علت سفر حضرت معصومه(س)به شهر قم

به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج، «حضرت معصومه سلام الله عليها يكي از بانوان بافضيلت و باشخصيت خاندان اهل بيت عليهم السلام مي‌باشد محل تولد و رشد حضرت معصومه سلام الله عليها خانداني بود كه او را با دريايي از علم و معرفت روبه‌رو ساخت. ولي بيش از 10 بهار از عمر شريفش نگذشته بود كه پدر بزرگوارش با زهر جفا در زندان هارون به شهادت رسيد و دريايي از غم و اندوه بر قلب شريفش فرو ريخت كه در اين ايام غم و تنهايي، تنها مايه تسلي او برادرش امام رضا عليه السّلام بود كه ناگهان «مأمون» وجود اقدس امام هشتم را از كانون خانواده جدا نمود و به اجبار به خراسان جلب كرد و به اقامت اجباري در خراسان وادار نمود.
حضرت معصومه سلام الله عليها كه بعد از پدرش تنها اميدش يعني برادرش را از خود دور مي‌ديد بسيار آزرده خاطر و افسرده بود و نمي‌توانست دوري برادرش را تحمل كند تا اينكه بعد از يك سال به سوي ايران حركت كرده اما اينكه علت سفر آن حضرت به ايران چه بوده دقيقاً مشخص نيست اما طبق اقوال و گزارشات موجود تاريخي علت سفر به ايران را اينگونه مي‌توان بيان كرد.
1 . طبق برخي از گزارشات علت سفر حضرت معصومه سلام الله عليها به ايران جهت ديدار با برادر خودش بوده چون همانطور كه اشاره شد حضرت معصومه بعد از شهادت پدر بزرگوارش علاقه و محبت و وابستگي خاصي به برادر خودش امام رضا عليه السّلام داشت و از محضر علمي و معنوي آن حضرت سود مي‌برد حال كه امام و برادرش را از خود دور مي‌ديد نمي‌توانست اين دوري را تحمل بكند از اين رو تصميم گرفت براي زيارت برادرش از مدينه به مقصد خراسان حركت بكند و در سال 201 هجري وارد ايران گرديد.1
2 . طبق نقل ديگر امام رضا عليه السّلام بعد از ورودش به خراسان نامه‌اي خطاب به خواهر گرامي‌اش فاطمه معصومه مرقوم فرمود و آن را توسط يكي از غلامانش به مدينه منوره ارسال فرمود. امام به غلامش دستور داد كه در هيچ منزلي توقف نكند تا در اندك زمان ممكن آن نوشته را به مدينه برساند. و حضرت معصومه به مجرد رسيدن نامه برادرش خود را آماده سفر نمود.2 البته جريان اين نامه در كتاب‌هاي دست اول و قديمي نيست. برخي محققين از لابلاي مطالب كتاب‌هاي گذشته وجود چنين نامه‌اي را اثبات مي‌كنند.3
از اين دو نقل استفاده مي‌شود كه حضرت معصومه سلام الله عليها به خاطر وابستگي كه به برادر بزرگوار خود داشته و اوضاع مساعد برادرش در خراسان آن حضرت را بر آن داشت تا به حضور برادر خود در خراسان برسد. لذا محقق بزرگوار آقاي جعفريان مي‌نويسد: پس از آمدن علي بن موسي عليه السّلام به ايران گروه‌هايي از «سادات» راهي ايران شدند. تسامح مأمون در مقابل سخت‌گيري پدرش نسبت به سادات، در رشد و سربلندي علويان، تأثير بسزايي داشت و آمدن حضرت معصومه سلام الله عليها به ايران از جمله مهاجرت‌هايي بوده كه در رابطه با آمدن امام رضا عليه السّلام به ايران صورت گرفته است.4
مرعشي هم در اين باره مي‌نويسد: سادات از آوازه ولايت امام رضا عليه السّلام و پناهي كه مأمون به آن حضرت داده بود،‌ روي به طرف ايران نهادند و مجموع برادران و بنواعمام كه به بيش از 20 نفر مي‌رسيد به ايران آمده و در قم مورد تكريم واقع شدند.5
دلايل تاريخي
سفر حضرت فاطمه معصومه سلام الله عليها و ساير امام‌زادگان و همراهان از روي غفلت نبوده است. بنا به دلايل تاريخي اين سفر با علم و آگاهي از اوضاع صورت گرفته است. اين دلايل عبارتند از:
1 . در كتاب كريمه اهل بيت عليهم السّلام سخن از نامه امام رضا عليه السلام به حضرت فاطمه معصومه سلام الله عليها است كه امام عليه السلام خواستار سفر خواهرش شده است. نويسنده كتاب كه سند اين نامه را از كتاب «من لايحضره الفقيه» نقل مي‌كند آورده است كه حضرت امام رضا عليه السلام به يكي از غلامانشان دستور دادند كه نوشته‌اي را به خدمت حضرت فاطمه معصومه سلام الله عليها برسانند و حضرت به مجرد رسيدن نامه آماده سفر شدند.6
2 . سياست مأمون كه خليفه مسلمين بود ابتدا جلب نظر علويان به سوي خود بود و سياست خوبي با علويان داشته ولي بعداً اين سياست تبديل به شكنجه و آزار و اذيت علويان گشت. شايد به همان خاطر حضرت فاطمه معصومه سلام الله عليها و ساير امام‌زادگان دست به سفر زدند.
