چین
کشوری واقع در شرق آسیا با جمعیت چشم‌گیر مسلمان و سابقه حج‌گزاری جمهوری خلق چین، با جمعیتی بالغ بر یک میلیارد و سیصد میلیون تن (آمار جولای 2013) پرجمعیت‌ترین کشور دنیا و با مساحتی حدود 901/596/9 کیلومتر مربع سومین کشور وسیع جهان است. این
كشوري واقع در شرق آسيا با جمعيت چشمگير مسلمان و سابقه حجگزاري
جمهوري خلق چين، با جمعيتي بالغ بر يك ميليارد و سيصد ميليون تن (آمار جولاي 2013) پرجمعيتترين كشور دنيا و با مساحتي حدود 901/596/9 كيلومتر مربع سومين كشور وسيع جهان است. اين كشور از شرق به جمهوري كره و درياي شرقي چين، از شمال به مغولستان، از شمال شرقي به روسيه، از شمال غربي به قزاقستان، قرقيزستان و تاجيكستان، از غرب و جنوب غربي به كشورهاي افغانستان، پاكستان، هند و نپال و از جنوب به كشورهاي لائوس، ميانمار و ويتنام محدود ميشود. (تصوير شماره 25)
حزب كمونيست چين، در قالب نظام تكحزبي، اين كشور را اداره ميكند. اين كشور از 22 استان و پنج منطقه خودمختار و 4 شهر، با مديريت مستقيم، و دو منطقه اداري ويژه تشكيل شده و پايتخت آن پكن است.[1] زبان رسمي اين كشور، زبان چيني ماندارين است.[2]
تاريخ و تمدن چين، از كهنترين تمدنهاست كه شامل امپراتوريهاي بزرگ و قدرتمند فراواني بوده است. آخرين سلسله پادشاهي چين دودمان چينگ (1644-1911م.) بود كه در سال 1911م.، با تأسيس جمهوري چين، از هم پاشيد. پس از تأسيس جمهوري چين در سال 1911م.، اين كشور مدتها درگير جنگها و اختلافات داخلي بود. افزون بر اختلافات داخلي، جنگ چين با ژاپن، بين سالهاي 1937 تا 1945م. واقع شد تا اينكه بالأخره در سال 1949م. جمهوري خلق چين تشكيل شد و حزب كمونيست چين، حزب حاكم اين كشور شد.[3]
آيينهاي بودا و دائو، دو دين اول چين، به شمار ميروند. سومين دين اين كشور اسلام است كه بيش از 2 درصد از جمعيت اين كشور را به خود اختصاص داده است. اسلام در همان سدههاي نخستين اسلامي و از دو طريق دريايي و خشكي به چين راه يافته است. در مورد چگونگي ورود آن، اقوال متعددي بيان شده است؛ برخي، بازرگانان مسلمان را عامل ورود اسلام بدين سرزمين دانستهاند. بيشتر مسلمانان در غرب اين كشور و در استان سين كيانگ (Xinjiang) زندگي ميكنند.[4]
شيعيان چين در دو گروه دوازده امامي و اسماعيلي قرار ميگيرند. شيعيان دوازده امامي كه بيشتر كشميري الاصل هستند، در شهرهاي ختن و يارغند و مناطق اطراف آن، در ايالت خودمختار سين كيانگ زندگي ميكنند. شيعيان اسماعيلي تاجيك نيز در كوههاي پامير سكونت دارند و مركزشان شهر تاشقورقان است.[5]
حج گزاري: مسير اصلي حاجيان چين، رفتن به هند يا بنگلادش و از آنجا، از طريق دريايي، سفر به جده بود. مسير چين به هند يا بنگلادش نيز به سبب سهولت سفر دريايي، بيشتر از طريق دريايي صورت ميگرفت. فاصله چين تا بنگلادش بسته به موافق يا مخالف بودن باد و شرايط ديگر، پانزده تا سي روز به طول ميانجاميد. حاجيان، گاه ماهها در هند يا بنگلادش منتظر كشتيهاي جده ميشدند. در فاصله بين بندر بنگلادش تا بندر جده، بسته به شرايط آب و هوا نيز، سفر بين چهل روز تا پنج ماه طول ميكشيد. حاجيان، در طول اين مسير، با همراه شدن با بازرگانان و با استفاده از كشتيهاي تجاري، خود را به جده ميرسانند. البته در دورههايي، اين مسير دريايي، به سبب اختلاف چين و انگليس، توسط دولت انگليس، بسته شده بود و حاجيان چيني مجبور بودند، با تحمل سختيهاي فراوان، مسيري جديد و طولاني را در پيش گيرند.[6]
راه ديگري كه حاجيان چيني را به حج ميرساند، مسير زميني راه ابريشم بود. حاجيان، در اين مسير، از سمت شمال چين و عبور از شهرهاي آسياي مركزي چون كاشغر، انديجان، خوجند، سمرقند و بخارا خود را به سرحدات ايران رسانده، و پس از گذر كردن از شهرهاي سرخس، مشهد، شهر ري، تهران و همدان به كرمانشاه رسيده، و از آنجا وارد بغداد شده و به همراه كاروانهاي حج به مكه رهسپار ميشدند.
