«حج و انقلاب اسلامی» در یک نگاه
مجموعه مقالات «حج و انقلاب اسلامی» به کوشش مسعود معینی پور و به همت پژوهشکده حج و زیارت را می توانید آنلاین از کتابخانه تخصصی حج و زیارت دریافت کنید.
حج آغاز صيرورت جديد، با مسئوليتهاى بيشتر براى فرد و جامعه است؛ صيرورتى كه مديريت تحول فرد و جامعه را بر عهده دارد. اما تلاش براى فردىكردن عبادات اسلام، بهويژه حج، و تهى كردن آنها از معناى راستين خود، نگرش تبليغى توطئهآميز و انفعالى است، كه اين بزرگترين سرمايه اسلام و امت اسلامى را نشانه گرفته است.
جهان اسلام در سالهاى اخير، به دليل مشكلات درونى و فشارهاى روزافزون بينالمللى، مظلوم و بدنام واقع شدند. ازاينرو در بينش، گرايش و رفتارشان به بازانديشى و بازسازى نياز دارند. نگرش ناب اسلامى مىتواند همه امور دنيوى و اخروى را در جهت صلاح و رستگارى سامان دهد و انسانهاى فروغلتيده در مشكلات را آرامش بخشد؛ بهشرطى كه زمينهها و الزامات آن، بهدرستى محقق شود.
حج هم يكى از اين برنامههاست. «حج مىتواند روح توحيد را در دلها زنده كند، تكه پارههاى امت بزرگ اسلامى را به هم وصل كند، عظمت مسلمين را به آنان برگرداند و آنان را از حقارت و احساس ذلتى كه بر ايشان تحميل كردهاند، نجات دهد».
حج ابعاد مختلفى دارد، و توجه عميق به اين فريضه، ثمرات مختلف تربيتى و تكامل فردى، جمعى و حتى جهانى به ارمغان مىآورد؛ آنچنانكه انقلاب اسلامى ايران، با بهرهگيرى از ظرفيتهاى ناب و زلال آن، توانست به عزت و اقتدار برسد. توحيدمحورى، نفى ظلم و اعلام برائت از مستكبران، تساوى انسانها نزد حضرت حق و قراردادن ملاك تقوا براى برترى، استقامت در انجام تكليف، دستيابى به مقام قرب، و... همگى اهداف مشتركىاند كه انقلاب اسلامى با بهرهگيرى از تعاليم اسلام و مناسك دينى، از جمله حج، خط مشى خود كرده است. حضرت امام نيز تصريح مىكرد كه «حج، كانون معارف الهى است كه از آن، محتواى سياست اسلام را در تمامى زواياى زندگى بايد جستوجو نمود».
جهان اسلام در اين برهه حساس، در مصاف با نظامهاى سياسى - اجتماعى برآمده از تمدن غرب دچار چالش شده است و شايد تنها راه برونرفت از اين چالشها بازخوانى دقيق و عميق تعاليم اسلام باشد. اصلاح نگاه به ظرفيت عظيم دين اسلام، عزت و اقتدار را به امت اسلامى باز مىگرداند و زمينهساز ايجاد تمدن نوين اسلامى است. لذا توجه به ابعاد بهرهگيرى از ظرفيتهاى ديپلماتيك و بينالمللى و ظرفيتهاى توليد گفتمان جهانى آن، از جمله وظايف دولتها و انديشمندان مسلمان است، و بىشك در شكلگيرى انقلاب اسلامى ايران نيز حج از اصلىترين پايههاى نظرى رهبران انقلاب اسلامى بوده است؛ چنانكه در مقالات اين مجموعه، شواهد اين امر را خواهيد ديد. در مجموعه مقالات حج در انديشه اجتماعى - سياسى مقام معظم رهبرى ٢ نيز كه پيش از اين به چاپ رسيده، چگونگى بهرهگيرى از اين ظرفيت عظيم الهى به تصوير كشيده شده است.
