حج اقتصاد

ابعاد وكاركردهاي اقتصادي حج

درباره بررسي ابعاد اقتصادي حج، پژوهش‌هاي گسترده‌اي صورت نگرفته است. تنها برخي از آثار، به‌صورت اجمالي، به بحث جنبه‌هاي اقتصادي حج پرداخته‌اند كه مباحثي كلي در زمينه منافع اقتصادي حج را طرح كرده و به مباحث سياست‌گذاري اقتصاد حج و آسيب‌شناسي اقتصاد حج و جنبه‌هاي اخلاقي آن، توجهي نداشته‌اند. محمد امامي، به برخي از منافع اقتصادي اين فريضه اجتماعي اسلام، از جمله ايجاد گشايش در زندگي مستمندان حجاز، افزايش پرداخت خمس و زكات و رونق كسب و كار در شهر‌هاي حجاز اشاره مي‌كند.[1] حسيني ادياني، از تأثير حج بر تقويت پايه اقتصادي كشورهاي اسلامي ياد مي‌كند و ظرفيت شكل‌گيري بازار مشترك اسلامي را مورد تأكيد قرار مي‌دهد.[2] محمد اكبر محقق نيز، بر اساس آيات و روايات، در مورد ابعاد و آثار اقتصادي حج و عمره سخن گفته است.[3] محمدتقي رهبر، بر اساس آيات و روايات، ابعاد اقتصادي حج را بيان كرده و سپس تعامل ابعاد اقتصادي و اخلاقي حج را برشمرده و در ادامه، آثار اقتصادي را بيان كرده است.[4] وي در جاي ديگر، با نيم‌نگاهي به مباحث جهاني شدن، ابعاد اقتصادي حج را بررسي كرده است.[5] سيد محمد ضياء‌آباي نيز در بيان ابعاد اقتصادي حج، به ذكر روايتي در اثر حج در رفع فقر، بسنده كرده است.[6]

در سال 1391ش. «پژوهشكده حج و زيارت» اقدام به برگزاري همايش بين‌المللي «حج و اقتصاد» كرد و مجموعه مقالات اين همايش، به چاپ رسيد كه شامل مقالات متعددي در پنج محور اصلي همايش،
از جمله، كليات، مباحث فقهي حج،
مباحث اقتصاد خرد حج و مباحث اقتصاد كلان حج است.[7]

بررسي ابعاد اقتصادي حج، در بين انديشمدان غيرمسلمان نيز به چشم مي‌خورد: «ترنر»[8] ضمن تمايز گذاردن بين سفر حج و سفرهاي توريستي كه به قصد لذت برگزار مي‌شود، به بررسي تأثير حج بر رشد اقتصادي عربستان پرداخته است و تأثير حج بر رونق اقتصاد عربستان را نشان داده است.[9] «كوهن»[10] نيز در مطالعه خود، حج را، علاوه بر انجام مناسك واجب، به‌عنوان شكلي از گردشگري در نظر گرفته و به بررسي نقش حج بر رشد اقتصادي كشور عربستان پرداخته است. اين مطالعه بر اساس مطالعه‌ «رابينسون»[11] است كه در آن گردشگران در كشورهايي مانند: «هند» و «آسياي جنوبي» منابع درآمدي براي رشد اين كشورها بوده‌اند. كوهن نيز همچون «نونز»[12]، مكه را به‌عنوان مقصد گردشگري بي‌همتايي در طول عصرهاي گوناگون معرفي كرده است. از ديد كوهن، حج، مانند
سفري توريستي است كه در آن، زائران همانند گردشگران، سفري ارادي و موقتي انجام مي‌دهند و هدفشان كسب مطلوبيت است. نتايج اين تحقيق نشان مي‌دهد كه حج، مانند توريسم، سبب تسهيل فعاليت‌هاي اقتصادي مي‌شود.[13]

«سردار»[14] در مطالعه خود با عنوان ابعاد روحاني و جسماني حج اظهار مي‌دارد كه تجربه غيرمادي و روحاني سفر حج، عاملي براي كم‌رنگ شدن سختي مناسك حج است. او لذت واقعي اين سفر را، حضور در فضاي معنوي و آرام‌بخش اماكن مقدس مي‌داند. درواقع، از نظر سردار، هدف گردشگران و حاجيان از سفر، كسب مطلوبيت است. اما لذت سفر حج از نوع غيرمادي و معنوي است.[15]

