حج اسکان

اسكان حج‌گزاران در مكه و مدينه

سكونت حج‌گزاران در دوره‌هاي مختلف، به ويژه از زماني كه شمار آن‌ها افزايش يافت، از مسائل مهم حج بوده است. از همين رو چگونگي اسكان حاجيان و سير شكل‌گيري سكونت‌گاه‌ها و خانه‌ها، تطور اسكان حج‌گزاران و زائران در حرمين و وضعيت اسكان در عصر حاضر، قابل بررسي است و از باب مقدمه، به تاريخچه مسكن و شكل آن در مكه نيز اشاره مي‌گردد.

سكونت دادن هاجر و اسماعيل(عليهم السلام) در مكه از سوي ابراهيم(عليه السلام) و درخواست وي از خداي متعال، براي متوجه ساختن دل‌هاي مردم به ايشان و سكونت با آنان (ابراهيم/14، 37) و پيدايش زمزم و ساخت كعبه، زمينه سكونت قبايلي از جرهم در آن‌جا گرديد. اين قبايل، به جهت حفظ حرمت خانه خدا، عمدتاً چادرهاي خود را در دره‌هاي اطراف كعبه بر پا مي‌كردند.[1] گرايش روزافزون مردمان به سوي كعبه و زيارت آن، رونق بازارهاي محلي و شكل‌گيري كاروان‌هاي تجاري در آن مسير[2]، ميهمانان مكه را بيشتر كرد و با توجه به چادرنشيني مردمان آن روزگار، اسكان آن‌ها با مشكلي روبه‌رو نمي‌گرديد.

اولين ساختمان كنار كعبه را دارالندوه٭ ذكر كرده‌اند كه قصي بن كلاب، دو قرن پيش از اسلام، آن را بنا كرد و پس از آن قريش اقدام به ساخت خانه‌هايي در اطراف كعبه كردند.[3] با ساخت خانه‌هاي گلي و سنگي، و يافتن ظاهر شهري در مكه (هرچند گروه‌هاي زيادي همچنان در چادر‌ها زندگي مي‌كردند)، به تدريج اسكان در كنار اموري چون سقايت٭ (آبرساني به حاجيان) و رفادت٭ (اطعام حج‌گزاران)، بر پذيرايي از ميهمان كعبه افزوده شد و حج‌گزاران مجاز بودند به خانه‌هاي اهل مكه وارد شوند.[4] (← رفادت)

بر اساس گزارش‌ها، حج‌گزاران در دوره نبوي و در صدر اسلام، در خانه‌هاي اهل مكه ساكن مي‌شدند[5] و نه تنها از ورود حاجيان به خانه‌هاي اهل مكه جلوگيري نمي‌گرديد[6]، بلكه اهل مكه در سكونت دادن حاجيان، بر يكديگر پيشي مي‌گرفتند.[7]

قرآن كريم با بيان {سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ} (حجّ/22، 25)، همگان را در برخورداري از مسجدالحرام مساوي دانسته است و منابع فقهي و تفسيري، به مناسبت اين آيه، در زمينه استفاده از خانه‌هاي مكه و جواز يا عدم جواز اجاره آن، مباحث مفصلي دارند. (← خانه‌هاي حرم)

در رواياتي منسوب به پيامبر(صلي الله عليه و آله) از اجاره خانه‌هاي مكه نهي شده است[8] و ايشان، پس از فتح مكه، از گذاشتنِ در براي خانه‌هاي مكه، نهي كردند.[9] بر اساس گزارش‌ها، در عصر خلفاي چهارگانه، خانه‌هاي مكه در نداشت و حاجيان، آزادانه بدان رفت و آمد داشتند.[10] عمر بن خطاب، خليفه دوم، در حكومت خود، از در گذاشتن براي خانه‌هاي مكه منع كرد[11] و بستن در خانه‌ها را مانعي براي اسكان حج و عمره گزاران مي‌دانست.[12] علي(عليه السلام) نيز در سال 39ق.، طي فرماني به حاكم خود در مكه، ضمن سفارشاتي در مورد حج و حاجيان و
تأمين مسكن آن‌ها، دستور مي‌دهند اهل مكه را از اجاره دادن خانه به حاجيان منع كنند.[13]
از معاويه، به عنوان اولين كسي كه بر در خانه خود قفل زد، ياد شده است.[14] هرچند زمان اين گزارش معين نيست، ولي بنا بر ديگر گزارش‌ها، در دوره اموي (40-132ق.)، مكيان، خانه‌هاي خود را به حاجيان اجاره مي‌دادند.[15] جز
آن كه عمر بن عبدالعزيز (حك: 99 ـ 101ق.)
طي نامه‌اي به عامل خود در مكه دستور داد از اجاره دادن خانه‌هاي مكه جلوگيري گردد.
البته در زمان وي نيز اجاره پنهاني در مكه گزارش شده است.[16]