در مجموعه «حج و انقلاب اسلامي»، بررسى تأثير و تأثرات متقابل حج و انقلاب اسلامى، مورد نظر بوده است. ازسويى حج، منسك اصلى در كنار مناسك ديگر دين اسلام است و در متون دينى توجه بسيار زيادى به آن شده، و از ديگرسو انقلاب اسلامى ازنظر فردى و اجتماعى، در حال شدن و تحول است كه حداقل از بعثت نبى مكرم اسلام(ص) آغاز شده و در دوره معاصر، در كالبد ايران حلول كرده و همچنان صيرورت دارد و روح ناآرام خود را به انقلاب مهدوى و حكومت عدل الهى پيوند خواهد داد.
مقالات اين مجموعه را مىتوان بهطور خلاصه به چهار بخش و با چهار رويكرد تقسيمبندى كرد:
١. مقالاتى كه با رويكرد و در مقياس تمدنى، به پديده حج و انقلاب اسلامى نگريستهاند و همافزايى اين دو را پيگيرى كردهاند؛
٢. مقالاتى كه تأثيرات حج بر انقلاب اسلامى را بررسى كرده و تأثير آن را در ايجاد و بقاى انقلاب اسلامى، بعد از تثبيت و تحكيم نشان دادهاند؛
٣. مقالاتى كه تأثيرات رخداد انقلاب اسلامى و عملكرد جمهورى اسلامى و رهبران آن را بر حج بررسى كردهاند و كوشيدهاند تحولات كنگره عظيم حج را بعد از انقلاب اسلامى بيان كنند و اين ظرفيت را توسعه بخشند؛
۴. مقالاتى كه ذيل بحث ظرفيتشناسى و آسيبشناسى حج، براى صدور پيام، آرمانها و قدرت نرم جمهورى اسلامى سازماندهى شدهاند.
با توجه به اين دستهبندى كلى، در ادامه به معرفى مختصر مقالات مىپردازيم:
الف) نگاه به انقلاب اسلامى و حج با رويكرد تمدنى
١. مقاله «حج و تمدن اسلامى»، نوشته حجت الاسلام والمسلمين دكتر مصطفى جمالى، در پى آن است با نگاهى عميق به كنگره عظيم حج و با رويكردى تمدنى، ابتدا به جايگاه و كاركرد حج ابراهيمى در تحقق تمدن اسلامى بپردازد، سپس با بازخوانى برخى از مناسك، از ظرفيتهاى آن در مهندسى تمدن اسلامى پرده بردارد؛ بهگونهاىكه اگر در خدمت انقلابهاى اسلامى قرار گيرد، ملتهاى اسلامى در مسير تحقق تمدن اسلامى هدايت شوند.
٢. مقاله «تأثير انقلاب اسلامى ايران بر وضعيت موجود و آينده عربستان (با تأكيد بر كنگره حج)»، نوشته جناب آقاى دكتر محمد جعفر جوادى است كه در ادامه مقاله پيشين، مىتواند تصوير بهترى از عربستان و افق اثرگذارى انقلاب اسلامى بر وضعيت موجود و آينده عربستان پيشرو قرار دهد. مقاله مذكور، اين پيشفرض را در كانون تحليل خود قرار داده كه هدف اصلى حج و انقلاب اسلامى، هردو تحقق امت واحد اسلامى است. بر اين اساس بهدنبال پاسخگويى به اين سؤال است كه سازوكار جمهورى اسلامى ايران براى تحقق هدف مهم كنگره حج (وحدت جهان اسلام در قالب امت واحد اسلامى)، در وضعيت روابط ايران و عربستان، چيست.