شمار حاجيان، در عهد سلطه پادشاهان سلسله چينگ، يعني در سالهاي 1644 تا 1911م. افزايش يافت. بسياري از اين حاجيان، عالمان دين بودند كه به انگيزه آشنايي با ديگر بلاد اسلامي و بهرهگيري از علوم ساير كشورها عازم اين سفر ميشدند. سفر اين افراد بسيار پرمشقت بود و يك سال يا بيشتر از يك سال به طول ميانجاميد.[7] آنها طي اين سفر ـ كه گاه از طريق راه زميني ابريشم، از طريق آسياي مركزي و ايران، و گاه از راه دريايي، از سواحل جنوبي چين تا خليج فارس، انجام ميگرفت ـ با افكار و حركتهاي اسلامي و ملي آشنا شده و به تبادل علوم و تجربه ميپرداختند. سپس تحت تأثير اين افكار به كشور خود بازگشته و به تبليغ و ترويج آن اقدام ميكردند.[8]
روحالدين مافاچو (1794-1874م.) از جمله اين عالمان است كه در دوره چينگ به حج رفت و سفرنامه حجي را از خود بر جاي گذاشت. ياداشتهاي سفر به خانه خدا كه گزارش سفر هشت ساله وي به حج است، و قديميترين سفرنامه حج چين به شمار ميرود، پس از بازگشت وي به چين، به زبان عربي، نگاشته شد. وي در سال 1257ق. (1841م.) عازم سفر حج شد. مافاچو از حدود چين جنوبي و با گذر از يونان به ميانمار (برمه) رفت و پس از چهل روز سفر دريايي، به وسيله كشتيهاي تجاري، به هند رسيد. مافاچو پس از اقامت چند ماهه در هند از بندر آنجا به بندر جده رفت. مافاچو در مسير بازگشت به چين، در سال 1846م. از بندر جده به كراچي رفت و از آنجا به هند و سنگاپور و سپس به چين رسيد. گزارش وي از اين سفر، راه حج حاجيان چيني در آن دوران را باز شناسانده و اطلاعات دقيقي از منازل، مشكلات و هزينههاي موجود را در اين راه ارائه ميدهد. شاگردان وي اين سفرنامه را به زبان چيني ترجمه و منتشر كردند.[9]
شيخ نوح ماوان فو (1849-1934م.) از ديگر عالماني است كه در اين دوره به حج رفت و تحت تأثير افكار سلفي قرار گرفت و حركت اخواني را در چين بنيان نهاد. وي در سال 1886م، از طريق راه زميني ابريشم و گذر از كشورهاي مسلماننشين آسياي مركزي، به همراه آخوند ضياءالدين و آخوند ولي، از بزرگان و دانشمندان چين، به حج رفت و پس از چهار سال سكونت در مكه و كسب علم از اساتيد آن ديار، در سال 1892م.، از طريق دريايي به چين بازگشت.[10]
تفاوتهاي موجود در انجام شعائر ديني ميان مكه و چين و شيوع برخي خرافات ميان مردم اين كشور او را بر آن داشت كه با ماندن در مكه و كسب علم از علما و بزرگان اين ديار، به گمان خود، اصول اسلام و وحدت مسلمانان را به چين بازگرداند. او، در اين رابطه، به حاجياني كه مازاد بر هزينه سفرشان پولي برايشان باقي ميماند، فتوا داده كه به جاي انفاق، كتابهاي مرجع اسلامي خريده و با خود به چين ببرند و در تصحيح انديشههاي مسلمانان آنجا بكوشند. نوح، در اين مدت، به تبليغ انديشههاي اخواني و اهل سنت در ميان زائران چيني پرداخت كه از آن جمله تعدادي از روحانيان قوم دونگ شيان بودند كه در نتيجه ملاقات با او، در مكه، از حاميان و مبلغان سرسخت انديشه اخواني در چين شدند.[11]
ابوعبدالرحمن نورالحق ماجي بون (1846-1903م.) از ديگر عالمان دوره چينگ است كه دو بار به حج رفت و دو سال در مكه ساكن شد. او، طي اين مدت، به حلقه دروس اساتيد مكه و مدينه پيوست و از آنها بهره برد و سپس به چين بازگشت و شاگردان بسياري را تربيت كرد.[12]
مادوبائو (يونس) و ماجن چين (محمد)، در سال 1936م.، به همراه هيئتي 123 نفره از روحانيون چين، به سرپرستي محمد چي شيون دي، حكمران سابق استان چينگهاي و طرفدار حركت اخواني، عازم حج شدند كه در حقيقت اين سفر، سرآغاز حركت سلفيه وهابي در چين به شمار ميرود. آنها با شركت در نماز جماعت مسجدالحرام و گفتوگو با علماي وهابي، به اين نتيجه رسيدند كه اسلام در چين، حتي ميان گروه اخواني، از مسير اصلي خود منحرف شده و بايد به اصل خود بازگردانده شود.
