چاه غرس

از چاه‌هاي متبرك مدينه در
نيم ميلي مسجد قبا

اين چاه در جنوب شرقي مدينه، در نيم ميلي شمال شرقي مسجد قديم قبا٭، در منطقه نخيل و در محل سكونت بنونضير بالاي قبرستان بني‌حَنظَله (بني خطمه) واقع بوده است.[1] اين منطقه و نواحي اطراف، امروزه با نام غَرس شناخته مي‌شود.[2] چاه غرس، از كلمه غَرس، به معناي قلمه يا نهال گرفته شده است.[3] از آن‌جا كه اين چاه به دست مالك بن نحاس، جدّ سعد بن خيثمه انصاري، حفر گرديد و پس از آن غلام مالك، ملقب
به غرس، متولي آن گرديد به چاه غرس
شهرت يافت.[4]

واژه غرس را به سه صورت غُرس، غَرس و غَرَس ضبط كرده‌اند. اما صورت غَرس را درست دانسته‌اند.[5] بنا بر يكي از نسخ كتاب التعريف مطري، نام اين چاه المَغرَس ضبط شده است.[6] گاه چاه غرس را با ضبط اَغرَس نيز آورده‌اند.[7] همچنين در مدينه ناحيه‌اي ميان مَعدَن النُقره و فدك٭، با عنوان وادي الغَرس، شناخته مي‌شده است.[8]

چاه غرس از چاه‌هاي شناخته شده مدينه است و به حفر كننده آن اشاره نشده است. اين چاه در عصر رسول خدا(صلي الله عليه و آله) در ملكيت سعد بن خيثمه، از اصحاب پيامبر(صلي الله عليه و آله) بود.[9] پيامبر(صلي الله عليه و آله) آب اين چاه را تميزترين آب‌ها[10] و غرس را چشمه‌اي از چشمه‌هاي بهشت مي‌دانست.[11] گاه اين گزارش را اين‌گونه هم آورده‌اند كه پيامبر(صلي الله عليه و آله) خواب چاهي بهشتي را مي‌بيند و فرداي آن، نزد چاه غرس رفته، از آب آن نوشيده و وضو گرفته‌اند.[12] برخي اين گزارش را با تكيه بر اين‌كه خواب پيامبران(عليهم السلام) حقيقت دارد، به عنوان يكي از نيكويي‌ها و محاسن مدينه شمرده‌اند.[13]

گفته شده رباح، غلام پيامبر(صلي الله عليه و آله)، آب مورد نياز خانواده حضرت را روزي از چاه غرس و روز ديگر از چاه سقيا تهيه و تأمين مي‌كرد.[14] در گزارشي از انس بن مالك آمده كه خود شاهد بوده كه حضرت، سوار بر مركبي، صبح زود مي‌آمد و دلوي از آب چاه غرس برمي گرفت و از آن وضو گرفته، باقي را در درون چاه مي‌ريخت.[15] گاه افزوده‌اند كه چون حضرت باقي آب را در چاه ريخت، بعد از آن چاه خشك شد.[16] گزارش ديگر حاكي است كه پيامبر(صلي الله عليه و آله) از عسلي كه به او هديه داده بودند، به منظور بركت دادن به چاه غرس، درون آن ريخت. برخي از حضور پيامبر(صلي الله عليه و آله)
بر سر چاه غرس، با اين استدلال كه چاه
 از محل سكونت پيامبر(صلي الله عليه و آله) فاصله داشته،
ترديد كرده‌اند.[17]

گزارش‌هاي مختلفي با مضمون مشترك، طرح كرده‌اند كه پيامبر به امام علي(عليه السلام) وصيت كرد كه پس از مرگ، با آب چاه غرس، غسلشان دهند.[18] اين روايت را پاره‌اي منابع، به نقل از خود حضرت علي(عليه السلام)، نقل كرده‌اند.[19] سخاوي، با ذكر جزئيات بيشتري، كيفيت غسل دادن حضرت را از آب چاه غرس گزارش كرده و بر درستي مضمون آن تأكيد كرده است.[20] در شكلي عام‌تر، بدون تصريح به نام غسل دهنده، از سفارش پيامبر(صلي الله عليه و آله)، مبني بر غسل جسدشان با هفت مشك از آب چاه غرس، ياد شده است.[21] در عين حال، در برخي منابع، از اختلاف صحابه درباره آب مورد استفاده براي غسل بدن پيامبر(صلي الله عليه و آله)، سخن به ميان آمده و نام چاه سقيا، چاه بضاعه و چاه اريس برده شده كه در آخر، بر آب چاه اريس متفق شدند.[22] (← چاه اريس)