دسته ديگري از مطالعات انجام شده به بررسي تأثيرحج بر اقتصاد فردي اختصاص دارد. اين دسته از مطالعات، سه رويكرد گوناگون دارند. دو رويكرد آن مبتني بر ديدگاه‌هاي كاملاً جدّي و افراطي در مورد بعد فردي اقتصادي حج است. اما رويكرد سوم در واقع، رويكرد تركيبي و تعديل شده است. رويكرد اول، شامل مطالعاتي همچون: «سوئيفت»[16]، «گوسلينگ»[17]، «نش»[18]، «بركس»[19]، «لانگ»[20] و «اسماعيل»[21] است. بر اساس اين رويكرد، بيشتر حجاج افرادي فقير و ساكن مناطق روستايي هستند كه بدون توجه به شرط استطاعت، براي پرداخت مخارج حج، مجبورند بخش بيشتري از درآمد خود را پس‌انداز كمتر يا هزينه اين سفر را با قرض‌هاي سنگين پرداخت كنند. برخلاف اين رويكرد، بر اساس رويكرد دوم كه شامل مطالعاتي، مانند «لكارد»[22] و «بيلرجي‌آر»[23] است، بيشتر حاجيان، از قشر ثروتمند جامعه هستند كه براي تأمين هزينه حج، مشكلي ندارند و به عبارت ديگر، پرداخت هزينه اين سفر، تأثير چنداني بر زندگي فردي اين اشخاص ندارد. در رويكرد سوم، محققاني همچون «گرابون»[24]، و «اوان هاد»[25] بر اين باوراند كه حجاج، از هر دو قشر فقير و غني جامعه هستند؛ اما هيچ نسبت آماري براي اين تركيب ارائه نمي‌دهند. اين ديدگاه با توجه به نزديكي آن به واقعيت، كمتر مورد نقد قرار گرفته است.

در زمينه تأثير حج بر اقتصاد كشورهاي مبدأ نيز بررسي‌هايي صورت گرفته؛ از جمله «خدير»[26]، به بررسي بعد اقتصادي حج بر زندگي كشاورزان كشور «مالزي» پرداخته است. بر اساس اين مطالعه، بسياري از حجاج مالزي، كشاورز هستند. بررسي سير تاريخي سفر حج در كشور مالزي، نشان داد كه هزينه‌هاي سفرحج، با توجه به شرايط تورمي و تغيير وسايل حمل و نقل از كشتي به هواپيما، سبب افزايش ميزان سرمايه خارج شده از بخش كشاورزي مالزي شده و اين عامل، به نوبه خود، تأثير منفي بر بخش كشاورزي اين كشور داشته است؛ اما اين فرضيه كه سفر حج، سبب فقر كشاورزان شده باشد، تأييد نشده است.[27]

«تانگبان»[28] نيز در پژوهشي، به بررسي تأثير حج بر اقتصاد «نيجريه» پرداخته و ابعاد اقتصادي گوناگون مثبت و منفي حج بر اقتصاد نيجريه را بررسي كرده است. بر اين اساس، وجه پرداختي به دولت عربستان سعودي براي صدور ويزا، كمك هزينه سفر اهدايي به زائران و بودجه ساليانه پرداختي به هيئت حج، به عنوان تأثير اقتصادي منفي حج بر اقتصاد نيجريه تلقي شده است. اما از سويي حج، آثار مثبتي بر اقتصاد نيجريه داشته است؛ زيرا حج به‌عنوان يك محرك، سبب تسهيل فعاليت‌هاي اقتصادي معيني در مدت مشخصي از سال مي‌شود و بخش‌هاي حمل و نقل زميني و دريايي، صنايع غذايي، صنايع نساجي و صنايع داروسازي نيجريه، در زمان حج، رونق مي‌گيرد. اما بر اساس يافته‌هاي اين تحقيق، تأثيرهاي منفي حج بيشتر از تأثيرهاي مثبت آن بر اقتصاد نيجريه است.[29]

ƒابعاد اقتصادي حج در قرآن: كنگره جهاني حج، در برگيرنده منافع مهمّي براي مسلمين است و خداوند، در آيات قرآن، اين ابعاد حج را بيان كرده است: (وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يأْتُوك رِجالاً وَ عَلَي كلِّ ضامِرٍ يأْتِينَ مِنْ كلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ ٭ لِيشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ يذْكرُوا اسْمَ اللهِ فِي أَيامٍ مَعْلُوماتٍ عَلَي ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعامِ فَكلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِير) (حجّ/22، 27
و 28) بر اساس تفسير معصومين از اين آيه كه در آن، خداوند از منافع حج سخن به ميان آورده است، منافع حج شامل منافع مادي و معنوي مي‌شود.[30]