٣. مقاله «بررسى نقش حج در گسترش تفكر و مبانى انقلاب اسلامى در منطقه بيدارى اسلامى»، نوشته جناب آقاى دكتر على اخترشهر است. نويسنده در اين مقاله، حج را سرمايهاى معنوى و فرهنگى براى مسلمانان دانسته و با توجه به اشتراك مبانى حج و انقلاب اسلامى، به بررسى جايگاه حج در گسترش تفكر و مبانى انقلاب اسلامى پرداخته است. نويسنده كوشيده است اين نقش را درباره كشورهاى منطقه بيدارى اسلامى بررسى كند و اعتقاد دارد كه از مهمترين نقشهاى حج درگسترش مبانى انقلاب اسلامى، مىتوان به موارد ذيل اشاره كرد:
١. داشتن دشمن مشترك؛
٢. رايزنى، شور و مشورت و مبادله فرهنگى؛
٣. اجراى فريضه مهم امربه معروف و نهىازمنكر؛
۴. تحكيم وحدت بين مسلمانان؛
۵. برائت از مشركان و ظلمستيزى.
ب) واكاوى تأثيرات حج بر انقلاب اسلامى و جمهورى اسلامى ايران
١. مقاله «ظرفيتشناسى كنگره عظيم حج در مقابله با برخى چالشهاى تأسيسى و ابقايى انقلاب و جمهورى اسلامى»، نوشته آقاى دكتر مسعود معينىپور و سركار خانم طاهره بيژنى است، و بهدنبال اثبات اين مدعاست كه نهتنها تعاليم و مناسك حج در تأسيس و ايجاد انقلاب اسلامى، الهامبخش و مؤثر بوده، بلكه در بقا نيز اثرگذار است؛ چنانكه نظام جمهورى اسلامى، براى مقابله با بسيارى از چالشهاى پيشروى خود، مىبايد از ظرفيت حج بهره بگيرد. ازاينرو بعد از بيان ابعاد اثرگذارى تأسيسى حج بر انقلاب اسلامى، به بررسى و شناسايى ظرفيتهاى كنگره حج براى مقابله با چالشهاى بقاى انقلاب و جمهورى اسلامى مىپردازد.
٢. مقاله «جايگاه حج در انديشه سياسى و مبارزاتى امام خمينى و تعامل ابعاد انديشهاى ايشان در حج»، نوشته جناب آقاى امير سياهپوش است. مؤلف در اين مقاله تلاش كرده است تأثير تعاليم حج را در انديشه و عمل سياسى امام خمينى(ره) نشان دهد؛ تشبيه مبارزات حضرت امام به نوع مواجهه حضرت ابراهيم با طاغوت زمان و ظلمستيزى و برائت از مشركين و بهرهگيرى از معارف معنوى حج و اصل وحدت و خلاصه، واكاوى ابعاد مختلف فردى و اجتماعى حج و تأثيرات آن در انديشه و عمل امام خمينى، كار ويژه اين مقاله است.
٣. مقاله «بررسى تطبيقى انقلاب اسلامى و حج ابراهيمى؛ تبيين مفاهيم و عرصهها» نوشته حجت الاسلام والمسلمين آقاى دكتر يوسف فتحى است. اين مقاله بهدنبال بيان ابعاد معرفتى و كاركردى حج ابراهيمى و انقلاب اسلامى، با مراجعه به برخى از آيات حج و پيامهاى امام خمينى به كنگره حج است. همچنين براى نيل به اين مقصود، به تطبيق تحليلى ظرفيتهاى انقلاب اسلامى با حج نيز پرداخته است. نويسنده، در پايان مقاله نتيجه مىگيرد كه بسيارى از مبانى و كاركردهاى حج ابراهيمى و انقلاب اسلامى، مشترك است و احياى حج ابراهيمى، بدبينىهاى ميان ملت ايران و جهان اسلام را رفع مىكند و انقلاب اسلامى، نمونه عملى براى برونرفت از وضعيت موجود كشورهاى اسلامى و الهامبخش خيزشهاى اسلامى و معنويتگراست.