چالش در اجاره يا عدم اجاره خانه‌هاي مكه، همزمان با افزايش تعداد حج‌گزاران، باعث شد تا در سده اول و دوم هجري خانه‌هايي در مكه ساخته شده و براي اسكان حاجيان اختصاص يابد؛ چنان‌كه معاويه، در توجيه ايراد عايشه مبني بر ساخت قصر در مكه، آن ساختمان را براي سكونت حاجيان عنوان كرد[17] يا برخي ديگر از حاكمان، خانه‌هايي را براي حج‌گزاران وقف كردند.[18] افزايش مسافران و حجاج، و ضرورت اسكان آن‌ها، و فتاواي فقهي بر جواز اجاره خانه‌هاي مكه به حج‌گزاران[19]، (← خانه‌هاي حرم) زمينه رونق ساخت خانه و كاروانسراهايي جهت اسكان حاجيان گرديد كه البته بخشي از آن‌ها موقوفاتي جهت اسكان حاجيان و همچنين مدارسي جهت آموزش احكام و مسائل ديني بود. در عين حال، اسكان حاجيان، از مشكلات حج بوده و ابن عبد ربّه (م.328ق.) ضمن اعتراض به تعويض يا تزيينات متعدد پرده كعبه، آن ‌را اسراف دانسته و صرف هزينه آن در اسكان حجاج را ضروري‌تر مي‌داند.[20]

بر اساس گزارش‌هاي تاريخي، ساخت محل‌هايي جهت اسكان حج‌گزاران، طي قرون پنجم و ششم قمري، ادامه داشته است؛ از جمله، حجاج عراق و خراسان و ماوراءالنهر، با رسيدن به مكه، در خانه‌هايي كه براي آن‌ها در نظر گرفته شده بود، اسكان مي‏يافتند.[21] توصيف اين كاروانسراها و مقايسه سطح كيفي آن‌ها، از جمله وجود چاه آب، در كتب تاريخي يافت مي‌شود. بر پايه اين گزارش‌ها مسافران اين كاروانسراها نيز متفاوت بوده و اشخاص ثروتمند، اهل علم و محترمين در كاروانسرا‌هاي خاصي سكونت مي‌يافتند و اهل مكه نيز براي برخي از
اين مسكن‌ها، خيرات و هدايايي همانند ميوه‌هاي تازه اختصاص مي‌دادند.[22] نمونه‌اي از اين اماكن، مدرسه قايتباي بود كه در ايام موسم، محل اسكان حج‌گزاران مي‌گرديد
و به اسكان امراء و شخصيت‌هاي دولتي اختصاص داشت.[23]

اهميت اسكان حاجيان و ساخت محلي براي سكونت آن‌ها، موجب شد شخصيت‌ها و خاندان‌هاي معروفي به ساخت سكونت‌گاه براي حجاج بپردازند و از همين رو، در گزارش‌هاي تاريخي، مورد تمجيد قرار گرفتند. جواد اصفهاني٭ (م.558ق.)، از بانيان برخي فعاليت‌هاي مذهبي و خيرخواهانه، به صاحب رباط عجم شهرت يافت.[24] ابراهيم بن محمد بن ابراهيم اصفهاني (م.756ق.) معروف به العز اصفهاني، به سال 749ق. كاروانسرايي را براي فقيران[25]، امير زين‌الدين فرامرز محمود افزري كاروانسرايي براي صوفيان غريب[26]، عبدالعزيز بن علي بن عثمان اصفهاني، معروف به عجمي (م.764ق.) مكاني را براي زائران در راه مانده[27] و محمد بن علي گيلاني، معروف به خواجه پيرمحمد گيلاني (زاده 808ق.) كاروانسرا و موقوفاتي ايجاد كردند. همچنين در دوره ايوبيان، كاروانسراهاي متعددي براي صوفيان ساخته شد. از نكات جالب توجه طي اين قرون، ساخت خانه‌ها يا كاروانسراهايي جهت اسكان زائران منطقه‌اي خاص از سوي متمكنان آن منطقه بود. به گزارش فاسي، در مجموع تعداد اماكن سكونت حاجيان، تا سال 832ق.، به 75 كاروانسرا و 11 مدرسه رسيد.[28] (← كاروانسرا)