ابن ابي‌الحديد در تفسير (لِيشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ) به اين نكته اشاره مي‌كند كه هنگامي كه مشركين، انبوه حجاج مسلمان را مشاهده مي‌كردند، در مي‌يافتند كه آنان از قدرت نظامي بالايي برخوردارند، زيرا اگر آن‌ها قدرتمند نبودند، نمي‌توانستند از مكان‌هاي دور به حج مشرف شوند.[31] ابن عباس نيز در تفسير اين آيه كريمه منفعت اخروي حج را، خشنودي خداوند و منافع دنيوي آن را، چيزي دانسته كه مردم از گوشت قرباني و تجارت به‌دست مي‌آورند. علامه طباطبايي نيز در تفسير خود، وجود منافع مادي و معنوي براي حج را پذيرفته است و مهم‌ترين نتيجه دنيوي حج را تقويت روح همگرايي و اتحاد و تعاون در بين مسلمانان مي‌داند.[32]

آيه ديگر قرآن (لَيسَ عَلَيكمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّكمْ) (بقره/2، 198) نيز بر اين نكته دلالت دارد كه در حج، ضمن انجام عبادت و ذكر خدا و كسب تقوا مانعي نيست كه از منافع اقتصادي و معيشتي نيز بهره گيريد. مفسران از اين آيه اجازه كسب و تجارت در سفر حج را برداشت كرده‌اند.[33] البته مسئله معيشت و اقتصاد در حج، از بدو تأسيس
ام القري، به وسيله حضرت ابراهيم(عليه السلام) طرح شد كه فرمود: {وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يشْكرُونَ}[34]؛ چنان‌كه خداوند در آيه (أَ وَ لَمْ نُمَكنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً يُجْبَي إِلَيهِ ثَمَراتُ كلِّ شَيءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا) (قصص 57) از لطف و مهرباني الهي در وجود نعمت‌هاي مادي در مكه سخن مي‌گويد و مي‌فرمايد: «آيا حرم امني در اختيار آنان ننهاديم كه همه نوع ثمرات و كالاها بدان سوي برده مي‌شود؟»

قرآن در آيه (يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكونَ نَجَسٌ فَلا يقْرَبُوا الْمسجدالحرام بَعْدَ عامِهِمْ هذا وَ إِنْ خِفْتُمْ عَيلَةً فَسَوْفَ يغْنِيكمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شاءَ إِنَّ اللهَ عَلِيمٌ حَكيمٌ) (توبه: 28) حج را ضمانتي قوي براي استقلال اقتصادي مسلمين و عدم وابستگي آن‌ها به مشركان قرار داده است. از عبارت «لا تَقْرَبُوا» چنين فهميده مي‌شود كه مشركان، نه تنها از نظر فيزيكي نبايد در مكه حضور داشته باشند، بلكه از نظر اقتصادي، اجتماعي و سياسي نيز نبايد در آن‌جا جولان بدهند. اين عدم حضور، زماني مي‌تواند جديت پيدا كند كه نقش اقتصادي و اجتماعي آن‌ها، به‌طور مستقيم و غيرمستقيم، حذف گردد. مسلمانان صدر اسلام نگران بوده‌اند كه در صورت عدم حضور مشركان، رونق بازار از بين رفته و موجب خسران اقتصادي گردد. خداوند در جواب اين نگراني مي‌فرمايد: «از راه‌هاي ديگر آن‌ها را از فضل خويش بهره‌مند مي‌كند».

آيه (فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَكلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ ٭ فَكلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِيرَ) (حجّ/22، 36 و 37) نيز به بخشي از كاركردهاي اجتماعي و اقتصادي حج اشاره دارد. شارع مقدس، حج و آئين‌هاي آن را به گونه‌اي تنظيم نموده است كه مسئله تعاون و همكاري و احسان و نيكوكاري را بين مردم تقويت كند. قرباني، صدقه و بخشش گوشت قرباني ميان مردم، به‌ويژه تهيدستان، از بزرگ‌ترين نوع تعاون و همكاري است. وقتي مسلماني مكلّف مي‌گردد در عمل حج، حيواني سالم و كامل را ذبح كند يا كفّاره و نذر دهد و پيش از پوشيدن لباس احرام، حقوق مردم و رسول خدا(صلي الله عليه و آله) و امام خود، يعني خمس و زكات را بدهد، در حقيقت مي‌خواهد به‌نوعي، حس همدردي و تكافل و به‌عهده گرفتن مسئوليت اجتماعي فقرا و نيازمندان را در خود تقويت نمايد.[35] هدف قرباني در بهره‌مندي مستمندان در احاديث اسلامي نيز مورد تاييد قرار گرفته است.[36]