۴. مقاله «جهانىشدن شعارهاى انقلاب اسلامى و مناسك حج ابراهيمى»، نوشته جناب آقاى دكتر مهدى حسين زاده فرمى است و موضوع اصلى آن، بررسى نسبت ويژگىهاى مناسك حج، با شعارهاى انقلاب اسلامى و خصوصيات جهانىشدن است. نويسنده براى دستيابى به پاسخ خود، ابتدا درباره جهانىشدن و خصوصيات آن نوشته، سپس به تحليل محتواى شعارهاى انقلاب اسلامى و نسبت آن با شعاير حج پرداخته و در پايان، نسبت بين اين سه را بررسى كرده است. ازنظر نويسنده، اينكه زمينهسازى ظهور و رخنمايى برخى از علائم آن با رخداد انقلاب اسلامى در ايران و شكلگيرى فرايند جهانىشدن در يك زمان واقع شده، مسئلهاى نيست كه بتوان بهراحتى از آن گذر كرد و بايد نسبت اين سه باهم سنجيده شود و از عناصر مشترك بين اين سه، كنگره عظيم حج است.
۵. مقاله «نقش حج در تبيين و گسترش شعارها و اهداف انقلاب اسلامى»، نوشته جناب آقاى سيد عقيل نسيمى است. حج از اينمنظر، نقش بسيار مهم و مؤثرى در طول تاريخ، در بيدارى مسلمانان داشته است؛ بهگونهاىكه متفكران اسلامى، همواره در صدد بهرهگيرى از اين ظرفيت براى احياى ملتهاى مسلمان و تقابل با جبهه ظلم و كفر بودهاند. ازاينرو اين مقاله به بررسى نقش، توانايى، جايگاه و ظرفيت عظيم حج در جهت تبيين و گسترش شعارها و پيشبرد اهداف انقلاب اسلامى مىپردازد و مىكوشد بعد از تبيين و توصيف اهداف انقلاب اسلامى، تأثيرات حج را بر پيشبرد آن اهداف، واكاوى كند.
۶. مقاله «راهكارهاى جمهورى اسلامى ايران در راستاى استفاده از فرصت حج ابراهيمى»، نوشته جناب آقاى دكتر مهدى مولائى آرانى است. نگارنده اعتقاد دارد كه حج با همه عظمت و جايگاه خود، در اين زمان بهدليل تفرقه ميان امت اسلام، فاصله زيادى با اهداف حقيقى خود پيدا كرده است و جمهورى اسلامى ايران، بهعنوان نظام سياسى - اجتماعى برآمده از آرمانهاى اسلام ناب، وظيفه دارد از ظرفيتها و فرصتهاى بىبديل حج استفاده كند. اينكه سياستگذاران و مسئولان جمهورى اسلامى، چه راهكارهايى را براى بهرهگيرى حداكثرى از اين فرصت عظيم پيشرو دارند، مسئله اين مقاله است. نويسنده معتقد است از مهمترين رقباى جمهورى اسلامى براى بهرهگيرى از ظرفيتهاى حج، فرقه وهابيت است. ازاينرو در اين مقاله مىكوشد ابتدا ويژگىهاى فرقه وهابيت و وجوه رقابتى آن با جمهورى اسلامى را بيان كند، سپس به بررسى راهكارها بپردازد. گفتنى است محقق، از منابع كتابخانهاى و مصاحبه با نخبگان بهره گرفته و تحليل دادهها را با روش « swot » انجام داده است.
ج) واكاوى تأثيرات انقلاب و جمهورى اسلامى بر حج
١. مقاله «تأثير انقلاب اسلامى ايران بر حج ابراهيمى؛ با تأكيد بر ديدگاه امام خمينى»، نوشته جناب آقاى رضا لكزايى است. نويسنده در اين مقاله، با بهرهگيرى از چارچوب نظرى برآمده از انديشه امام خمينى، بيان مىكند؛ انقلاب اسلامى در جغرافياى ايران رخ نمود، اما تأثيرات آن جهانى بود و اين تأثيرات، حتى در زمينه احياى حج و تغيير رويكرد مسلمانان به حج نيز درخور تأمل است. در اين مقاله، تأثير انقلاب اسلامى ايران در سه حوزه باور، انگيزه و عمل، بررسى و نشان داده شده است. در حوزه باور، انقلاب ايران درواقع، مفهوم توحيد را بهعنوان اعتقاد به خدا و نفى طاغوت بازتعريف كرد و از آمريكا بهعنوان بزرگترين مظهر شرك نام برد. در حوزه انگيزه و گرايش در انقلاب ايران، شاهد عشق و نفرت بوديم؛ عشق به خوبىها و لشكريان عقل كه در رأس آن، امام خمينى قرار داشت و تنفر از بدىها و لشكر جهل كه در رأس آن، شاه و اربابانش قرار داشتند. در حوزه رفتارى هم، مبارزه عملى با روحيه شهادتطلبانه كه با تغيير محتواى باطنى انسانها رخ داده، كليد مىخورد و با شعار و راهپيمايى و تظاهرات آغاز مىشود و تا نابودى استكبار جهانى براساس پيام جهانى «نه ظلم كن و نه مظلوم شو»، به پيش مىرود.