در دوره عثماني (حك:699-1342ق.) به جهت نظم اداري حاكم بر عثمانيان، اسكان حج‌گزاران نيز قوانين خاصي يافت. عدم امكان اقامت طولاني مدت در مكه، تشويق به ترك شهر پس از اتمام اعمال و ممانعت از مجاورت، مگر براي مريضان يا بازماندگان از مناسك حج، از اين جمله است.[29] در اين دوران، مشكلي از جهت سكونت كاروان‌هاي حج نبوده و كاروان‌ها در مسكن مناسب جا داده مي‌شدند.[30] همچنين اسنادي از سكونت و پذيرايي از فقرا و دراويش، از جمله اسكان حجاج فقير بخارا، افغانستان و ازبك و اطعام ايشان و بازسازي تكيه آن‌ها، از سوي حكومت عثماني، ثبت شده است.[31]

اسكان و راهنمايي حاجيان در قرن 12ق.، به شكل‌گيري گروه‌هاي موسوم به مطوِّف٭ انجاميد كه وظيفه تأمين اسكان و راهنمايي حاجيان را در طول اقامت در حرمين و انجام مناسك حج بر عهده داشتند. (← مطوف) از اين دوره، اسكان حاجيان و تهيه امكانات لازم براي اقامت آن‌ها، از سوي مطوفان يا نمايندگانشان در مكه و مدينه انجام مي‌شد.[32] البته همچنان زائران خانه خدا، با مشكلات فراواني، از جمله سوء استفاده مالي برخي مطوفان[33] روبه‏رو بودند و بعضاً اسكان حاجيان، وضعيت مناسبي نداشت. برخي زائران در باغ‏ها، زير سايه نخل‏ها اقامت مي‌كردند و كمبود آب براي شست‏وشو و وضعيت نامناسب بهداشتي، براي بيشتر زائراني كه مسن بودند، اميد بازگشت حاجيان را كاهش مي‌داد.[34]

در اين دوره نيز كاروانسراهايي براي اسكان فقرا، غرباء و طلاب علوم ديني، توسط اشخاص نيكوكار در اين شهر، احداث شد. اين ساختمان‌ها بيشتر محلّ بيتوته بود و وسائل خوردن و آشاميدن نداشت. برخي از اين اماكن، ويژه مردان و برخي مختص بانوان
بود. اين نوانخانه‏ها كه تعداد آن‌ها در مكه
بسيار بود، بيشتر در اطراف مسجدالحرام بودند كه بيشتر آن‌ها در جريان طرح توسعه
دولت سعودي در سال 1375ق. تخريب
گرديد.[35] علاوه بر كاروانسراها، خيمه‌هايي نيز براي اسكان حاجيان، در برخي مناطق مكه، مانند معابده، برافراشته مي‌گرديد كه به شهرهاي چادري شبيه بود.[36] در كنار اين موارد، خانه‌هاي اهل مكه نيز به صورت ضيافتي يا اجاره همچنان مورد استفاده مسافران و حاجيان قرار مي‌گرفت. بالأخص محله «باب‏العمره» كه خانه‌هايي با پنجره‌هاي كوچك بسيار، توصيف شده است. منازل «حارةالصفا» در نزديكي كوه صفا نيز داراي خانه‏هاي زيبايي براي سكونت حاجيان ثروتمند بوده است.[37]

ƒاسكان زائران در مدينه: سابقه اختصاص مكاني در مدينه، براي ميهمانان حكومتي در عصر پيامبر(صلي الله عليه و آله)، گزارش شده است. دارالكبري، اولين خانه‌اي كه يكي از مهاجران در مدينه ساخت و به جهت اين‌كه ميهمانان پيامبر(صلي الله عليه و آله) در آن سكونت مي‌يافتند، به دارالضيافه٭ نامبردار شد.[38] همچنين خانه رمله بنت حارث، به عنوان استراحت‌گاه هيئت‌هايي كه نزد پيامبر(صلي الله عليه و آله) مي‌آمدند، ذكر شده است.[39]