ƒابعاد اقتصادي حج در روايات: رواياتي كه در مورد ابعاد اقتصادي حج است، به چند بخش قابل تقسيم است:

‚ اباحه تحصيل منافع اقتصادي در حج: برخي روايات، در رد اين تفكر كه حج عبادتي عارفانه است كه با ابعاد اقتصادي دنيوي تناسب ندارد، بر مجاز بودن فعاليت اقتصادي در حج تأكيد دارند.[37] دين اسلام آميزه‌اي از تلفيق معاش با معاد است. در مناسك حج و عمره كه يكي از عالي‌ترين تكاليف شرعي بين همه فرق اسلامي در سراسر دنياست، پيوستگي و ارتباط مقاصد دنيوي و اخروي، بيشتر به چشم مي‌خورد.[38] بر اين اساس، يكي از ابعاد مهم حج، بعد اقتصادي آن است كه استفاده از آن براي تقويت پايه‏هاي اقتصادي كشورهاي اسلامي، نه تنها با روح حج منافات ندارد، بلكه بهره‌برداري اقتصادي از آن يكي از فلسفه‌هاي اصلي آن است.[39]

‚ بيان ابعاد و آثار اقتصادي حج: در رواياتي كه از پيامبر(صلي الله عليه و آله) و ائمه(عليهم السلام) نقل شده است نيز به منافع مادي حج اشاره شده است. براي نمونه در روايتي از پيامبر(صلي الله عليه و آله) نقل شده است: «كسي كه خواهان دنيا و آخرت است، بايد آهنگ اين خانه نمايد»[40] و در جاي ديگر فرموده است: «حجّ به‌جاي آوريد تا بي‌نياز گرديد».[41] از ائمه(عليهم السلام) نيز رواياتي نقل شده كه در آن، به تأثير حج در افزايش روزي[42] و جلوگيري از فقير شدن[43] اشاره كرده و ترك حج، با وجود استطاعت مالي، علت تنگدستي و فقر دانسته شده است. در حديثي از امام صادق(عليه السلام)، تجارت و بهره‌گيري از منافع مادي آن، از اهداف حج دانسته شده است.[44] تأكيد روايات بر خريد سوغاتي نيز از جمله مواردي است كه بر ابعاد اقتصادي حج دلالت دارد.[45]

ƒ آسيب‌شناسي اقتصادي حج: با توجه به روايات، مهم‌ترين بعد حج مربوط به ابعاد عبادي و معنوي آن است و ابعاد اقتصادي نيز در همين مسير و رويكرد بايد باشد. لذا غلبه ابعاد مادي و اقتصادي مذمت شده است؛ براي نمونه، امام صادق(عليه السلام) حاجيان را به سه دسته تقسيم مي‌كنند: «گروهي كه از آتش جهنم رهايي مي‌يابند؛ گروهي كه گناهانشان بخشوده مي‌شود و گروهي كه اهل و اموال آن‌ها حفظ مي‌شود». حضرت در مقام ارزش‌گذاري اين گروه‌ها عنوان مي‌كنند كه كم‌بهره‌ترين افراد از حج، گروه سومند.[46] پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله) در حجة الوداع، از زماني كه ثروتمندان براي تفريح و تفرج، و افراد متوسط براي خريد و فروش، و فقرا براي ريا و كسب شهرت به مكه بروند، ابراز نگراني كردند.[47]

ƒظرفيت‌هاي اقتصادي حج و امت اسلامي:

‚ اقتصاد و سياست: اقتصاد اسلامي، علاوه بر دغدغه پاسخگويي به نيازهاي اقتصادي، دغدغه پاسخگويي به نيازهاي سياسي را نيز دارد و بر نگرش اجتماعي ـ اقتصادي تأكيد دارد. بر اين اساس، به ظهور استعمار اروپايي و روش‌هاي غربي در نظام‌هاي مالي اين منطقه توجه مي‌شود و در روند استعمارزدايي و جنبش‌هاي استقلال‌طلبانه، حركت احياگرانه اسلامي نيز جان مي‌گيرد و دكترين‌هاي كلاسيك اسلامي احياء مي‌شوند.[48] امروزه، در مباحث سياسي و اجتماعي، بر اين نكته تأكيد مي‌شود كه چنان‌كه تحولات سياسي را نمي‌توان از عملكرد و روابط نيروهاي اقتصادي دور دانست[49]، روندهاي اقتصادي را نيز نمي‌توان از زمينه‌هاي سياسي و اجتماعي آن جدا كرد.[50]