٢. مقاله «درآمدى بر نقش انقلاب اسلامى در احياى جنبههاى سياسى - اجتماعى حج»، نوشته جناب آقاى سيد جواد ميرخليلى است. مؤلف در اين مقاله با بيان تحولات نظريههاى بينالملل كه از انقلاب اسلامى ناشى شده است، به اين مسئله مىپردازد كه حج نيز از اين تحول عميق اجتماعى - سياسى نشئت گرفته است و با بهرهگيرى از فضاى ايجادشده در انقلاب اسلامى، ظرفيتهاى سياسى اجتماعى موجود در مناسك و تعاليم حج برجسته شد و مورد توجه ملتهاى مسلمان قرار گرفت.
٣. مقاله «انقلاب اسلامى و قرائت نوين از حج (با تأكيد بر فرمايشات امام خمينى و مقام معظم رهبرى)»، نوشته جناب آقاى محمد حقى است كه در آن، تأثيرات انقلاب اسلامى در برداشت و قرائت نوين از حج را نشان داده است. حج از ديدگاه نگارنده، تا پيش از انقلاب اسلامى ايران، تنها حركتى عبادى بود و از ديگر ابعاد آن غفلت مىشد.
با پيروزى انقلاب، توجه به ابعاد سياسى حج مورد تأكيد قرار گرفت و حج، ميعادگاه وحدت مسلمانان در برابر مستكبران جهان و كانون برائت از مشركان معرفى شد و ابعاد سياسى آن احيا گرديد. دراينميان، نگارنده بهكمك سخنان و مكتوبات حضرت امام(ره) و مقام معظم رهبرى در صدد پاسخ به مسئله مقاله خود است.
د) فرصتها و تهديدهاى حج براى صدور انقلاب
١. مقاله «بررسى مؤلفههاى حج در راستاى صدور انقلاب»، نوشته حجت الاسلام والمسلمين محسن محمدى است كه مؤلفهها و مبانى مشترك حج و انقلاب اسلامى را بررسى كرده است. اين مقاله، اشتراك مؤلفههاى حج و انقلاب را زمينه كاركرد حج در صدور انقلاب مىداند. سنخيت ماهيتى حج در گزارههايى همچون خدامحورى، مردممحورى، رهبرى، دشمنشناسى و همگرايى، زمينه همافزايى كاركردى حج و انقلاب را ايجاد كرده و سبب شده است حج، بهعنوان نهاد و رسانهاى براى صدور انقلاب مد نظر قرار گيرد.
٢. مقاله «جامعهشناسى مردم عربستان و ظرفيتهاى صدور انقلاب (فرهنگ و ساخت اجتماعى و فرهنگ دينى، احزاب و گروههاى اجتماعى و...)» نوشته حجتالاسلام والمسلمين آقاى محمدرضا فلاح است كه ظرفيتشناسى جامعه عربستان براى صدور انقلاب اسلامى را بررسى مىكند. در اين مقاله، تلاش شده است ظرفيتهاى موجود اجتماعى عربستان، براى نفوذ و صدور ارزشهاى انقلاب اسلامى بررسى شود. ظرفيتشناسى مذهب و عالمان دينى در عربستان، واكاوى ساختار قبيلهاى آن و ظرفيتشناسى اين ساختار، بررسى جايگاه ساختار و احزاب سعودى در عربستان، همچنين احزاب اسلامگراى سنى و شيعى در عربستان، از مهمترين ساختارهاى بررسى شده در اين مقاله است.
