سهل بن سعد ساعدی خزرجی؛ ابوالعباس

او از بزرگان اصحاب است كه در بيعت عقبه حضور داشته و در جنگ‌‌هاي بدر و اُحُد شركت كرده و از بزرگ‌ترين افتخاراتش آن است كه مدتي خادم پيامبر خدا(صلي الله عليه و آله) بوده و در غدير خم، ماجراي نصب علي(عليه السلام) به مقام امامت مسلمانان را از نزديك ديده است. وي در حديثِ شاهدخواهي علي(عليه السلام) بر ماجراي غدير و حاضران در آن، از هفده نفري است كه در حضور خليفه اول (ابوبكر) به‌پا‌خاستند و شهادت قاطع دادند و سوگند صريح ياد كردند كه به چشم خود ديدند پيامبرخدا(صلي الله عليه و آله) در ماجراي غديرخم، علي(عليه السلام) را به رهبري امّت بعد از خويش، نصب كردند.

سهل بن سعد، همراهي صادق براي پيامبر(صلي الله عليه و آله)

سهل بن سعد ساعدي همراهي صادق براي پيامبر(صلي الله عليه و آله) بود و تقريباً تمام دوران رسالت را با آن حضرت همراهي كرد؛ به‌گونه‌اي‌كه كمتر غزو‌ه‌اي است او در كنار پيامبر(صلي الله عليه و آله) حضور نداشته باشد. اگر بخواهيم تمام موارد همگامي و حضورش با پيامبرگرامي اسلام(صلي الله عليه و آله) را بنگاريم، از حد يك مقاله فراتر خواهد رفت، لذا به بيان نمونه‌اي از آن همگامي اكتفا مي‌كنيم:

سهل بن سعد گويد:

جُرِحَ وَجْهُ رَسُولِ اللهِ(صلي الله عليه و آله)... يَوْمَ أُحُدٍ ... وَ كُـسِرَتْ رَبَاعِيَتُهُ وَهُشِمَتِ الْبَيْضَةُ عَلَي رَأْسِهِ الشَّرِيفِ فَكَانَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللهِ(صلي الله عليه و آله) تَغْسِلُ الدَّمَ وَكَانَ عَلِي بْنُ ابي‌طالب يَسْكُبُ عَلَيْها بِالْمِجَنِّ فَلَمَّا رَأَتْ فَاطِمَةُ أَنَّ الْمَاءَ لاَ يَزِيدُ الدَّمَ إِلاَّ كَثْرَةً أَخَذَتْ قِطْعَةَ حَصِيرٍ فَأَحْرَقَتْهُ حَتَّي صَارَ رَمَادًا ثُمَّ أَلْصَقَتْهُ بِالْجُرْحِ فَاسْتَمْسَكَ الدَّمُ.[1]

در ماجراي جنگ اُحد، صورت پيامبر(صلي الله عليه و آله) جراحتي يافت و چهار دندان پيشين آن رسول گرامي شكست و بر سر شريفش در اثر جراحت ورمي ايجاد شد، فاطمه(عليها السلام) پيامبر را مداوا مي‌كرد و خون را از پيشاني آن حضرت مي‌شست و على(عليه السلام) با ظرفي آب مي‌ريخت. فاطمه(عليها السلام) وقتي ديد آب بر خون چيره نمي‌شود و خونريزي بند نمي‌آيد، قطعه حصيري را برداشت و آن را سوزانده، خاكسترش را بر محل جراحت بست و خون بند آمد.

سهل، روايتگري ولايتمدار

سهل بن سعد، يكي از راويان خاندان رسالت است. روايتگري است كه ولايت علي(عليه السلام) را در دل داشت و روايات بسياري از پيامبر خدا(صلي الله عليه و آله) در امامت علي(عليه السلام) نقل كرد. او بسياري از روايات را كه نقل كرده، خود ناظر، شاهد و شنونده از پيامبر(صلي الله عليه و آله) بوده است. به نمونه‌اي از اين روايات اشاره مي‌كنيم:

حَدَّثَنَا يَعْقُوبُ بْنُ عَبْدِالرَّحْمَنِ عَنْ أَبِي حَازِمٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِي سَهْلُ بْنُ سَعْدٍ2 أَنَّ رَسُولَ اللهِ(صلي الله عليه و آله) قَالَ يَوْمَ خَيْبَرَ: لَأُعْطِيَنَّ هَذِهِ الرَّايَةَ غَدًا رَجُلاً يَفْتَحُ اللهُ عَلَي يَدَيْهِ يُحِبُّ اللهَ وَرَسُولَهُ وَيُحِبُّهُ اللهُ وَرَسُولُهُ. قَالَ: فَبَاتَ النَّاسُ يَدُوكُونَ لَيْلَتَهُمْ أَيُّهُمْ يُعْطَا‌ها فَلَمَّا أَصْبَحَ النَّاسُ غَدَوْا عَلَي رَسُولِ اللهِ(صلي الله عليه و آله) كُلُّهُمْ يَرْجُو أَنْ يُعْطَاهَا، فَقَالَ: أَيْنَ عَلِي بْنُ ابي‌طالب؟ فَقِيلَ: هُوَ يَا رَسُولَ اللهِ يَشْتَكِي عَيْنَيْهِ، قَالَ: فَأَرْسَلُوا إِلَيْهِ فَأُتِي بِهِ فَبَصَقَ رَسُولُ اللهِ(صلي الله عليه و آله) فِي عَيْنَيْهِ وَدَعَا لَهُ فَبَرَأَ حَتَّي كَأَنْ لَمْ يَكُنْ بِهِ وَجَعٌ فَأَعْطَاهُ الرَّايَةَ، فَقَالَ عَلِي: يَا رَسُولَ اللهِ، أُقَاتِلُهُمْ حَتَّي يَكُونُوا مِثْلَنَا. فَقَالَ: انْفُذْ عَلَي رِسْلِكَ حَتَّي تَنْزِلَ بِسَاحَتِهِمْ، ثُمَّ ادْعُهُمْ إِلَي الإِسْلاَمِ وَأَخْبِرْهُمْ بِمَا يَجِبُ عَلَيْهِمْ مِنْ حَقِّ اللهِ فِيهِ، فَوَاللهِ لأَنْ يَهْدِي اللهُ بِكَ رَجُلاً وَاحِدًا خَيْرٌ لَكَ مِنْ أَنْ يَكُونَ لَكَ حُمْرُ النَّعَمِ.[2]

يعقوب بن عبدالرحمان از ابن حازم نقل كرده كه گفت: سهل بن سعد ساعدي به من خبر داد كه پيامبرخدا(صلي الله عليه و آله) در روز خيبر فرمود: پرچم را سحرگاهان به مردي خواهم داد كه خداوند فتح و پيروزي را به دست او محقق مي‌سازد؛ مردي كه خدا و رسول را دوست دارد و خدا و رسول هم او را دوست دارند. سهل گفت: مردم شب را به صبح آوردند، در حالي كه در اين انديشه بودند كه پيامبر(صلي الله عليه و آله) پرچم را به
چه كسي خواهد سپرد!؟ آن‌گاه كه صبح شد، خدمت پيامبر(صلي الله عليه و آله) رسيدند و هر كدام اميدوار بودند كه پرچم به او داده شود، اما پيامبر(صلي الله عليه و آله) فرمودند: كجا است
علي بن ابي‌طالب؟ گفته شد: علي درگير درد چشم است. پيامبر(صلي الله عليه و آله) فرمود: او را بياوريد. علي را آوردند. حضرت از آب دهانش به چشم علي كشيد و برايش دعا كرد. چشم علي(عليه السلام) بهبود يافت. گويي كه دردي نداشته است! در اين هنگام پيامبر(صلي الله عليه و آله) پرچم را به علي سپرد. علي(عليه السلام) خطاب به پيامبر(صلي الله عليه و آله) گفت: من با آنان مي‌جنگم تا همچون ما، به مسلماني درآيند. پيامبر(صلي الله عليه و آله) فرمود: پيشگاماني را بفرست و به اسلام دعوتشان كن و به آنان بگو كه خدا درباره ايشان چه چيزي را دوست مي‌دارد. سوگند به خدا كه اگر يك نفر به وسيله تو هدايت شود، براي تو بهتر است از تمام نعمت‌هاي روي زمين.

پايداري سهل در ولايت علي(عليه السلام)

كينه آل مروان نسبت به اهل بيت: را به خوبي مي‌دانيم و نيز آگاهيم كه بيشترين كينه را، اين دودمانِ مطرود نسبت به علي(عليه السلام) داشته‌اند. در همين راستا مروانيان مي‌كوشيدند ياران علي را نيز به انواع آزار‌ها و اذيتها، شكنجه كنند. از اين رو، فردي از آل مروان كه از سوي معاويه بر مدينه گماشته شده بود، دستور داد سهل بن سعد ساعدي را بياورند. وقتي سهل را حاضر كردند، آن فرد دستور داد كه سهل به علي(عليه السلام) ناسزا گويد، اما سهل از اين كار خودداري كرد و حاضر به سبّ علي(عليه السلام) نشد.