اين نوع نگاه به مسائل اقتصادي، بر اساس نگرش سيستمي[51] و در نظر گرفتن كليت پديده و توجه به ابعاد گوناگون آن و ارتباط بين اجزاي تشكيل‌دهنده آن است. يكي از مهم‌ترين اثرگذاري‌هاي اقتصادي حج در امت اسلامي، با رويكرد سياسي، در بحث برائت از مشركان٭ خود را نشان مي‌دهد كه در سخنان و پيام‌هاي امام خميني= به زيبايي، ظرافت ابعاد سياسي و اقتصادي حج در برائت از مشركان تبيين شده و برائت از مشركان، اعلام بيزاري از ابرقدرت‌هاي شرق و غرب و هشدار به غارت اموال و سرمايه‌‌هاي كشورهاي اسلامي به دست آنان، دانسته شده است.[52]

براي درك بهتر ارتباط كاركردهاي سياسي- اقتصادي برائت از مشركان، در راستاي تقويت امت اسلامي، توجه به اين نكته مفيد است كه امروزه، بسياري از مشكلات اقتصادي جوامع اسلامي، از رابطه حاكمان سرسپرده جوامع اسلامي با ابرقدرت‌ها و اجانب سرچشمه مي‌گيرد كه در صورت برائت و دوري مسلمانان از اين دشمنان اسلام، زمينه هرگونه سوء استفاده آن‌ها از سرمايه‌ها و منابع مسلمانان، از بين مي‌رود. به اين ترتيب تحليلي سياسي-اقتصادي از برائت از مشركان در حج ،به مسلمانان جهان، اين نكته كليدي را يادآوري مي‌كند كه رابطه استعمارگونه و غفلت‌انگيز با دشمنان اسلام، اثري جز تداوم مشكلات اقتصادي و به يغما رفتن سرمايه‌هاي مسلمانان ندارد. بنابر اين مسلمانان، براي دست‌يابي به عزت از دست رفته خود و اقتدار اقتصادي، در قدم اول بايد روابطي عزت‌مندانه و مستقلانه با مستكبرين ايجاد نمايند و از روابط سازش‌كارانه بپرهيزند.

‚ اقتصاد و اخلاق: در ابتدا اخلاق و اقتصاد رابطه‌اي نزديك داشتند، ولي پس از آدام اسميت، به تدريج با رياضي‌تر شدن علم اقتصاد و ترويج باور «جدايي ارزش از دانش (واقعيت)»، اقتصاد از اخلاق فاصله گرفت.[53] ولي نمي‌توان اين واقعيت را ناديده گرفت كه ارزش‌ها بر رفتار انسان‌ها اثر مي‌گذارند.[54] بنابر اين اساساً تفكيك اقتصاد از اخلاق امكان‌پذير نيست چنان‌كه اقتصاددانان نيز به اين موضوع اعتراف دارند.[55]

با گذشت زمان مشخص شد كه سازوكار بازار (اقتصاد آزاد جداي از اخلاق.)، در كنار محاسني كه دارد، نارسايي‌هايي مانند مالكيت خصوصي[56]، سودگرايي و توزيع درآمد نامطلوب (شكست بازار) نيز دارد. اقتصاد سرمايه‌داري، براي مقابله با اين شكست، دخالت دولت را پيشنهاد مي‌دهد.[57] اما راه حل نظام اقتصاد اسلامي، اخلاق است كه با ايجاد كنترل دروني و اصلاح و ارتقاي مباني معرفت‌شناختي و هستي‌شناختي انسان، تعاريف جديدي از مفاهيمي مانند فقر، غنا، رفاه، زهد، سود، درآمد (رزق.)، سعادت و ثروت ارائه مي‌دهد. به اين ترتيب، دايره نفع شخصي را گسترش مي‌دهد تا منافع اجتماعي نيز از ياد نرود.[58] بر اين اساس، اقتصاد اسلامي، با توجه كردن به اخلاق در راستاي تقويت امت اسلامي گام برمي‌دارد.