در دوره‌هاي بعدي، اسكان در مدينه، با توجه به زمان كمتري كه زائران در آن‌جا مي‌ماندند، مشكل جدي نبود و اهل مدينه، ميزبان آن‌ها بودند و در مواردي نيز مسافران براي مدت كوتاهي در چادر مي‌ماندند.[40] در عين حال، همانند مكه، كاروانسراها[41] و تكيه‌هايي ساخته شده[42] كه مورد استفاده اسكان زائران قرار مي‌گرفته است. شيعيان ايراني عمدتاً در خانه‌هاي شيعيان نخاوله٭ ساكن مي‌شدند.[43]

علاوه بر حرمين، سكونت حجاج ايران در جده نيز حائز اهميت بود و آنان در اقامت كوتاه خود، ترجيح مي‌دادند در خانه‌هاي معروف ايراني‌الاصل بمانند.[44] درسال 1051-1054ق. مادربزرگ شاه عباس دوم، كاروانسر‌ايي
در جده ساخت.[45] از نكات پر تكرار در حج‌گزاري ايرانيان و اسكان ايشان در جده
يا حرمين در دوره قاجار، نقش كنسول
ايران در جده در تحميل هزينه اضافي به حاجيان است كه از اين راه درآمد هنگفتي
به دست مي‌آورد.[46]

ƒ اسكان حاجيان در دوره معاصر: اسكان حاجيان پس از تسلط آل سعود٭ بر حرمين، در سال 1343ق.، همچنان عمدتاً بر عهده مطوفين بود و ملك عبدالعزيز، طي حكمي در همان سال، اين افراد را در كارهاي خود ابقاء كرد. طي قوانيني در سال‌هاي 1345ق.، 1355ق.، 1365ق. و 1367ق. مطوفان در قالب مؤسسات مطوفين منطقه‌اي، سازماندهي گرديد و يكي از وظايف رسمي آن‌ها، تأمين و آماده‌سازي مسكن مناسب حجاج آن منطقه ذكر شد.[47] در اين دوره نيز مطوفان، با وساطت بين حج‌گزاران و مالكان خانه‌هاي مسكوني، اسكان حجاج را تسهيل مي‌كردند.[48] طي حكمي، در سال 1410ق.، حاجيان و بعثه‌هاي حج در انتخاب مسكن كاملاً استقلال يافته و براي عقد قرارداد اجاره
با مالكان مسكن، نياز به هيچ واسطه‌اي نبود
و مؤسسه مطوفين نظارت بر اين امور را بر
عهده داشتند.[49]

در دوره سعودي، علاوه بر تغييرات قوانين و نظام حاكم بر اسكان حجاج، تغييرات فراواني نيز در ساختمان‌هاي مسكوني، بالأخص براي حج‌گزاران، انجام شد. گرچه نبود هتل و مسافرخانه‌ها، در برخي سفرنامه‌هاي اوايل دوره سعودي، منعكس شده[50]، ولي از سال 1355ق. ساخت هتل و اقامت‌گاه‌هاي امروزي در مكه آغاز شد. هتل مصر در محله اجياد، اولين هتل مكه بود كه از سوي وزارت دارايي عربستان در آن سال ساخته شد و طي مدت كوتاهي، هفت هتل ديگر، به نام‌هاي هتل تيسير، سلام، شبرا، الحرم، أم القري، عرفات و مكه بالاس (قصر) ساخته شد.

به گزارش كردي (1400ق.)، تعداد هتل‌ها به سرعت فزوني يافت و نه تنها در مكه، بلكه در مدينه، جده و سراسر حجاز، به جهت كثرت مسافراني كه وارد عربستان مي‌شدند، هتل‌هاي متعددي ساخته شد.[51] در كنار هتل‌هاي عمومي، مهمانسراهاي مجللي نيز براي شخصيت‌ها و مهمانان حكومتي ساخته شد.[52]

