مسیرهای آسیایی حج جلوه های تاریخی و جغرافیایی

سفر حج به عنوان يك ويژگي برجستة ظهور تمدن اسلامي شناخته شده است؛ به­ خصوص از زماني كه مسلمانان از اقصي نقاط جهان به سمت سرزمين مكة مكرمه، براي اداي فريضة حج سرازير مي‌شوند، اين شاخصه بيشتر نمود پيدا كرده است. با توجه به مستندات تاريخي، اين سفرها همواره با مشكلات متعدد و خطراتي همراه بوده كه زائران هنگام مسافرت با آنها مواجه مي‌شدند اما زائران به خاطر اعتقاد به خداوند و اشتياق شديد و عميق به كعبه و تمايل و علاقه­شان جهت زيارت مرقد حضرت پيامبر9 و ائمه بقيع: به سمت مكه و مدينه روانه مي‌شدند.
راه­هاي حج به وسيلة بسياري از دولت­ها و سلسله­هاي اسلامي، با هدف سرعت بخشي به سفر و افزايش تعداد مسلمانان براي حج از سراسر جهان ساخته و توسعه يافته­ اند. آ­ن­ها در دوران برگزاري حج از زائران مراقبت و حفاظت مي‌كردند و با نشان دادن علاقة زياد خود به اين مناسك مذهبي، ضمن جلب رضايت زائران، اين اقدام و فعاليت­ها را بخشي از مسئوليت­شان در قبال مردم‌ خود مي‌دانستند، (آرنولد توين بي، 1913م. ، ص126).
اگر گفته شود كه همواره سرزندگي و نشاط معنوي اين سفر (حج) براي مسلمانان حتي از يك تزريق طبي كه براي بدن آن­ها تأثير مثبت دارد نيز بيشتر بوده است، مسلماً سخن به گزافه گفته نشده است. سفرهاي حج براي زائران اقصا نقاط جهان اسلام كه با صداقت و قلبي آكنده از ايمان و معرفت، حج را به عنوان يك نقطه عطف عظيم در زندگي خود مي‌دانستند و يا آن­ را مكان مناسبي براي نشر دين مي‌يافتند، داراي خير و بركت معنوي و مادي زيادي بوده است. به عنوان مثال، تا قبل از قرن دهم و يازدهم، علماي بسياري، به خصوص از شيعيان؛ مانند شيخ حسين بن ابراهيم تنكابني و سيدمحمد مؤمن رضوي در شهر مدينه ساكن مي شدند تا ضمن نشر دين، به بهره جويي از اماكن مقدس مدينه و مكه در ايام حج به ارائة خدمات به حجاج بپردازند، (جعفريان، رسول، 1379، شماره 4 ، ص83).
اين نوع زندگي در طول تاريخ اسلام نشانگر عمق علاقة قلبي مسلمانان به حريم معنوي الهي و مناسك مذهبي حج بوده است كه منجر شده تا آنها با هجرت از كاشانه و ديار خود در كنار خانة خدا و شهر مدينه مأوا بگيرند.
حجاج بسياري يا از ابتدا به قصد اقامت طولاني يا دائم وارد مكه مي‌شدند و يا پس از ورود به مكه، به دلايل متعدد، براي هميشه رحل اقامت مي‌افكندند. تنوخي از اهتمام حجاج متموّل به كمك به فقراي مدينه، به ويژه علويان، ياد كرده (۱۹۷۸، ج۲، ص۳۶۰) كشّي نيز ضمن اشاره به مشكلات مالي حجاج شيعه، از توقيع امام زمان عليه‌السلام براي رفع اين مشكلات سخن گفته است، (كشّي، محمد بن عمر، 1348ق. ، ج۱، ص۵۵۷).
در هر صورت هنگامي كه حجاج پس از انجام حج به خانه خود باز مي گشتند تجارب و يافته­هاي خود را با اطرافيانشان در ميان مي­گذاشتند، (شريفه.آي، 2005، ص130). گذشته از اين، آنها در مسير سفر به مكه با مردمي كه با آنها هم­مسير بودند نيز ارتباط پيدا مي‌كردند. اين ارتباط گيري ضمن اينكه فرصتي براي تبليغ فراهم مي نمود، از طرفي براي افزايش تجارب و شناخت آنها در خصوص راهها و مسيرهاي حج نيز حايز اهميت بوده است.
مسافرتهاي حج و راههاي آن، بعدها به عنوان يكي از شاخصه‌هاي تمدني در توسعة نسبي و سطح دانش اسلامي برخي از جوامع انعكاس يافت. به منظور رسيدن به پيش زمينة كافي در مورد حيات علمي جوامع اسلامي، مراودات و تحولات اقتصادي و اجتماعي آنها، لازم است مسيرهاي حج از تمام جوانب مورد بررسي قرار گيرد؛ همچنين نقاط قابل تأمل نتايج اين بررسي‌ها و تأثير تمدني آن در سرزمينهاي محل عبور حج گزاران؛ چه در مكه و چه در مناطق دور از آن (مبدأ و مقصد) بايستي مورد مداقه باشد، (عبدالقادر، 1982م. ، ج1، ص4).
مسيرهاي آسيايي حج يكي از راههاي اصلي حج در تاريخ اسلام بوده است. اين راهها، شرق و جنوب شرق آسيا را به شبه جزيرة عربستان متصل مي‌ساخت. مشهورترين راههاي حج در تاريخ اسلام ـ كه با راههاي آسيايي شناخته مي‌شود ـ مسير عراق (درب العراق) و مسير دمشق (درب الشام) است. بر خلاف ديگر مسيرها كه در خصوص آنها كتابهاي متعددي نوشته شده است، اطلاعات بسيار كمي از مسيرهاي حج از مناطق هند، چين و سرزمينهاي مالزي وجود دارد.
اين مقاله مي تواند تلاش جامعي براي تدوين اطلاعات پراكنده‌اي كه به راههاي حج اين مناطق مربوط مي‌شود تلقي گردد كه توسعة تاريخي اين راهها را بر اساس اصول جغرافيايي تبيين مي‌كند (يعني مكانهايي كه سفر حج از آنجا شروع مي‌شود و مكانهايي كه در عبور اين سفر قرار دارند). در نهايت اين مجموعه قصد دارد كه انواع مختلف مسيرهاي حج، آثار و پيامدهاي آن، و خطرات احتمالي پيش روي كاروانهاي حج را بيان نمايد.