حج يكي از مناسك ديني است كه در عين برخورداري از ابعاد اجتماعي و سياسي، جهات اخلاقي پررنگ و گسترده‌اي دارد.[59] در حج، برخلاف اقتصاد ليبراليستي كه اقتصاد را از اخلاق جدا مي‌داند، نگاه تك‌ساحتي به انسان وجود ندارد و لذت، در لذت مادي منحصر نمي‌شود؛ بلكه در ذيل ارتباط انسان با خدا، باور به آخرت، لذت معنوي و ابعاد روحاني، وجود انسان به صورت جدي خود را نشان مي‌دهد. در ادامه ابعاد اخلاقي حج را با رويكرد اقتصادي، در راستاي امت اسلامي، بررسي مي‌كنيم:

˜ ارتقاي عقلانيت اقتصادي: يكي از مهم‌ترين اين مسائل كه در مباني هستي‌شناختي و معرفت‌شناختي ريشه دارد و رفتار اقتصادي را تحت تأثير قرار مي‌دهد، عقلانيت اقتصادي است كه سطوح متفاوتي دارد. عقلانيتي كه هژموني سرمايه با آن در تناظر است، عقلانيت حسابگرانه و ابزاري است كه رشد جامعه را حداكثر فقط در ابعاد مادي انسان قرار مي‌دهد. «در رويكرد مسلط از اقتصاد معاصر، انسان اقتصادي همان انسان عقلايي است».[60] در حالي كه اسلام، با مباني انسان‌شناختي ويژه خود، ما را به عقلانيتي فراتر و متمايز فرا مي‌خواند كه آثار آن، در همه عرصه‌هاي اقتصادي و اجتماعي، از جمله رشد و توسعه پايدار پديدار مي‌گردد. حج، به عنوان عالي‌ترين جلوه شكوه تمدن اسلامي و تبلور ناب جهان‌بيني توحيدي، با توجه به ابعاد و جهات عميق تربيتي، اخلاقي و عرفاني‌اش، نقش چشم‌گيري در دگرديسي عقلانيت و عبور از حد آستانه‌اي عقلانيت حساب‌گرانه ابزاري به عقلانيت قدسي ابراري دارد. بروز و شيوع اين نوع عقلانيت در ارتقاء و سالم‌سازي رفتار و فضاي اقتصادي و در نتيجه توسعه پايدار، بسيار مؤثر است.[61]

˜ تقويت اعتماد اجتماعي: «اعتماد» يكي از مهم‌ترين و اصلي‌ترين مؤلفه‌ها و شاخص‌هاي سرمايه اجتماعي است كه بستر مناسبي براي توسعه اقتصادي محسوب مي‌شود. دين اسلام با سفارش به راست‌گويي و امانت‌داري و دستورهاي روشن درباره آداب معامله‌ها مانند نهي از كم‌فروشي، نظامي را ترسيم مي‌كند كه در آن ارتباط‌ها و كنش‌هاي جمعي، با سهولت بيشتري صورت گرفته و اعتماد افراد جامعه را تقويت مي‌كند. اين اعتماد مي‌تواند با اثرگذاري بر كارايي بازار، دولت، كاهش فقر، توسعه مالي و سرانجام رشد اقتصادي، بسترهاي مناسب توسعه اقتصادي را در جامعه فراهم كند.[62]

حج، با ايجاد يكساني در مناسك، رفتار و پوشش، سعي مي‌كند تشابهات بين افراد، و زمينه‌هاي ارتباطي را افزايش دهد. با افزايش زمينه‌‌هاي ارتباطي، زمينه‌هاي سوءتفاهم كاهش مي‌يابد و در مقابل، همدلي و احساس همدردي افزايش مي‌يابد. در اين فضاي تعاملي ارتباطي، نگاه مثبت افراد، و در نتيجه، اعتماد بين آن‌ها افزايش مي‌يابد. در مناسك حج، زمينه‌هاي سلب اعتماد از بين مي‌رود؛ مثلاً يكي از محرمات احرام، جدال و ناسزا گفتن است كه سبب تيرگي روابط اجتماعي و از بين رفتن اعتماد مي‌شود. بنابر اين از يك طرف به طور كلي كاركردهاي اخلاقي حج، تقيد و دينداري مردم را بيشتر مي‌كند و به طور عمومي، سبب ارتقاي فضائل اخلاقي‌اي مانند راستگويي و احترام به ديگران مي‌شود كه در ارتقاي اعتماد عمومي بسيار مؤثر است. از طرف ديگر همدلي و همراهي حاصل از ابعاد اجتماعي حج، سبب ارتقاي همبستگي اجتماعي است كه يكي از آثار آن، تقويت اعتماد بين اعضاي جامعه است.