در سده هفتم هجري، چاه غرس، جز آبي اندك و سبزرنگ نداشته و بر اثر سيلاب از ميان رفته است. ابن نجار (م.643ق.) ضمن بررسي وضع چاه، طول چاه را 7 ذراع و قطر آن را10 ذراع دانسته است.[23] به گزارش مطري (م.741ق.) اين چاه در زمان او در ملكيت برخي از مردم مدينه بوده و در اثر بازسازي كه صورت گرفته شده بود، پرآب و گوارا بود. وي پهناي چاه را 10ذراع و درازايش را بيشتر از اين اندازه مي‌داند.[24]

اين چاه و زمين‌هاي اطراف آن را خواجه حسين بن شهاب احمد مكي شافعي قاواني، معروف به ابن قاوان[25]، از مجاوران مدينه منوره، خريد و در سال 882ق. ضمن درختكاري پيرامون چاه، چاه را بازسازي و براي آن پلكاني ساخت تا برگرفتن آب از چاه آسان شود. او همچنين مسجدي كنار چاه ساخت.[26] امروزه چاه غرس روبه‌روي معهد
دار الهجره، يعني در سمت ديگر خياباني است كه معهد در آن قرار دارد. در ضمن چاه ديگري در سمت غربي معهد دار الهجره و چسبيده به آن، با نام چاه غريس، قرار دارد.[27] (تصوير شماره 24)

اثارة الترغيب و التشويق الي المساجد الثلاثة و البيت العتيق: محمد بن اسحاق الخوارزمي (م.827ق.)، به كوشش محمد حسين الذهبي، مكه، مكتبه نزار مصطفي الباز، 1418ق؛ اطلس تاريخ اسلام: ابوالفضل بنايي كاشاني، تهران، نشر تكا، 1389ش؛ الاماكن او ما اتفق لفظه و افترق مسماه من الامكنه: محمد بن موسي الحازمي (م.584ق.)، به كوشش حمد الجاسر، بي‌نا، بي‌تا؛ امتاع الاسماع بما للنبي من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع: احمد بن علي المقريزي (م.845ق.) به كوشش محمد عبدالحميد النميسي، بيروت، دار الكتب العلميه، 1420ق؛ انساب الاشراف: احمد بن يحيي البلاذري (م.279ق.)، تحقيق سهيل صادق زكار و رياض زركلي، بيروت، دار الفكر، 1417ق؛ بهجة النفوس و الاسرار: عبدالله المرجاني (م.699ق.)، به كوشش محمد عبدالوهاب، بيروت، دار الغرب الاسلامي، 2002م؛ التاريخ القويم: محمد طاهر الكردي، به كوشش عبدالملك بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق؛ تاريخ بغداد: احمد بن علي الخطيب البغدادي (م.463ق.)، به كوشش مصطفي عبدالقادر عطا، بيروت، دار الكتب العلميه، 1417ق؛ تاريخ مكة المشرفة و المسجدالحرام و المدينة الشريفة و القبر الشريف: محمد بن الضياء (م.854ق.)، به كوشش العدوي، مكه، مكتبة التجارية مصطفي احمد الباز، 1416ق؛ التحفة اللطيفة في تاريخ المدينة الشريفه: شمس‌الدين محمد بن عبدالرحمن السخاوي (م.902ق.)، بيروت، دار الكتب العلميه، 1414ق؛ التعريف بما آنست الهجره من معالم دارالهجره: محمد بن احمد المطري (م.741ق.)، به كوشش الرحيلي، رياض، دار الملك عبدالعزيز، 1426ق؛ تهذيب الاحكام في شرح المقنعة للشيخ المفيد: محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به كوشش سيد حسن موسوي خرسان و علي آخوندي، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1365ش؛ الجواهر الثمينة في محاسن المدينه: محمد كبريت الحسيني (م.1070ق.)، به كوشش محمد حسن اسماعيل، بيروت، دار الكتب العلميه، 1417ق؛ الدرة الثمينه: محمد بن محمود ابن النجار (م.643ق.)، به كوشش حسين شكري، بيروت، دار الارقم؛ الرحلة الورثيلانيه: الحسين بن محمد الورثيلاني (م.1779م.)، قاهره، مكتبة الثقافة الدينيه، 1429ق؛ سنن ابن ماجه: محمد بن زيد الربعي ابن ماجه (م.275ق.)، به كوشش محمد فؤاد عبدالباقي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1395ق؛ الطبقات الكبري: محمد بن سعد (م.230ق.)، به كوشش محمد عبدالقادر عطا، بيروت، دار الكتب العلميه، 1410ق؛ فرهنگ اعلام جغرافيايي ـ تاريخي در حديث و سيره نبوي: محمد محمد حسن شراب، ترجمه شيخي، تهران، مشعر، 1386ش؛ الكافي: محمد بن يعقوب كليني (م.329ق.)، به كوشش علي‌اكبر غفاري، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1375ش؛ وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفي: علي بن عبدالله السمهودي (م.911ق.)، به كوشش محمد محيي‌الدين عبدالحميد، بيروت، دار الكتب العلميه، 2006م.

علي احمدي ميرآقا

 

---