«مأمون بعد از شهادت امام رضا عليه السلام به سال 202 قمري طي نامه‌اي به بني عباس و موالي آنها در بغداد، از آنها استمالت نمود و پايان سياست گرايش به علويان را اعلام كرد. و سياست سابق دولت عباسي در قتل عام شيعيان و سركوب طالبيان را به رويه‌ي ثابت خود قرار داد.»7
3 . اكثر منابع علت سفر حضرت معصومه سلام الله عليها را زيارت برادرش ذكر كردند. در هيچ يك از منابع در مورد غفلت آن بانو حرفي نزدند.
از منابع مهم مي‌توان به كتب ذيل اشاره كرد:
كتاب «تاريخ قم»، نوشته حسن بن محمد بن حسن،8 كتاب «حياة الست» «تأليف مهدي منصوري»،9 «رياحين الشريعة» تأليف ذبيح الله محلاتي،10 «منتهي الآمال»، تأليف شيخ عباس قمي11 و ...
4. مسيرهايي كه حضرت معصومه سلام الله عليها جهت سفر انتخاب كردند آن مسيرهايي بود كه امام رضا عليه السلام از آنها ممنوع شده بودند. اين يعني دقت و آگاهي و يعني اينكه ايشان مي‌خواستند هدف از سفر برادرشان را تبليغ و تبيين كنند و فرهنگ ناب و اصيل اسلامي را بيان كنند.
مأمون امام عليه السلام را از مسيرهايي كه شيعه‌نشين بودند مانع شد تا مبادا شورش و طغيان عليه حكومت و دولت صورت گيرد حضرت فاطمه معصومه سلام الله عليها با دقت و زيركي خاص از اين مسيرهاي ممنوع شده سفر كردند تا توطئه مأمون را خنثي كنند و همچنين ورود فاطمه معصومه سلام الله عليها به قم كه مركز تجمع مخالفان دولت عباسي بود دليل بر انتخاب و اراده آن حضرت در اين سفر است.12
5 . يك مطلب مهم كه بالاتر و مهمتر از همه موارد ياد شده است، فشار و اختناق حاكم بر عراق بود كه منجر به هجرت امامزادگان و همراهان و حتي حضرت فاطمه معصومه سلام الله عليها از مدينه به سوي ايران گرديده است:
«در دوران خلفاي اموي و عباسي، يكي از جريان‌هاي معارض و ستيزه‌گر با ايشان، علويان بودند. در دوره حكومت ظالمانه حجاج بن يوسف (75 95 ه ) بر عراق، علويان در معرض آماج حملات وي قرار گرفتند. اين امر موجب گرديد تا علويان به منظور پناه‌جويي متوجه سرزمين‌هاي شرق قلمرو خلافت گردند. علويان كه به عنوان جريان معارض، مورد ضرب و شتم و تعقيب عمال خلفا قرار مي‌گرفتند، در جستجوي پناهگاه، مناسب‌ترين منطقه را در ايران، مناطق هموار جنوب، سلسله كوه‌هاي البرز، يعني شهرهايي چون قزوين، ري، قم، ساوه و آوه تشخيص دادند. اين نواحي بيشتر بدين علت مورد توجه بود كه در مواقع خطر، دستيابي به مناطق كوهستاني مشرف به اين شهرها به سهولت امكان‌پذير مي‌گشت.
بعد از اين (قيام يحيي بن عبدالله) نيز مهاجرت علويان ادامه يافت و به هنگام طرح مسأله ولايتعهدي حضرت رضا عليه السلام شماري از علويان به همراه آن حضرت به خراسان آمدند. وقتي آوازه اين حركت در جهان اسلام پيچيد، علويان ديگري از نقاط مختلف، بويژه مدينه، عازم خراسان گشتند. حضرت رضا عليه السلام 21 برادر داشت كه همه آنها به همراهي بني اعمام خود از سادات حسيني و حسني به سوي خراسان حركت كردند.
آنان وقتي به نواحي ري رسيدند، بر خبر شهادت آن حضرت وقوف يافتند و مورد تهديد و تعقيب مأموران قرار گرفتند. برخي از اين سادات در همين نواحي به شهادت رسيدند، ولي اكثر آنها به كوه‌هاي طبرستان پناه برده، در آن ديار سكونت گزيدند.