آن فرد خبيث گفت: حال كه حاضر نيستي، علي را دشنام داده، ناسزا بگويي، بگو خداوند ابوتراب را لعنت كند (!) سهل گفت: براي علي، نامي محبوبتر از ابوتراب نيست و هنگامي كه او را با كنيه «ابوتراب» مي‌خوانند، خوشحال مي‌شود و من هرگز چنين كاري را نمي‌كنم؛ زيرا خودم شاهد بودم كه علي(عليه السلام) در خانه نبود و پيامبر خدا(صلي الله عليه و آله) به خانه علي رفتند و ديدند او در خانه نيست، از دختر خويش فاطمه(عليها السلام) پرسيدند: علي كجا است؟ فاطمه(عليها السلام) عرض كرد: از خانه بيرون رفت. پيامبر به سمت مسجد رفتند و ديدند علي(عليه السلام) در گوشه‌اي از كوچه منتهي به مسجد، روي خاك‌ها نشسته و بر چهره‌اش مقداري گرد و غبار است. حضرت به ايشان فرمود: برخيز اي ابوتراب! پس از اين، علي(عليه السلام) خوش‌ترين كلمه را كلمه ابوتراب مي‌دانست و هرگاه به اين كنيه خوانده مي‌شد، خوشنود مي‌گرديد».[3]

بدين‌سان، سهل بن سعد از ناسزاگويي به علي(عليه السلام) خودداري ورزيد و مورد آزار‌ها و شكنجه‌‌هاي بسياري واقع شد و همواره مورد عذاب قرار مي‌گرفت.

سهل و نقل حديث قهقري

حديثي است كه سهل بن سعد ساعدي آن را از پيامبرخدا(صلي الله عليه و آله) نقل كرده كه در مضامين حديثي، معروف به «حديث قهقري» است. مضمون آن چنين است:

عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْد السّاعِدِي، قَالَ: قَالَ النَّبِي(صلي الله عليه و آله): ... لَيَرِدَنَّ عَلَيَّ أَقْوَامٌ أَعْرِفُهُمْ وَيَعْرِفُونِي، ثُمَّ يُحَالُ بَيْنِي وَبَيْنَهُمْ، ... فَأَقُولُ: إِنَّهُمْ مِنِّي، فَيُقَالُ: إِنَّكَ لا تَدْرِي مَا أَحْدَثُوا بَعْدَكَ، فَأَقُولُ: سُحْقًا سُحْقًا لِمَنْ غَيَّرَ بَعْدِي»، «وَ يُقَالُ: إِنَّهُمْ ارْتَدُّوا بَعْدَكَ عَلَي أَدْبَارِهِمُ الْقَهْقَرَي».[4]

از سهل بن سعد ساعدي است كه گفت: پيامبر خدا(صلي الله عليه و آله) فرمود: در روز قيامت، اقوامي بر من وارد مي‌شوند كه من آنها را مي‌شناسم و آنها هم مرا مي‌شناسند. سپس ميان من و آنها حايل و مانع ايجاد مي‌شود. من به خداوند عرض مي‌كنم: آنان از من هستند. در جوابم گفته مي‌شود: تو نمي‌داني كه آنان بعد از تو چه‌‌ها كردند؟! من مي‌گويم: واي، واي بر كساني‌كه بعد از من، سنتي را تغيير داده باشند و گفته مي‌شود، آنان به عقب برگشتند و قهقري اختيار كردند.

سهل، ناظر كاروان اسيران كربلا و سر‌ها بر نيزه‌ها

سهل بن سعد ساعدي، خود نقل كرده كه آهنگ بيت‌المقدس كردم. به شام كه رسيدم، ديدم شهري است پردرخت و خوش آب و هوا و نيز ديدم كه همه شهر‌ها را آذين بسته‌اند و سردر‌هايي مجلّل ساخته‌اند. اسب‌ها را زين كرده و محفل‌هايي نصب نموده‌اند و مردم هلهله مي‌كردند و جشن گرفته بودند. زناني هم دف و چنگ مي‌زدند و شادي را افزون مي‌ساختند.

با خود گفتم: آيا شاميان عيدي دارند كه چنين شادماني مي‌كنند؟ از مردي پرسيدم: مگر شما عيد داريد؟ گفت: گويا شامي نيستي؟ از كدام دياري؟ گفتم: از اهالي مدينه‌ام. گفت: شگفت نيست كه امروز از آسمان خون ببارد و زمين اهلش را به كام خود فرو برد. پرسيدم: براي چه؟! گفت: اكنون اسيران آل‌الله و سر مطهّر حسين(عليه السلام) را بر نيزه كرده، مي‌آورند.

