جنات ثمانیه
کتابی در تاریخ و جغرافیای هشت زیارتگاه جهان اسلام، از جمله مکه و مدینه، نوشته محمد باقر بن مرتضی حسینی خلخالی (زنده در 1331ق.) این اثر، کتابی در تاریخ و جغرافیای هشت زیارتگاه مقدس جهان اسلام مکه، مدینه، بیت المقدس، نجف اشرف، کربلا، کاظمین، سامرا و مشهد
كتابي در تاريخ و جغرافياي هشت زيارتگاه جهان اسلام، از جمله مكه و مدينه، نوشته محمد باقر بن مرتضي حسيني خلخالي (زنده در 1331ق.)
اين اثر، كتابي در تاريخ و جغرافياي هشت زيارتگاه مقدس جهان اسلام مكه، مدينه، بيت المقدس، نجف اشرف، كربلا، كاظمين، سامرا و مشهدالرضا است. از همين رو به جنات ثمانيه موسوم گشته است.
محمدباقر حسيني خلخالي، ملقب به فخرالواعظين، فرزند مرتضي، از روحانيان و سادات شهر خلخال، هنگام تأليف اين كتاب، در مشهد سكونت داشته است. (ص896) از تاريخ ولادت و وفات او اطلاعي در دست نيست، اما به گفته خودش در 1329ق. كه در حال تأليف كتاب بوده، بيش از پنجاه سال داشته است. (ص887 و 896) او شجرهنامه خود را كه به زيد بن علي بن حسين(عليهم السلام) ميرسد، همراه معرفي كوتاهي از برخي نياكانش، در كتاب آورده است. (ص848) از شرح حالش اطلاعي در دست نيست، جز آنچه از اين كتاب بر ميآيد و بنا بر آن، نخست ساكن خلخال بوده و مدتي كوتاه به تهران رفته(ص887) و به تبريز و مراغه سفر كرده و بارها به زيارت عتبات عراق و مشهد مقدس رفته است. فخرالواعظين، در وطن خويش، به سبب نبود منابع مكتوب، نتوانسته است كتاب را به پايان ببرد و سال 1327ق. به مشهد رفته و بدين منابع دست يافته (ص298 و 896) و در حدود 1329ق. در اين شهر هنوز مشغول تأليف كتاب بوده (ص896) كه تأليف آن تا سال 1331ق. طول كشيده است.[1]
اثر ديگري از فخرالواعظين، با نام جغرافياي مشاهد در دست است كه به لحاظ محتوا، شبيه جنات ثمانيه، ولي در ترتيب مطالب و بخشها، متفاوت است. اين كتاب در چهار مجلد بوده كه مجلد چهارم آن، در كتابخانه مسجد اعظم قم، به شماره 222 نگهداري ميشود.[2]
در بخشهاي هشتگانه جنات ثمانيه، كه «حرم» ناميده شدهاند، هشت زيارتگاه و مكان مقدس، با استفاده از روايات ديني و تاريخي، به گونه مفصل معرفي شده است: نامها، تاريخ و جغرافياي شهري كه مكان مقدس در آن واقع شده و تاريخ مكان مقدس و وضعيت بنا و مهندسي آن و ديگر دانستنيهاي مربوط در هر بخش آمده است. از موضوعات مهم كتاب، ذكر و معرفي قبور و مكانهايي در زيارتگاههاي هشتگانه است كه براي زائران شايسته است آنها را نيز زيارت كنند. از اين رو فهرست مفصلي از اماكن مرتبط و قبور امامزادگان، علما و بزرگان ديني كه در اين زيارتگاهها دفن شدهاند، همراه اطلاعات تاريخي درباره آنها، در بخشهاي مختلف كتاب، به چشم ميخورد.