عده‌اي از علويان نيز كه به همراه برادر حضرت رضا عليه السلام مشهور به «سيد جمال‌الدين اشرف» تا شهر قم آمده بودند، به محض وصول خبر شهادت آن حضرت، از راه قزوين به ديلمان پناه بردند... مهاجرت علويان در دوره‌هاي بعد نيز ادامه يافت...»13
نتيجه‌گيري:
با دلايل تاريخي كه گفته شد، مشخص مي‌شود حضرت معصومه سلام الله عليها و ساير امام‌زادگان و همراهان از روي غفلت دست به سفر به سوي ايران نمي‌زدند، نامه‌ امام رضا (ع)، سياست مأمون، ديدار امام رضا (ع)، تبليغ امامت و مذهب تشيع، انتخاب مسير و از همه مهمتر جوّ اختناق و فشار حاكم بر عراق از جمله دلايل تاريخي است كه حضرت معصومه (س) براي ديدن برادرش به سمت ايران حركت كرد و در اين راه از تبليغ امامت و مذهب تشيع فرو گذار نكرد.14
لذا با توجه به اين توضيحات، مي توان گفت كه دو عامل مهم باعث شد حضرت معصومه (س) به ايران سفر كنند:
1. علاقه بسيار شديد بين امام رضا عليه السّلام و حضرت معصومه سلام الله عليها كه فوق العاده زياد بود و حضرت معصومه (س) از جهات گوناگوني وابستگي خاصي به برادرش داشت.
2. موقعيت عالي امام رضا عليه السّلام در دستگاه خلافت مأمون كه فرصتي بود براي فرزندان پيامبر صلي الله عليه و آله و سادات براي تبليغ تشيع كه از هر سو به طرف ايران مهاجرت كردند و مورد محبت مردم قرار گرفتند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1 . اصفهاني، ابوالفرج؛ مقاتل الطالبين، چاپ دوم، قاهره: دارالاحياء الكتب العربيه، 1368 ه / 1949 م.
2 . زرين‌كوب‌، عبدالحسين؛ تاريخ مردم ايران از پايان ساسانيان تا پايان آل بويه، ج 2، تهران، انتشارات اميركبير، 1367.
3 . قمي، حسن بن محمد، تاريخ قم؛ ترجمه حسن بن علي بن حسن قمي، تصحيح سيد جلال الدين طهراني، تهران: انتشارات توس، 1361.
4 . مستوفي، حمدالله؛ تاريخ گزيده؛ به اهتمام عبدالحسين نوايي، چاپ دوم، تهران؛ انتشارات امير كبير، 1362.
5. ارشاد، شيخ مفيد، ترجمه رسولي محلّاتي.
6. حضرت معصومه و شهر قم، محمد حكيمي.
7. حضرت معصومه فاطمه دوم، محمدمحمدي اشتهاردي.
8. كريمه اهل بيت، علي اكبر مهدي پور.
پي نوشت‌ها:
1 . ميرعظيمي، بارگاه فاطمه معصومه، چاپ نهضت، ص 24.
2 . فقيه محمدي، محمدمهدي‌، انوار پراكنده، انتشارات جمكران، ج 6، ص 123.
3 . همان.
4 . جعفريان، رسول، تاريخ تشيع در ايران، انتشارات سازمان تبليغات، ص 162، الاصفهان، مقاتل‌الطالبين، ص 319.
5 . مرعشي، تاريخ طبرستان، تهران، انتشارات گسترده، ص 277.
6 . مهدي‌پور، علي اكبر، كريمه اهل بيت عليهم السّلام چ نهضت، نشر حاذق، اول ذيقعده 1415 ه . ق، قم، ص 493.
7 . پاك، محمدرضا، قم در دو قرن نخست هجري، فصلنامه تخصصي تاريخ اسلام، تابستان، 82، مؤسسه باقرالعلوم، شماره 14، ص 35.
8 . قمي، حسن بن محمد بن حسن، تاريخ قم، تصحيح و تحشيه جلال الدين طهراني، تهران، توس 61، مترجم: حسن بن علي بن حسن بن عبدالملك قمي، ص 213.
9 . منصوري، مهدي، حياة الست، انتشارات صحفي، قم، 39 ش، موضوع چهارم، ص 9.
10 . محلاتي، ذبيح الله رياحين الشريعة در ترجمه دانشمندان بانوان شيعه، ناشر دارالكتب الاسلاميه، تهران، ج 5، ص 30.
11 . قمي، شيخ عباس، منتهي الآمال، چاپ احمدي، چ 9، 77، نشر مطبوعاتي حسيني، تهران، ج 2، باب 9، فصل 6، ص 843.
12 . پاك، محمدرضا، پيشين.
13 . پرگاري، صالح، تاريخ تحولات سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي ايران در دوره صفاريان و علويان، چ اول، تابستان 78، چاپ شركت انتشارات علمي و فرهنگي، ناشر سمت، تهران، 78، بخش دوم، فصل دوم، 126.
14 . كريمان، قصران، انتشارات انجمن آثار ملي، ج 1، ص 171.