فَقُلْتُ وَا عَجَبَاهْ يُهْدَي رَأْسُ الحُسَيْنِ وَ النَّاسُ يَفْرَحُونَ. قُلْتُ مِنْ أَي بَابٍ يُدْخَلُ فَأَشَارُوا إِلَي بَابٍ يُقَالُ لَهُ بَابُ سَاعَاتٍ قَالَ فَبَيْنَا أَنَا كَذَلِكَ حَتَّي رَأَيْتُ الرَّايَاتِ يَتْلُو بَعْضُها
بَعْضاً فَإِذَا نَحْنُ بِفَارِسٍ بِيَدِهِ لِوَاءٌ مَنْزُوعُ السِّنَانِ عَلَيْهِ رَأْسٌ مِنْ أَشْبَهِ النَّاسِ وَجْها
بِرَسُولِ اللهِ(صلي الله عليه و آله).[5]

گفتم: واي بر اين مردم، كه سر حسين بن علي(عليهما السلام) به ظالمي هديه داده شود و آنان شادماني كنند. پرسيدم: آنان را از چه دري وارد شام مي‌كنند؟ آن مرد گفت: از باب ساعات. در همين اثنا ديدم كه پرچم‌ها پشت سر يكديگر آمدند. سواري را ديدم كه پرچمي وارونه بر دست دارد و نيز‌ه‌اي و بر بالاي نيزه سري را ديدم كه شبيه‌ترين صورت را به رسول گرامي اسلام(صلي الله عليه و آله) دارد.

عَنْ كَامِل البَهَائي، قَالَ سَهْلُ بْنُ سَعْدٍ السَّاعِدِي: رَأَيْتُ الرُؤُوسَ عَلَي الرّمَاحِ وَ يَقْدُمُهُم رَأْسُ الْعَبّاسُ بْنُ عَلِي(عليهما السلام) فَنَظَرْتُ إِلَيهِ كَأَنَّهُ يَضْحَكُ، وَ رَأْسَ الإمَامِ(عليه السلام)، كَانَ وَرَاءَ الرُّؤُوسِ، أَمَامَ المُخَدَّراتِ وَلِلرأْسِ الشَّـرِيفَةِ مَهَابَةً عَظِيمَةً وَ يُـشْرِقُ مِنْها النُّورُ بِلِحْيَةٍ مُدَوَّرَة قَدْ خَالَطَها الشَّيْب وَصَلب عَلَي شَجَرَة. فَاجْتَمَعَ النّاس حَولَها يَنْظُرُونَ إِلَي النُّورِ السَّاطِعِ فأَخَذَ يَقْرَأُ الْقُرْآنَ، دَعَاهُم ابْن زِيَاد مَرَّةً أُخْرَي فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَيْهِ وَ أَيْنَ رَأْسُ الحُسَيْنِ بَينَ يَدَيهِ وَالأَنوَارِ الإلَهِية تَتَصَاعَدُ إِلَي عَنَانِ السَّمَاءِ... .[6]

از كامل بهايي نقل شده است كه سهل بن سعد ساعدي گفت: سر‌ها را بر نيزه ديدم و پيشاهنگ آنان، سر مطهّر عباس بن علي(عليهما السلام) بود. به او نگريستم، گويا كه مي‌خنديد و سر مطهر امام(عليه السلام)، پشت سر همه سر‌ها قرار داده شده بود و پيش‌روي زنان حرم عصمت و طهارت. آن سر مطهر مهابت و جلالتي بزرگ داشت كه از آن نوري به آسمان ساطع بود؛ سري كه پيري برآن عارض گشته بود و بر درختي نهاده بودند. مردم، گرد آن سر نوراني و مطهّر جمع شده بودند و نور جلالتش را مي‌نگريستند و آن سر مطهّر قرائت قرآن مي‌نمود. آنان را ابن زياد فراخواند و
سر مطهر حسين را پيش او بردند و سر را پيش روي خود نهاد، در حالي كه انوار الهي از آن سر نوراني به آسمان كشيده مي‌شد.