˜ توجه به منافع عمومي: يكي از چالش‌هاي مهم اقتصاد فردگراي ليبراليستي كه بر بازار آزاد مبتني است، از بين رفتن منافع عمومي، در سايه منافع شخصي است. اسلام، ضمن احترام به مالكيت شخصي، به منافع جمعي بسيار توجه و نظام ارتباطات اجتماعي را مبتني بر اصول اخلاقي طراحي مي‌كند تا افراد جامعه نگاه و اهدافشان به سود شخصي معطوف نباشد؛ به عبارت ديگر حب ذات، به صورت امر طبيعي حقيقي، در تمام ابعاد زندگي بشر وجود دارد[63]، ولي تمركز بر سود و منافع شخصي، مانع از تحقق اهداف اجتماعي مي‌شود. در اين بين، بهترين راه براي ايجاد رقابت و ارتباط صحيح بين نيروهاي بازار، ضوابط اخلاقي است.[64]

شيوه برگزاري حج، بر طبق زندگي طبقات پايين جامعه است تا زائران، ضمن خارج شدن از امتيازطلبي و روح تبعيض، مشكلات طبقه پايين جامعه را تجربه و با آن زندگي
كنند.[65] زائران خانه خدا، در فضاي معنوي حج، نوعي از روابط اجتماعي را تجربه مي‌كنند كه ناقض ساختار معمول زندگي دنيوي است و با خصايص برابرگرايانه‌اي كه دارد تجربه‌اي وحدت‌بخش را به زائران ارائه مي‌دهد.[66] تحقق عدالت اجتماعي را در حج مي‌توان در ذبح‌هايي دانست كه هر كدام از حجاج، طبق دستور شرع به‌عنوان قرباني يا كفاره ذبح مي‏كنند و در راهي كه معين شده است به مصرف مي‏رسانند. قرآن مي‌فرمايد: «خودتان از قرباني‌ها بخوريد و بينواي بي‏چيز را از آن بخورانيد». (حجّ/22، 28)

‚ اقتصاد و توسعه: ظرفيت‌ها و ابعاد اقتصادي حج فقط به ابعاد سياسي و اخلاقي ختم نمي‌شود، بلكه زمينه‌هاي عملياتي زيادي در اين زمينه وجود دارد كه حج وارد عرصه توسعه و رونق اقتصادي نيز شود. در اينجا برخي از اين موارد را بررسي مي‌كنيم:

˜ توسعه گردشگري ديني: لغت گردشگري(tourism)، از كلمه (tour) به معناي گشتن اخذ شده است كه ريشه در لغت لاتين (turns) به معناي دور زدن، رفت و برگشت ميان مبدأ و مقصد دارد. در حال حاضر، گردشگري، فعاليتي پراهميت و حرفه‌اي بزرگ در سطح جهان است‌. به نحوي كه پس از صنايع نفت و خودروسازي، سومين صنعت مهم جهان محسوب مي‌شود.[67] در اين ميان جاذبه‌هاي مذهبي، زيارتگاه‌ها و اماكن مقدس، هر ساله تعداد فراواني از گردشگران را به سوي خود جذب مي‌كنند. اين نوع از گردشگري را گردشگري مذهبي مي‌نامند. نكته مهم در اين زمينه اين است كه فقط گردشگري مذهبي است كه بر موانع آب و هوايي غلبه مي‌‌كند. تعداد توريسم و بازديد از شهرها و مراكز مذهبي تغيير نمي‌كند. براي گردشگران مذهبي، فقط مقصد مهم نيست. تجربه او، از ابتداي ترك مبدأ آغاز مي‌شود و تمام وقايعي را در برمي‌گيرد كه در امتداد مسير با آن روبه‌رو مي‌شود.[68]

جنبه اقتصادي حج را از نظر مباني تئوريك، مي‌توان به ادبيات گردشگري نزديك دانست. حج، از لحاظ پتانسيل كلي جهانگردي، داراي اين ظرفيت است كه اقتصاد محدود خود را به اقتصادي متنوع، با بهره‏گيري از اشتغالات موجود در بخش گردشگري و صنايع وابسته به آن، تبديل كند.[69] اگر به حج، فراتر از بعد ديني آن، به عنوان راهبردي براي ايجاد تحول اقتصادي در جهان اسلام نگريسته شود و بر زمينه‏هاي مستعد و قابل پيشرفت آن، به سمت توليد و توسعه اشتغال، به‌قدر كافي تحقيق و مطالعه شود، در صورت بهره‏برداري مقتضي از آن، با صنعت نفت جهان اسلام برابري خواهد كرد.