همچنين دولت عربستان مطالعات و بررسي‌هاي متعددي در زمينه اسكان حجاج انجام داده است؛ از جمله تحقيقات دانشكده حج، وابسته به وزارت آموزش عالي عربستان كه فهرست آن‌ها در سايت اين مركز[53] در دسترس است. بر اساس اين مطالعات، كميته بازرسي و نظارت بر اسكان حجاج، استاندارد‌هاي لازم، از جمله ضريب امنيتي ساختمان، مقاوم‏سازي، تجهيز به سيستم اطفاي حريق و پله‏هاي اضطراري[54] و قوانين خاصي را براي بهره‌برداران وضع مي‌كند؛ از جمله قانون ممنوعيت طبخ غذا در هتل‌ها كه از سال 1380 ش. وضع گرديد.[55] همچنين اين كميته، بر ساخت و نگهداري اماكن اسكان حاجيان، نظارت كرده و مجوز اسكان زائران را صادر مي‌كند. براي نمونه در سال 1425ق. در مكه، 4561 دستگاه ساختمان، با گنجايش 000/100/1 نفر، براي اسكان حجاج، تأييد شد.[56] در سال1387ش.، 7150 مجوز براي اسكان 000/600/1 زائر، صادر و 150 واحد مسكوني به سبب نداشتن استانداردهاي لازم، از ليست اسكان حجاج، حذف شد.[57] اين مسئله همراه با اجراي طرح‏هاي جديد عمراني و توسعه حرمين، به كمبود مسكن حجاج و رقابت آن‌ها در تهيه مسكن مناسب مي‌انجامد.[58]

اسكان حجاج منحصر به هتل‌ها نيست و برخي خانه‌هاي شهروندان مكه كه به ساختمان حجي معروفند، در موسم حج، براي كسب درآمد، اجاره داده مي‌شود.[59]

دولت عربستان، در سال‌هاي اخير، عمليات اجرايي طرح‌هاي توسعه جديدي براي حرمين شريفين و اطراف آن آغاز كرده است كه يكي از اهداف آن، تسهيل اسكان حج‌گزاران در نزديكي حرمين است. در طرح توسعه مسجدالنبي علاوه بر توسعه فضاي اطراف حرم نبوي، هتل‌ها و خانه‌هاي جديدي، به صورت حلقه‌اي به دور مسجد، ساخته خواهد شد. اين طرح تا سال 2015 م. به پايان خواهد رسيد.[60] همچنين در طرح توسعه مسجدالحرام و اطراف آن، علاوه بر اسكان حج‌گزاران در نزديكي مسجدالحرام، امكان شركت آن‌ها در نمازهاي جماعت مسجد نيز تسهيل خواهد شد.
(← مسجدالحرام/توسعه؛ مسجدالنبي/ توسعه)

ƒاسكان حجاج ايراني: حج‌گزاران ايراني، در دوره‌هاي مختلف، بسان ديگر حاجيان، در خانه‌هاي اهل حرمين يا در كاروانسراها منزل مي‌گزيدند. تا پيش از شكل‌گيري مديريت حج (اوايل دهه پنجاه شمسي)، تهيه مسكن، همچون حمل و نقل و ساير موارد عمدتاً بر عهده حمله‌دار٭ بود[61] كه در دوره مطوفان، آن‌ها محل اقامت حج‌گزاران ايراني را تدارك مي‌كردند. البته در اين ميان، كاروانسراهاي متعددي نيز اختصاصاً براي حج‌گزاران عجم و ايراني ساخته و وقف گرديد. در دوره معاصر و با سامان يافتن مديريت حج ايرانيان، با همه تحولات آن، تهيه مسكن يكي از وظايف آن‌ها بود. (← سازمان حج - بعثه)

امروزه سازمان حج، با ايجاد اداره كل تداركات و رفاه، به بررسي و تأمين امكانات رفاهي حجاج، برنامه‌ريزي و اجراي امور مربوط به تهيه محل اسكان حجاج، زائران و محل استقرار ستاد، بعثه، بيمارستان‌ها، درمانگاه‌ها و ساير دفاتر در عربستان، سوريه و عتبات مقدسه مي‌پردازد.[62]

بر اساس توافقات جمهوري اسلامي ايران و دولت سعودي، از جمله توافق سال 1424ق.، سازمان حج، موظف است ضمن رعايت مقرّرات مسكن حجاج مندرج در دستورالعمل اجرايي حج، با مؤسّسات مطوّفين، هماهنگ باشد. مسكن استيجاري بايد داراي مجوز اجاره در حج باشد. براي هر نفر در مكه 3 متر مربع و در مدينه 4 متر مربع اجاره گردد و هيچ‌گاه تعداد حجاج، از ظرفيت مجاز ساختمان، تجاوز نكند. همچنين بايد در قرارداد اجاره شرط شود كه ساختمان‌هاي اجاره‌اي، به صندوق امانات، جهت حفظ و نگهداري اموال و اشياي گران‏بهاي حجاج، مجهز باشد.[63]

