ديرينه‌اي داشتند. هر يك از اين دو، به قبيله‌‌هاي كوچك‌تري تقسيم مي‌شدند. اسعد بن زراره، از قبيله بنينجار و از بزرگان اين قبيله بود. فتنه‌ها و درگيري‌هاي داخلي مدينه، وجود بزرگ‌مردي را مي‌طلبيد كه اهل مدينه زمام امور خويش را به او بسپارند. آوازه پيامبر(صلي الله عليه و آله) در مدينه پيچيد. آنان افراد شاخصي را به مكه فرستادند تا برآوردي از وضعيت رسول الله داشته باشند. اسعد بن زراره نقيب طايفه بني‌النجار بود كه به همراهي گروهي، به مكّه اعزام شدند تا از نزديك پيامبر را ببينند. اين گروه، پيامبر(صلي الله عليه و آله) را در عقبه مشاهده كردند. نتيجه اين ملاقات، انعقاد پيمان عقبه نخستين بود. سال بعد نيز اسعد بن زراره پيامبر را به همراهي دوستانش در عقبه ملاقات كرد و پيمان عقبه نخستين بود. سال بعد نيز اسعد بن زراره پيامبر را به همراه دوستانش در عقبه ملاقات كردند و پيمان عقبه دوم انعقاد يافت و نيز در سال بعد، پيمان عقبه سوّم منعقد شد. اسعد بن زراره در پيمان‌هاي سهگانه عقبه شركت داشت و با پيامبر(صلي الله عليه و آله) پيمان بست.
قالوا في شأنه: أسعد بن زرارة الأنصاري الخزرجي، أحد النقباء ليلة العقبة و أول من بايع النبي(صلي الله عليه و آله) ليلتئذّ، و قد شهد العقبة الأولي و الثانية و الثالثة، و كان نقيب بني‌النجار، و هو أول من صلّي الجمعة بالمدينة.[1]
در شأن و منزلت اسعد بن زراره گفته‌اند: او انصاري خزرجي است. يكي از بزرگان و برجستگان در شب عقبه است. او اول كس از اهل مدينه است كه با پيامبر(صلي الله عليه و آله) بيعت كرد تا از وضعيتي ناپسند ر‌ها شود. در عقبه اولي، دوم و سوم حضور داشت و نقيب طايفه بنينجار بود. اسعد اول كسي است كه نماز جمعه را درمدينه به پا داشت وكمك‌هاي شاياني به هجرت پيامبر كرد و آماده كننده زمينه براي حضور پيامبر(صلي الله عليه و آله) در مدينه بود. وي منزلت والايي در نزد رسول الله داشت».
اولويت‌هاي شخصيتي اسعد بن زراره
اسعد بن زراره در ميان صحابه پيامبر(صلي الله عليه و آله) به چند اولويت و امتياز، برجستگي و شهرت يافت كه مي‌توان اين اولويت‌ها را براي او برشمرد:
١ . اولين فرد انصاري از صحابه است كه در عقبه با پيامبر(صلي الله عليه و آله) بيعت كرد و به ايشان ايمان آورد.
٢ . در هر سه پيمان عقبه، شركت داشت.
٣ . آماده كننده زمينه ورود پيامبر(صلي الله عليه و آله) به مدينه بود و قبيله بنينجار را آماده استقبالي شكوهمند از آن حضرت كرد.
۴ . نخستين شخصيتي است كه پيامبر(صلي الله عليه و آله) بر او نماز ميت خواند.
۵ . اولين كسي است كه پيامبرخدا(صلي الله عليه و آله) پيشاپيش جنازه‌اش حركت كرد و براي او دعا و استغفار نمود.
۶ . اولين صحابي پاكباخته‌اي است كه به دستور پيامبر(صلي الله عليه و آله) در مقبره مطهر بقيع دفن گرديد.
البته بيان اين نكته لازم است كه اختلافي ميان مورخان، در مدفون اول بقيع وجود دارد؛ بسياري را عقيده بر آن است كه اوّلين مدفون بقيع عثمان بن مظعون بود و شايد بتوان به نوعي ميان روايات متعارض جمع كرد و آن اينكه گفته شود، اولين مدفون از مهاجرين، عثمان بن مظعون است و اولين مدفون از انصار اسعد بن زراره.