مقدمهاي در آداب و زيارت آل رسول(صلي الله عليه و آله) و سادات و ثواب محبت و زيارت آنان در آغاز كتاب آمده است. (ص21-65) خاتمه كتاب در 37 صفحه، به شهر مقدس قم و اماكن مذهبي و تاريخي آن، اختصاص يافته است. (ص847-884) صفحات پاياني كتاب نيز در 9 صفحه، با عنوان شرح حال مؤلف، به انگيزه نويسنده از تأليف كتاب و شرح برخي سفرهاي او به عتبات عراق و مشهد مقدس اختصاص يافته است. (ص887-896)
فخرالواعظين به گفته خود، از حدود شصت منبع حديثي، تاريخي، جغرافيايي و انساب و شرح حالنگاري، لغت و جز آن استفاده كرده (ص18، ديباچه مؤلف)، كه تنها نام برخي از آنها را در متن كتاب آورده (براي نمونه: ص80، 179و 882)، و نام منابع بسياري از اطلاعات ارائه شده را به دست نداده است. او، به گفته خود، كوشيده است از روايات موثق بهره بجويد (ص18، ديباچه مؤلف) اما كتاب از روايات ضعيف خالي نيست و گاه به راوياني مانند وهب بن منبّه، كه وثاقت آنها محل ترديد است (رك: ص80)، استناد شده است.
در بخش مربوط به مكه، با عنوان
حرم اول، از حدود چهل موضوع مرتبط با مكه، مانند جغرافياي حرم، حدود حرم، حجرالاسود، ثواب حج، وجه تسميه مكه و جز آن، در 89 صفحه، سخن رفته است. (ص69-158) برخي از مباحث اين بخش به احكام فقهي حرم و حج اختصاص يافته است. (براي نمونه: ص104-110) مشخصات ظاهري مسجدالحرام، از جمله طول و عرض آن و شبستانها، معرفي شده است. (ص73) فخرالواعظين، در توصيف اماكن مذهبي، گاه از وضعيت حال آنها نيز سخن گفته؛ از جمله درباره مولدالنبي (خانه زادگاه پيامبر) تصريح كرده كه امروزه اين خانه بر همان حال سابق باقي، و زيارتگاه مردم است. (ص137) اما قرينهاي دال بر اين كه اطلاعات او حاصل مشاهدات خود اوست، در متن موجود نيست.
حرم اول، از حدود چهل موضوع مرتبط با مكه، مانند جغرافياي حرم، حدود حرم، حجرالاسود، ثواب حج، وجه تسميه مكه و جز آن، در 89 صفحه، سخن رفته است. (ص69-158) برخي از مباحث اين بخش به احكام فقهي حرم و حج اختصاص يافته است. (براي نمونه: ص104-110) مشخصات ظاهري مسجدالحرام، از جمله طول و عرض آن و شبستانها، معرفي شده است. (ص73) فخرالواعظين، در توصيف اماكن مذهبي، گاه از وضعيت حال آنها نيز سخن گفته؛ از جمله درباره مولدالنبي (خانه زادگاه پيامبر) تصريح كرده كه امروزه اين خانه بر همان حال سابق باقي، و زيارتگاه مردم است. (ص137) اما قرينهاي دال بر اين كه اطلاعات او حاصل مشاهدات خود اوست، در متن موجود نيست.
در بخش مدينه، با عنوان حرم دوم؛ مدينه منوره (ص161-258) بيش از چهل موضوع، مانند جغرافياي مدينه و شرح مشاهد آن، مرقد منور پيامبر(صلي الله عليه و آله)، حد حرم، حد مسجدالنبي، فضيلت زيارت پيامبر(صلي الله عليه و آله)، آداب زيارت، مساجد و معابد مدينه و اطراف آن، بقيع و مقابر امامان چهارگانه معصوم، آمده است. (ص182-183)
كتاب جنات ثمانيه در سال1381ش.، با تحقيق محمدرضا انصاري قمي، بر اساس تنها نسخه دستنوشته مؤلف (ص14) كه با شماره نسخه 4100 در آستان قدس رضوي[3] نگهداري ميشود، در انتشارات دليل ما، در 896 صفحه، با قطع وزيري به چاپ رسيده است. مؤلف، خود، اين نسخه را وقف آستان قدس نموده است.[4]
منابع
فهرست الفبايي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي: محمد آصف فكرت، مشهد، آستان قدس رضوي، 1369ش؛ فهرست نسخههاي خطي كتابخانه مسجد اعظم قم: رضا استادي، قم، كتابخانه مسجد اعظم، 1365ش؛ فهرستواره كتابهاي فارسي: احمد منزوي، تهران، مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 1382ش.
سيد علي آقايي