دفتر نمايندگي سازمان حج و زيارت در طول سال، پي‏گير محل اسكان حاجيان است و سعي دارد با توجه به ارتقاي كيفيت هتل‌هاي مكه، مناطق نزديك به حرم، تازه‌ساز و مناسب را اجاره كند.[64] حداقلّ فاصله محل اقامت حاجيان ايراني تا مسجدالحرام، 2 و حداكثر 9 كيلومتر است. بيشتر زائران ايراني در شرق مكه كه مسافت نسبتاً كمتري با حرم دارد، مستقر هستند.[65]

براي آسايش بيشترحج‌گزاران ايراني، سرانه مسكن حجاج ايراني، بالاترين سرانه مسكن ميان حجاج است. در حالي كه عربستان، براي هر نفر 5/3 متر فضا در نظر گرفت، سرانه هر زائر ايراني 4 متر[66] است كه ميانگين آن اتاق‌هاي 4 تا 5/ 5 نفره مي‏باشد.[67] ساختمان‏هاي مورد اجاره داراي استانداردهاي بين‏المللي است و مقامات عربستان نيز آن‌ها را تأييد كرده‏اند.[68]

حجاج ايراني، در مكه و مدينه، بر اساس مقدار هزينه‏‌اي كه پرداخت مي‌كنند، در شش گروه اسكان داده مي‌شوند.[69] سرانه اجاره اقامت در مكه و مدينه، براي هر ايراني، طي سال‌ها متفاوت بوده است. سرانه اجاره مسكن براي هر زائر در سال 1371 ش. در مكه 603 و در مدينه 368 ريال سعودي بوده است.[70] در سال 1428ق. (1386ش.) از 1050 تا 2300 ريال عربستان متغير بوده[71] و اين رقم، بدون هزينه اسكان در عرفات و منا، براي 30 روز در سال 1434ق. (1392 ش.) بالغ بر 2100 دلار اعلام شده است.[72]

اسكان حج‌گزاران در عرفات و منا، با عنايت به محدوديت فضا، از مسائل مهم اسكان حج‌گزاران است. سازمان حج، با ايجاد واحد اسكان در منا و عرفات پس از دريافت آخرين آمار حجاج هر كاروان، به تفكيك مرد، زن و خدمه، روش‌هاي مختلف اسكان آنان را به وسيله رايانه نمونه‌سازي و معين مي‌كنند.[73] در عرفات 9600 چادر يا خيمه براي اسكان زائران ايراني اجاره شده است و هريك از اين خيمه‏ها، 5/12 مترمربع مساحت دارد و براي اسكان ده نفر اختصاص مي‏يابد. نصب چادرها توسط مؤسّسه «مطوفي حجاج ايراني» كه عهده‏دار ساماندهي نيازهاي زائران ايران است، انجام مي‌گردد.‏[74]

در منا 117 هزار متر مربع در اختيار حجاج ايراني قرار دارد. در اين منطقه، 7200 چادر مجهز به برق و كولر، با مساحت 16 متر مربع، به حجاج ايراني اختصاص داده مي‏شود كه در هر چادر، به‏طور ميانگين، 5/13 نفر ساكن مي‏شوند و به‏طور متوسط، هر حاجي ايراني، بيش از يك متر مربع فضا در اختيار دارد.[75] گزارش‌هاي سال‌هاي نه چندان دور، كيفيت بهداشتي چادرها در عرفات و منا را نامناسب بيان كرده و[76] آن را منشأ بيماري حاجيان دانسته است.[77] اما امروزه وضعيت بهداشتي مناسبي برقرار است و علاوه بر استفاده
حجاج از زيراندازهاي مناسب[78]، حمام و سرويس بهداشتي كافي نيز در محوطه چادرها
وجود دارد.[79]

ƒاسكان ساير كشورها: كليه كاروان‌هاي حج، پيش از ورود حج‌گزاران به عربستان، بايد قرارداد اسكان منعقد كرده باشند. عقد قرارداد اسكان از سوي كشورهاي مختلف، متفاوت است. جمهوري اسلامي ايران تنها كشوري است كه تغذيه و تداركات حجاج، همانند تهيه مسكن، حمل و نقل، امور پزشكي و ارشاد حجاج را به صورت متمركز برعهده دارد.[80]