٧ . اولين كسي است كه به دستور پيامبر(صلي الله عليه و آله)، در سه جامه كفن شد؛ از جمله جامه‌‌ها بُرد است.
قال ابن سعد: لمّا توفّي أسعد بن زرارة حضـر رسول الله غسله و كفنه في ثلاثة أثواب، منها برد، وصلّي عليه، و رئي رسول الله(صلي الله عليه و آله) يمشـي أمام الجنازة، و دفنه بالبقيع.[2]
ابن سعد گويد: وقتي اسعدبن زراره وفات يافت، پيامبر(صلي الله عليه و آله) براي غسل او حاضر شده، در سه جامه كفنش كردند، كه از جمله جامه‌‌ها بُرد است و ديده شده كه رسول الله(صلي الله عليه و آله) پيشاپيش جنازه اسعد بن زراره حركت مي‌كردند.
زمان پاسخ به دعوت الهي
همه مورّخان بر اين عقيده‌اند كه اسعد بن زراره پس از نُه ماه از هجرت وفات يافت. اگر اين نقل درست باشد، بايد گفت كه او در بدر حاضر نبوده و از آنجا كه عثمان بن مظعون در بدر حضور داشته، بايد گفت: اسعد بن زراره نخستين فرد از ميان صحابه است كه پس از هجرت، دعوت الهي را لبيك گفت.
و في كنزالعمال: مات أسعد بن زرارة علي رأس تسعة أشهر من الهجرة، قال البغوي: بلغني أنّه أوّل من مات من الصحابة بعد الهجرة، و أوّل ميّت صلّي عليه النبي(صلي الله عليه و آله) و أول من دفن بالبقيع، و ذلك قبل بدر.[3]
در كنز العمال نقل شده كه اسعد بن زراره در آغاز ماه نهم پس از هجرت، دعوت الهي را لبيك گفت. بغوي گويد: به من خبر رسيده او اوّلين شخص از صحابه است كه پس از هجرت وفات يافت و اولين كسي است كه پيامبر(صلي الله عليه و آله) بر او نماز ميت گزارد و اول كسي است كه در بقيع مدفون گرديد.
روحاء مكان دفن اسعد بن زراره
پيشتر اشاره داشتيم كه روحاء در وسط بقيع قرار گرفته؛ همانجا كه راههاي گوناگون به سمت آن بوده است و همانجا كه عثمان بن مظعون نيز در آنجا مدفون گرديد. قبر اسعد بن زراره هم طبق نقل مورخان، در روحاء بقيع واقع گرديده است.
واقدي نقل كرده كه پيامبر خدا(صلي الله عليه و آله) اسعد بن زراره را در روحاء بقيع دفن كرد.
نويسنده و مورخ بزرگوار، محمد امين اميني، در كتابش، درباره بقيع، پس از بررسي چگونگي شكل‌گيري بقيع و بررسي اين نكته كه چه كسي اولين بار در بقيع دفن شد، آيا آن شخص اسعد بن زراره بوده يا عثمان بن مظعون؟ چنين مي نگارد:
وكيف‌كان، فقبرهما في الروحاء التي في وسط البقيع: فقد روي ابن شبّه عن أبي‌غسان لم أزل أسمع إنّ قبر عثمان بن مظعون و أسعد بن زرارة بالرّوحاء من البقيع، والروحاء المقبرة التي وسط البقيع يحبط بها طرق مطرقة وسط البقيع.[4]
به هر روي، قبر آن دو شخصيت (عثمان بن مظعون و اسعد بن زراره) در روحاء، در وسط بقيع قرار دارد. ابن شبّه از ابوغسان روايت كرده كه همواره مي‌شنيدم قبر عثمان بن مظعون و اسعد بن زراره، در روحاء بقيع است و روحاء مقبر‌ه‌اي است در وسط بقيع كه راههاي گوناگون بر آن ميرسد.
در پايان ياد از اسعد بن زراره، گفتني است او با مرضي كه در لسان عرب ذبحه ناميده مي‌شود، از دنيا رفت و شايد مراد از ذبحه مرگ ناگهاني باشد. در عبارات ديگر، به جاي ذبحه، شهقه آمده است.