پس از تأسيس جمهوري چين، حاجيان همچنان از دو طريق دريايي و زميني به حج اعزام ميشدند. شمار حاجيان چيني كه از طريق دريا به حج رفته بودند، در سالهاي 1927 و 1930م. به ترتيب 96 و 82 نفر ذكر شده است.[13] در برخي از ادوار كه سفر حج، به دلايل سياسي يا اقتصادي، براي مسلمانان چين امكان نداشت، ديدار از «لين شيا» جايگزين زيارت خانه خدا ميشد و به همين دليل، اين شهر، «مكه كوچك» نام گرفت. شهر لين شا در استان گانسو، در شمال غربي چين و در مسير اصلي جاده ابريشم، واقع شده است. اين شهر، پس از عصر سلسله ديوآن (مغول)، به تدريج به عنوان يكي از كانونهاي اصلي انتشار انديشه اسلامي قرار گرفت و به دليل نقش فراوان آن در گسترش اسلام و كثرت عالمان و بزرگان دين، از تقدس ويژه برخوردار بوده است تا آن جا كه زيارت آن، جايگزين سفر حج شده بود. اين شهر، پس از به پايان رسيدن قدرت خاندان چي شيون دي، طرفدار اصلي حركت اخواني و پايگاه اصلي سلفيها شد.[14]
حجگزاري پس از تأسيس چين جديد از سال 1949م.: پس از تأسيس چين جديد در سال 1949م.، بنادر دريايي، در برهههايي از زمان بسته شد و هيچ رابطه ديپلماسي بين چين و عربستان سعودي وجود نداشت. بدين خاطر، در سالهايي پس از اين سال، هيچ زائري از چين به حج نرفت. حاجيان چيني، در اين دوران، ويزاي عربستان را از سفارت اين كشور در پاكستان تهيه ميكردند. حاجيان اندكي به صورت پراكنده در اين سالها به حج ميرفتند؛ به طوريكه در سالهاي 1951، 1952، 1953 و 1954 م.، شمار حاجيان به ترتيب 6، 22، 58 و 14 نفر گزارش شده است.[15] در سال 1952م.، گروهي 16 نفره از چين عازم حج شدند، ولي اين گروه، از نيمههاي راه، به دليل عدم صدور ويزاي حج در پاكستان برگشتند. در سال 1955م. رئيس مجلس دولت چين، در كنفرانس باندونگ، با فيصل عبدالعزيز، رئيس مجلس وزراي آن زمان عربستان، در مورد حج مسلمانان چين صحبت كرد كه اين امر باعث گشوده شدن راه حج بر حاجيان اين منطقه گرديد. در همان سال، جمعيت اسلامي چين، گروهي را به سرپرستي نائب رئيس اين جمعيت به حج فرستاد كه پس از دريافت ويزا از سفارت عربستان، در پاكستان، عازم عربستان شده و مورد استقبال اين كشور قرار گرفتند. در سال 1956م.، گروهي از مسلمانان چين، به سرپرستي رئيس جمعيت اسلامي اين كشور به حج رفتند كه در مراسم شستوشوي كعبه نيز شركت كردند. از آن پس، همهساله، گروهي از مسلمانان به حج ميرفتند؛ مگر بين سالهاي 1966 تا 1976م. كه ايام انقلاب فرهنگي در چين بود و سفر حج، جز در برخي سالهاي اين دوره، همچون 1968م. كه تنها شش نفر به حج رفتند، ممنوع بود.