در ساير كشورها عمدتاً كاروان‌ها و شركت‌هاي خصوصي، متصدي اسكان حج‌گزاران هستند و دولت‌ها، بيشتر نقش نظارتي و هماهنگي كلي را بر عهده دارند.[81] در برخي كشورها نيز دولت، متصدي اسكان حجاج است؛ براي نمونه حج‌گزاري شهروندان تركمنستان كه بسيار محدود و تنها با انتخاب دولت اين كشور است كليه هزينه حج‌گزاران، شامل حمل و نقل، اسكان و تغذيه بر عهده دولت است. (← تركمنستان) در برخي كشورها، نظير افغانستان نيز حج‌گزاري به دو صورت دولتي و خصوصي صورت مي‌گيرد كه در هر بخش، اعزام كننده، مسئول اسكان زائران است. (←افغانستان)

در اكثر كشورها درجه‌بندي كيفي هتل‌ها و نزديكي آن‌ها به حرم، از معيارهاي طبقه‌بندي كاروان‌ها و اختلاف هزينه آن‌هاست؛ از جمله شركت‌هاي سياحتي اندونزي، حجاج را در هتل‌هاي اطراف مسجدالحرام اسكان مي‌دهند.[82] (← اندونزي) برخي كشورها نيز براي كاهش هزينه، به صورت نوبتي در دو شيفت 12 ساعته حاجيان را در هتل اسكان مي‌دهند و حجاج، باقي وقت خود را در حرم و بيرون از هتل صرف مي‌كنند.[83]

علي‌رغم كنترل جدي كشور عربستان در مورد قرارداد اسكان حاجيان پيش از ورود
به اين كشور، در سال 1429ق. يكصد حاجي از كشور بوركينافاسو، به دليل تقلبي
بودن قرارداد اسكان، 17 ساعت در محل استقبال از حجاج متوقف شدند و نهايتاً
در يكي از مساكن خيريه، اقامت داده
شدند. مسئولان حج عربستان، تحقيقات
ويژه‌اي درباره چگونگي ورود اين افراد به عربستان، بدون در اختيار داشتن قرارداد اسكان، انجام دادند.[84] در عين حال، حجاج فاقد مجوز، از مشكلات عربستان ذكر شده‌اند[85] كه كارتن‌خوابي آن‌ها، در اطراف مسجدالحرام و در مشاعر، منظره نامناسبي به حج داده است و دولت عربستان تلاش‌هاي متعددي براي بهبود اين وضعيت نابسامان صورت مي‌دهد.[86]

با توجه به محدوديت مسكن مناسب در موسم حج، شهروندان عربستاني و مسلمانان مقيم در عربستان، هر 5 سال يك بار اجازه تشرف به حج را دارند[87] و پيش از موسم حج، بايد مجوز دريافت كنند.[88] مؤسسات حج، مسئول امور حجاج داخلي هستند و هزينه اسكان هر نفر 200ريال عربستان است.[89]