٣. مقاله «فرصتها و چالشهاى كنگره حج براى صدور انقلاب اسلامى، با تأكيد بر ديدگاه رهبر حكيم انقلاب اسلامى»، نوشته جناب آقاى عليرضا دانشيار است. ازنظر نگارنده، حج آنچنانكه فرصتهاى بسيارى براى صدور انقلاب اسلامى پديد مىآورد، چالشهايى را نيز پيشروى آن قرار داده است كه بايد آنها را به فرصت تبديل كرد و اجازه نداد به بحران تبديل شود. برپايه اين مقاله، مهمترين فرصتهاى جمهورى اسلامى در عرصه فرهنگى - سياسى در حج، عبارتاند از: تقويت گفتوگو، تقريب مذاهب، وحدتمحورى، ديپلماسى فعال و... . در مقابل، چالشهاى گفتمان انقلاب اسلامى در عرصه فرهنگى - سياسى در حج، عبارتاند از: تشديد اختلافات مذهبى - فرقهاى و عدم تحمل تبادل و گفتوگوى فرهنگى - عقيدتى، عدم ديپلماسى فعال در عرصه سياسى، جداسازى مضمون سياسى از حج، حكومت سعودى و حمايت از گروههاى وهابى و تكفيرى و تشديد تبليغ عليه آموزههاى تشيع و جمهورى اسلامى و... .
۴. مقاله «موانع صدور انقلاب اسلامى در عربستان و ايام حج؛ رويكردى بر ساختار سياسى حاكم بر فرهنگ مذهبى»، نوشته جناب آقاى كرامت عبدلى است. پيشفرض اين مقاله، اين است كه حكومت عربستان، به نفوذ تعاليم انقلاب اسلامى و خطرات آن براى كمرنگ كردن حاكميت عربستان و نفوذ آن در كشورها پى برده و از هر وسيلهاى براى كاهش نفوذ ارزشهاى انقلاب اسلامى استفاده مىكند. مقاله بهدنبال اثبات اين فرضيه است كه حكومت پادشاهى و موروثى آل سعود كه با بهكارگيرى روشهاى استبدادى و توتاليتر، توانسته است در عربستان به حيات خويش ادامه دهد، در همراهى با فقها و سردمداران وهابيت، در تقابل با مردم و آزادىخواهان و انقلاب اسلامى ايران، به حمايت متقابل از يكديگر، و سركوب جنبشهاى مردمى و ايجاد مانع در برابر صدور انقلاب اسلامى ايران، بهويژه در ايام حج مىپردازند.
۵. مقاله «جريانهاى اسلامگرا در عربستان و نسبت آنها با انقلاب اسلامى ايران»، نوشته جناب آقاى دكتر يحيى فوزى و جناب آقاى عباس علىبخشى است و بررسى جريانات سياسى اسلامگرا و نسبتسنجى آنها با انقلاب اسلامى را در دستور كار خود دارد. ازاينرو در ابتدا به دستهبندى جريانات اسلامگرا در عربستان مىپردازد، سپس از حيث انديشه سياسى، تشابهات و تفاوتهاى آن را با انقلاب اسلامى بررسى مىكند تا بتواند جريانات درونى عربستان سعودى را بهتر به سياستگذاران جمهورى اسلامى بشناساند.
در پايان از تمام كسانىكه در تأليف مقالات همكارى كرده و در انجام اصلاحات و صرف زمان مباحثه صبورى نمودهاند، قدرانى مىكنم. همچنين از حجتالاسلام عليزاده رياست محترم پژوهشكده حج، براى مهيا كردن زمينه توليد اين اثر، تشكر ويژه مىنمايم.
براي دريافت كتاب «حج و انقلاب اسلامي» اينجا را كليك كنيد.