حج از نگاه مستشرقان
پژوهش حاضر به قلم محمدجواد اسکندرلو / سیدحسین علوی حج از نگاه مستشرقان (با تأکید بر دائرة المعارف قرآن لایدن) در شماره 101 فصلنامه میقات حج به چاپ رسیده است.
چكيده
بررسي آموزههاي اساسي و بنيادين قرآني ـ اسلامي از ديرباز مورد اهتمام پژوهشگران غيرمسلمان يا به تعبير ديگر، مستشرقان بوده است. يكي از جديدترين و مهمترين آثار آنها در اين زمينه «دائرة المعارف قرآن لايدن» و يكي از موضوعهاي اساسي قرآني ـ اسلامي، بحث «حج» است. غالب مقالات مربوط به حج در اين اثر، مربوط به خاورشناس انگليسي، «جرالد هاوتينگ» است. وي تبيين مناسك حج و اماكن مربوط به اين عمل را بنوعي با بحث خاستگاه قرآن و اسلام مرتبط ساخته است. اينكه اين تبيينها و برداشتهاي وي از موضوع حج، بر چه مباني و پيشفرضهايي بنا گرديده، درخور نقد و بررسي است. به نظر ميرسد مباني نظري وي مبني بر عدم وحيانيت قرآن، منشأ طبيعي داشتنِ دين و تطور و تكامل طبيعي دين توحيدي اسلام، منتج به برداشتهاي خلافِ نگاه اصيل اسلامي از ناحية او شده است.
با توصيف، تحليل و بررسي آرا و ادعاهاي «هاوتينگ» روشن ميشود كه به رغم وجود برخي نكات مثبت در تحقيقات وي، ديدگاه او در باب حج اسلامي، در بسياري موارد صحيح نبوده و قابل نقد است.
داشتن پيشفرضِ عدم وحيانيت قرآن، مبناي نظري تقدم بتپرستي بر يكتاپرستي، تطور و تكامل طبيعي دين در جوامع، در نتيجه، تشكيك در تطابق اشارات قرآني به مناسك حج با اماكن و مناسك حج امروزي مسلمانان، پندار ناسازگاري آيات حج و... را ميتوان از موارد قابل نقد در موضوع حج برشمرد.
نتيجه گيري
در اين مقاله سعي شد نگاهي به آرا و نظرات مستشرقان در باب «حج» داشته باشيم؛ از آنجا كه تأكيد و تمركز ما بر «دائرةالمعارف قرآنِ لايدن» بود و تأليف غالب مدخلهاي مربوط به اين موضوع را آقاي «جرالد هاوتينگ» برعهده داشت؛ بگونهاي طبيعي بحث ما نيز متمركز بر آراي وي، به نمايندگي از مستشرقان شد. در طرح آراي وي نيز از موارد جزئي شروع و در نهايت به رأي اصلي و نظرية هاوتينگ دربارة خاستگاه قرآن و اسلام رسيديم كه منشأ ديدگاه وي در حج نيز هست.
تحقيقات هاوتينگ، بهرغم بهرهگيري از شواهد متنوع تاريخي، قرآني و تفسيري و نيز روش تحليل ادبي متون ديني، بهدليل اتخاذ مبانياي مانند عدم وحيانيت قرآن، منشأ طبيعي داشتنِ دين و تطور و تكامل طبيعي دين توحيدي اسلام و... ، منتج به ارائة ديدگاهي مخالفِ ديدگاه اسلامي شده است. تشكيك وي در برخي از مناسك حج و يا پندار تناقض در آيات حج نيز ناشي از همين مبنا و پيشفرض خاصِ وي است. علاوه بر اين، تحقيقات وي، هم از جهت انتخاب روش، يعني روش تحليل ادبي براي حصول نتايج تاريخي، هم بهلحاظ منبعشناسي؛ يعني توجه به منبعي خاص مثل تاريخ يا تفسير طبري و تعميم آن به تمام مذاهب اسلامي، قابل نقد و بررسي است.
همانگونه كه بيان شد هاوتينگ از شاگردان ونزبرو و برنارد لويس است كه هر دو جزو منتقدان سرسخت قرآن و اسلام هستند؛ وي با ذهن نقادش و بهرهگيري از روشهاي اساتيدش، بهويژه روش تحليل ادبي ونزبرو، تعاليم اسلامي را مورد تشكيك قرار ميدهد. از نكات قوت تحقيق وي، هدفمند و روشمند بودن آن و نيز تسلط نسبي وي بر منابع تاريخي، موضوعات و آيات قرآني و نيز تفسير قرآن و بهرهگيري از آنها در تحقيقاتش ميباشد.
كليدواژهها
حج؛ قرآن و حج؛ مستشرقان و حج؛ جرالد هاوتينگ
براي مشاهده كامل مقاله روي فايل مقابل كليك كنيد.