در اواخر دهه هفتاد دوباره سفر حج شروع شد. در دهه هشتاد شمار حاجيان رو به فزوني نهاد؛ به گونهاي كه در سال 1984م.، به 832 نفر رسيد. شمار حاجيان در دهه نود به بيش
از دو هزار نفر افزايش يافت و اين شمار، در سده جديد، به سه هزار نفر رسيد. افزون بر سياست آزادي ديني در چين، و همچنين برقراري نظم بيشتر در اعزام حاجيان توسط جمعيت اسلامي چين، رشد اقتصادي اين كشور در اين سالها را نيز ميتوان از دلايل افزايش شمار حاجيان برشمرد.[16]
از دو هزار نفر افزايش يافت و اين شمار، در سده جديد، به سه هزار نفر رسيد. افزون بر سياست آزادي ديني در چين، و همچنين برقراري نظم بيشتر در اعزام حاجيان توسط جمعيت اسلامي چين، رشد اقتصادي اين كشور در اين سالها را نيز ميتوان از دلايل افزايش شمار حاجيان برشمرد.[16]
جمعيت اسلامي چين، براي حل مشكلات حاجيان چيني كه با زبان عربي و انگليسي نيز آشنا نبودند، براي اولين بار گروهي را در سال 1986م. به مكه اعزام كرد تا جهت هماهنگي كارهاي حاجيان، اعم از اسكان و حمل و نقل در عربستان، به كار گمارده شوند. از مشكلات پيش روي حاجيان چيني، نبود خط هوايي مستقيم بين چين و جده بود كه اين امر، در سال 1989م.، با تلاش جمعيت اسلامي چين، به وقوع پيوست و حاجيان، به صورت مستقيم، از پكن به جده منتقل ميشدند.[17]
در حال حاضر ساماندهي امر حج بر عهده جمعيت اسلامي چين است. برنامهريزي، مسكن، حمل و نقل، تغذيه حاجيان در مكه و مدينه و همچنين برگزاري كلاسها و دورههاي آموزشي راهنمايان و روحانيان، از جمله وظايفي است كه اين جمعيت بر عهده دارد. شمار حاجيان اين كشور، درسالهاي 1425 و 1426ق.، به ترتيب 5116 و 6900 نفر گزارش شده است.[18] دولت چين، از سفر افرادي كه بدون اجازه جمعيت اسلامي چين، از سفارت عربستان، ويزا گرفته بودند، جلوگيري ميكرد.[19]
توسعه اقتصادي چين و بهبود وضعيت اقتصادي مردم، از جمله مسلمانان، در سالهاي اخير موجب افزايش متقاضيان حج در اين كشور شده است. شمار حاجيان اين كشور در سالهاي 1427-1428ق. به ترتيب 9700 و 10871 نفر گزارش شده است.[20] انجمن اسلامي چين، آمار حاجيان چيني در سال 2009م. (1430ق.) را بيش از 12 هزار نفر ذكر كرده است.
هزينه هر حاجي 30 هزار يوان (كمي بيش از 3 هزار يورو) است و حجاج، مجموعاً 30 روز در مكه و مدينه، اقامت ميكنند. انجمن اسلامي چين، به نمايندگي از طرف دولت اين كشور، مسئوليت اعزام، هدايت، نظارت و مذاكره با مقامات سعودي را در خصوص مسايل حج و حجاج چيني، برعهده دارد. سالانه چندين هزار نفر از مسلمانان چيني نيز، خارج از سهميه انجمن اسلامي و از طريق سفر به كشورهاي همجوار و مناطق ديگر و مراجعه مستقيم به سفارت عربستان، موفق به اخذ رواديد حج ميشوند كه جزو اين آمار به حساب نميآيند.[21]
حاجيان اين كشور سوغاتي چون آب زمزم، خرما و تسبيح به همراه ميآورند. اين حاجيان، پس از بازگشت به كشور خود، ملقب به حاجي شده و لباسهايي سفيد بر تن ميكنند. افراد زير 45 و بالاي 60 سال حق ثبت نام در حج را ندارند و تمام حاجيان بايد تحت واكسيناسيون قرار گرفته و كارت بهداشت دريافت كنند.[22]
منابع