سهل بن سعد، روايتگر حديث فاطمه(عليها السلام)

سهل بن سعد ساعدي روايتگر حديث فاطمه زهرا(عليها السلام) است؛ روايتي كه حضرت زهرا از پدر بزرگوارش نقل فرموده، كه پدرم به علي(عليه السلام) فرمود: اي علي! تو خليفه من بعد از مني و بعد از تو، فرزندت حسن، و بعد از فرزندت حسن، فرزندت حسين(عليهما السلام)، و بعد از حسين، فرزندش علي بن الحسين(عليه السلام) و پس از او، فرزندش محمد بن علي الباقر(عليهما السلام) و پس از او، فرزندش جعفر بن محمد الصادق(عليهما السلام) و بعد از او فرزندش موسي بن جعفر(عليهما السلام)، و پس از او، فرزندش علي بن موسي الرضا(عليهما السلام) و پس از او، فرزندش محمد بن علي الجواد(عليهما السلام) و پس از فرزندش علي بن محمدالهادي(عليهما السلام) و پس از او، فرزندش حسن بن علي العسكري(عليهما السلام)، و بعد از او فرزندش كه نامش هم نام من است و خداوند به وسيله او، زمين را پر از عدل و داد مي‌نمايد پس از آنكه از جور و ستم پر شده باشد؛

يَفْتَحُ اللهُ بِهِ مَشَارِقَ الأَرْضِ وَ مَغَارِبَها فَهُمْ أَئِمَّةُ الْحَقِّ وَ أَلْسِنَةُ الصِّدْقِ مَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُمْ مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُمْ.[7]

خداوند به دست مهدي[ شرق و غرب عالم را فتح مي‌كند. آنان، امامان حق و زبان‌هاي راستين خدايند. پيروز است كسي كه آنان را ياري كند و خوار و بي‌مقدار است كسي كه آنان را خوار شمارد.

جنايت حجاج بن يوسف ثقفي در حق سهل

حجاج بن يوسف ثقفي كه از پليدترين و جنايتكارترين حاكمان دوران اموي بود، جنايات فراواني را بر ياران علي و طرفداران اهل بيت: وارد نمود؛ از جمله آن جنايات، جنايتي بود كه بر جابر بن عبدالله انصاري و سهل بن سعد ساعدي وارد ساخت. حجاج، ايشان را به جرم دوستي اهل بيت: احضار كرد و فرمان داد از علي(عليه السلام)، آن امير تقوا و عدالت و پاكي بيزاري بجويند؛ اما هيچ‌يك از آن دو شخصيت بزرگ و برخي از كساني كه با آنها بودند، حاضر به چنين كاري نشدند. آنها در برابر دژخيم تاريخ ايستادند و بر ولايت علي(عليه السلام) و تبعيت از آن حضرت پاي فشردند، ولي حَجّاج دستور داد بر دست و گردن آنها آهني سرخ شده قرار دادند. دست‌هاي هر دو بزرگوار و گردن آنها را با آهن گداخته علامت نهادند تا به زعم خود، مردم عبرت گيرند و ولايت علي(عليه السلام) را فرو نهند!

كَانَ الْحَجَّاجَ بْنَ يُوسُفَ الثَّقَفِي، قَدْ خَتَمَ فِي يَدِ ْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِالله الأَنْصَارِي وَ فِي عُنُقِهِ وَ فِي يَدِ سَهْلِ بْنِ سَعْدِ السَّاعِدِي وَ عُنُقِهِ، يُرِيدُ إذْلاَلَهُمْ وَ أَنْ يَجْتَنِبَهُمُ النَّاس.[8]

حجاج بن يوسف ثقفي به دست و گردن جابر بن عبدالله انصاري و به دست و گردن سهل بن سعد ساعدي با آهن گداخته علامت نهاد و سرخ كرد و غرضش آن بود كه آنها را خوار سازد و به مردم بگويد كه از آنها دوري جويند.

مدفون در بقيع

در آغاز اشاره داشتيم كه سهل بن سعد، اراده بيت المقدس كرده بود كه در شام با حادثه مؤلمه اسارت خاندان عصمت و طهارت: و فرزندان و زنان و خواهران گرامي امام حسين(عليه السلام) مواجه شد.

تواريخ معتبري، مانند «مروج الذهب» مسعودي و «الاستيعاب» نقل كرده‌اند كه سهل ابن سعد ساعدي همراه كاروان اسيران به كربلا بازگشت و تا زماني كه در قيد حيات بود، در مدينه ماند و در صدمين سال حياتش در سال  ٩١  ه‍ .ق، دار فاني را وداع گفت و در قبرستان بقيع مدفون گرديد.

ابوالعباس سهل بن سعد الأنصاري الخزرجي الساعدي، المتوفي  ٩١  ه‍. في المدينة، و دفن بالبقيع.[9]

ابوالعباس، سهل بن سعد انصاري خزرجي ساعدي، در  ٩١  ه‍ .ق در مدينه وفات يافت و در بقيع دفن شد.

 

---