اتحاف الوري: عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به كوشش عبدالكريم، مكه، جامعة ام القري، 1408ق؛ اخبار مكة في قديم الدهر و حديثه: محمد بن اسحاق الفاكهي (م.275ق.)، به كوشش عبدالملك بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق؛ اخبار مكة و ما جاء فيها من الآثار: محمد بن عبدالله الازرقي (م.248ق.)، به كوشش رشدي الصالح ملحس، مكه، دار الثقافه، 1415ق؛ ارمغان حج: علي مقدم، تهران، عطايي، 1356ش؛ الاعلام باعلام بيت الله الحرام: محمد بن احمد النهروالي (م.990ق.)، تحقيق سعيد عبدالفتاح و هشام عبدالعزيز عطا، مكه، مكتبة التجارية مصطفي احمد الباز، 1416ق؛ با كاروان ابراهيم در سال 71: رسول جعفريان و محمد علي خسروي، تهران، مشعر، 1371ش؛ با كاروان صفا در سال 82: رسول جعفريان، تهران، مشعر، 1383ش؛ بركات سرزمين وحي: محمد محمدي ري‌شهري، تهران، مشعر، 1383ش؛ بسوي خدا ميرويم: سيد محمود طالقاني، تهران، مشعر، 1381ش؛ به سوي ام القري: رسول جعفريان، تهران، مشعر، 1373ش؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاري: به كوشش رسول جعفريان، تهران، نشر علم، 1389ش؛ التاريخ القويم لمكة و بيت الله الكريم: محمد طاهر الكردي، تصحيح عبدالملك بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق؛ تفسير شاهي (آيات الاحكام): ابوالفتح بن مختوم جرجاني (م.976ق.)، به كوشش اشراقي، تهران، نويد، 1362ش؛ تهذيب الاحكام في شرح المقنعة للشيخ المفيد: محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به كوشش سيد حسن موسوي خرسان و علي آخوندي، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1365ش؛ حج 25: گزارشي از حج‌گزاري سال 1425 قمري برابر با سال 1383 شمسي، رضا مختاري، تهران، مشعر، 1384ش؛ حج 27: گزارش حج‌گزاري ايرانيان در موسم حج سال 1427ق، آذر و دي 1385ش، حسن مهدويان، تهران، مشعر، 1386ش؛ حج 28: (گزارشي از حج‌گزاري سال 1428ق)، رضا بابايي و علي‌اكبر جوانفكر، تهران، مشعر، 1387ش؛ حج 29: گزارش حج سال ۱۴۲9ق، حجت الله بيات و سيد حسين اسحاقي، تهران، مشعر، 1388ش؛ حج در ادب فارسي: خليل الله يزداني، تهران، مشعر، 1379ش؛ حج نيكان: علي احمدي ميانجي ـ عبدالرحيم اباذري، تهران، مشعر، 1390ش؛ خاطرات حج: محمد عظيمي، تهران، مؤسسه مطبوعاتي دهخدا، 1363ش؛ رحلة الحجاز: ابراهيم المازني، قاهره، كلمات عربيه؛ رحلة ابن بطوطه (تحفة النظار في غرائب الامصار و عجائب الاسفار): ابن بطوطه (م.779ق.)، تحقيق عبدالهادي تازي، رباط، اكاديميه المملكه المغربيه، 1417ق؛ رقابت عباسيان و فاطميان در سيادت بر حرمين شريفين قرن پنجم و ششم هجري: سليمان الخراشيه، ترجمه رسول جعفريان، تهران، مشعر، 1385ش؛ سفرنامه منظوم حج: بانوي اصفهاني، به كوشش رسول جعفريان، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، 1386ش؛ سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م.481ق.)، تصحيح محمد دبير سياقي، تهران، زوار، 1381ش؛ الشرح الكبير: عبدالرحمن بن قدامه (م.682ق.)، بيروت، دار الكتب العلميه؛ شرح وظايف مديران و عوامل خدماتي 1376: مركز تحقيقات حج، تهران، مشعر، 1376ش؛ شفاء الغرام باخبار البلد الحرام: محمد بن احمد التقي الفاسي (م.832ق.)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، دار الكتب العلميه، 1421ق؛ العقد الثمين في تاريخ البلد الامين: محمد بن احمد التقي الفاسي (م.832ق.) به كوشش محمد عبدالقادرعطا، بيروت، دار الكتب العلميه، 1419ق؛ العقد الفريد: احمد بن محمد بن عبد ربه (246-328ق.)، به كوشش مفيد محمد قميحه، بيروت، دار الكتب العلميه، 1404ق؛ الكافي: محمد بن يعقوب كليني (م.329ق.)، به كوشش علي‌اكبر غفاري، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1375ش؛ مأساة الزهرا: سيد جعفر مرتضي عاملي، بيروت، دار السيره، 1418ق؛ مديريت حج در كشورهاي اسلامي: اداره كل طرح و برنامه سازمان حج، 1387ش؛ مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت باشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق؛ المعارف: ابن قتيبه دينوري (213-276ق.)، به كوشش ثروت عكاشه، قم، شريف رضي، 1373ش؛ المفصل في تاريخ العرب قبل الاسلام: جواد علي عبيدي (1324-1408ق.)، بيروت، دار الساقي، 1422ق؛ من لايحضره الفقيه: محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، تحقيق و تصحيح علي‌اكبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ دوم، 1404ق؛ موسوعة مرآة الحرمين الشريفين: ايوب صبري باشا (م.1290ق.)، القاهره، دار الآفاق العربيه، 1424ق؛ ميقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت؛ نشريه زائر: بعثه مقام معظم رهبري؛ نهج البلاغه: شريف الرضي (م.406ق.)، شرح صبحي صالح، قم، دار الاسوه، 1415ق؛ وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفي: علي بن عبدالله السمهودي (م.911ق.)، به كوشش محمد محيي‌الدين عبدالحميد، بيروت، دار الكتب العلميه، 2006م.

 

---