اسلام در چين: ژاك گوسولت و بدرالدين حي: ترجمه عبدالحميد بديع، تهران، مؤسسه مطبوعاتي عطائي، 1396ق؛ اطلس شيعه: رسول جعفريان، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، 1387ش؛ الاعلام: خيرالدين بن محمود زركلي (م.1396ق.)، بيروت، دار العلم للملايين، 1989م؛ افادة الانام بذكر اخبار بلد الله الحرام: عبدالله بن محمد الغازي (م.1365ق.)، به كوشش عبدالملك بن عبدالله بن دهيش، مكه، مكتبة الاسدي، 1430ق؛ تاريخ چين جديد: ژرژ دو باربيه: ترجمه فتح الله ثقفي، تهران، مؤسسه زبانهاي خارجي علمي، 1973 م؛ تركستان الشرقية البلد الاسلامي المنسي: توختي اخون اركون، 1997. م؛ جغرافياي چين، پكن، اداره نشريات زبانهاي خارجي، 1973م؛ حج 25: گزارشي از حج گزاري سال 1425ق. برابر با سال 1383ش، رضا مختاري، تهران، مشعر، 1384ش؛ حج ۲۶: گزارش حج سال ۱۴۲۶ قمري برابر سال ۱۳۸۴ شمسي، محمد حسين رجبي، تهران، مشعر، 1386ش؛ حج ۲۷: گزارش حجگزاري ايرانيان در موسم حج سال ۱۴۲۷ق، آذر و دي ۱۳۸۵ش، حسن مهدويان، تهران، مشعر، 1386ش؛ حج 28: (گزارشي از حجگزاري سال 1428ق.): رضا بابايي و علياكبر جوانفكر، تهران، مشعر، 1387ش؛ سايت Arabic.china.drg.cn: 4 آگوست 2003؛ سايت go-makkah.com عنوان مطلب: الحج في الصين: تاريخ درج 4/10/2010؛ سايت islamtimes.org مقاله: ماجراي نخستين حج مسلمانان چين پس از استقرار نظام كمونيستي: تاريخ درج: 10 آذر 1388ش؛ الصين: لجنة التحرير، پكن، دار النشر باللغات الأجنبيه، 2009م؛ طرق الحج الآسيوي: مالزي، منشورات المنظمة الاسلاميه، 1431ق؛ مشكوة (فصلنامه): مشهد، بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي؛ مطالعات آسياي مركزي و قفقاز (فصلنامه): تهران، وزارت امور خارجه؛ معجم المؤلفين: عمر كحّاله، بيروت، دار احياء التراث العربي ـ مكتبة المثني؛ مكتب اسلام (ماهنامه)، قم، مؤسسه مكتب اسلام؛ الموسوعة العربيه: دمشق، 2005م.
سيد حامد موسوي عليزاده
2. www.britannica.com/EBchecked/topic/112557/chines elanguages/7503a/madern-standara-chinese-mandarin.
[3]. تاريخ چين جديد، ص11-26، 81-89؛ الصين، ص27-28؛ الموسوعة العربيه، ج12، ص349-350.
[4]. اسلام در چين، ص19-22، 167؛ الصين، ص72-73؛ الهداية الاسلاميه، ج8، ص394؛ شكوه، ش26، ص167-193، «وضعيت مسلمانان چين در دورههاي مختلف».
[5]. اطلس شيعه، ص623.
[6]. طرق الحج الآسيوي، ص46-47؛ ميقات حج، ش37، ص179-187، «يادداشتهاي سفر به خانه خدا».
[7]. http://arabic.china.org.cn/news/txt/ 2003-08/04/ con -tent 2086136.htm
[8]. طرق الحج الآسيوي، ص47.
[9]. طرق الحج الآسيوي، ص45-48.
[10]. طرق الحج الاسيوي، ص49-51.
[11]. مطالعات آسياي مركزي و قفقاز، ش17، ص7-8؛ «حركتهاي اخواني و وهابي در چين»؛ طرق الحج الآسيوي، ص49-51.
[12]. الاعلام، ج8، ص51-52؛ معجم المؤمنين، ج13، ص120.
[13]. افادة الانام، ج5، ص190، 245.
[14]. مطالعات آسياي مركزي و قفقاز، ش20، 71-75،
«شهر مذهبي لين شيا - مكه كوچك- در چين».
«شهر مذهبي لين شيا - مكه كوچك- در چين».
[15]. التاريخ القويم، ج2، ص182.
[16]. http://arabic.china.org.cn/news/txt/2003-04-08content 2080136. htm
مكتب اسلام، سال 24، ش8، ص25، «آمار حجاج بيت الله الحرام سال1404ق.».
[17]. http://arabic.china.org.cn/news/txt/2003-08/04/content -2080136.htm
[18]. حج25، ص208؛ حج26، ص476.
[19]. تركستان الشرقيه، ص31.
[20]. حج27، ص241؛ حج28، ص176.
[21]. http://www.islamtimes.org/vdccssqs2bqe08laa2.html
[22]. اسناد موجود در دانشنامه.