يكي از شرايط و زمينه‌هاي توسعه و ترويج گردشگري، همگرا كردن فرهنگ‌ها و ايجاد يكپارچگي است. كشورهاي اروپايي، با ايجاد اتحاديه اروپا، شاهد مناسبي براي اين موضوع هستند كه امروزه 79 درصد جريان‌هاي گردشگري ميان اين كشورها صورت مي‌گيرد.[70] كاركردهاي فرهنگي حج، در همگرايي فرهنگ‌هاي مختلف، در بستر انجام مناسك حج، در جهت تحقق اين بعد از گردشگري نيز بسيار مهم است.

˜ تشكيل بازار مشترك اسلامي: شكل‌گيري بازارهاي مشترك در بين كشورهاي اسلامي، مسئله‌اي است كه در بين متفكران اسلامي، اهميت ويژه‌‌اي دارد.[71] از بعد اقتصادي، جمعيت مسلمانان جهان كه بيش از 25 درصد جمعيت جهاني را تشكيل مي‌دهد، اين ايده را به همراه دارد كه آيا امكان دارد بازارهايي بين مسلمانان شكل گيرد كه صرفاً كالاهاي توليدي كشورهاي اسلامي در آن خريد و فروش شود و به واسطه آن، كشورهاي اسلامي، بي‌نياز از هر كشور ديگري، اقدام به توزيع كالاهاي خود نمايند و از اين طريق به تقويت بخش توليدي و مصرفي خود بپردازند. بديهي است براي نيل به اين هدف، وحدت و پايمردي كشورهاي اسلامي، براي مبارزه با توطئه و كارشكني دشمنان اسلام ضروري و لازم است.[72]

وقتي به ظرفيت‌ها و ويژگي‌هاي كنگره جهاني حج مي‌نگريم كه هر ساله، در ايام حج و همچنين در طول ايام سال، براي عمره مفرده، ميليون‌ها مسلمان را در مكه جمع مي‌كند، ايده بازار مشترك اسلامي بيشتر جلوه مي‌كند و امكان تحقق آن بسيار نزديك مي‌نمايد. مناسك حج، ميليون‌ها مسلمان را در يك مكان جمع مي‌كند كه هر يك از آن‌ها، حداقل براي سوغات و تبرك اين سفر معنوي، اجناسي را خريداري مي‌كنند و اين به معناي جامعه مصرف و مشتريان آماده‌اي است كه بدون هيچ‌گونه هزينه و تبليغات فراهم شده است. ولي در حال حاضر، متأسفانه، اين ظرفيت عظيم در اختيار كالاهايي قرار گرفته كه عمدتاً بي‌كيفيت، و محصولات كشورهاي غيرمسلمان هستند.

در حال حاضر، ميزان صادرات و واردات درون‌گروهي كشورهاي اسلامي كم است[73] و به دليل مشكلات سياسي، نهادي، جغرافيايي و اقتصادي بسياري از كشورهاي مسلمان، عملاً ايجاد بازار مشترك اسلامي ممكن نيست. كاركردهاي فرهنگي و اجتماعي حج، زمينه مناسبي براي رفع اين موانع است.

هرچند ممكن است ايجاد بازارهاي فيزيكي عملاً با مشكلاتي مواجه باشد، اما با استفاده از ابزارهاي نرم‌افزاري، مانند استفاده از «برند»، مي‌توان با ايجاد بازار مشترك بين كشورهاي مسلمان اقدام نمود، بدون اين‌كه حتي بازاري فيزيكي و مشتركي وجود داشته باشد.[74] «نشان تجاري حلال» نمونه بسيار مناسبي براي اين ايده است كه توانسته است موانع جغرافيايي و اقتصادي ايجاد بازار مشترك اسلامي را پشت سر بگذارد.[75]

˜ تشكيل اتحاديه‌هاي همكاري اقتصادي: اتحاديه‌هاي اقتصادي، در سطوح مختلف و آزادسازي و آسان‌سازي مبادلات و نقل و انتقال عوامل توليد، به لحاظ آثار مثبت در كاهش هزينه‌ها و سالم‌سازي اقتصادي و هموار كردن مسير رشد و توسعه اقتصادي، امروزه به عنوان يك ضرورت اقتصادي پيگيري مي‌شود. منطقه اسلامي و كشورهاي اسلامي، ابزارهاي مناسب متعددي از جمله اجتماع بزرگ حج را براي رسيدن به هدف فوق، در اختيار دارند. فلسفه حج، بيانگر آن است كه بخش عمده‌اي از منافع قابل حصول از اين فريضه، منافع مادي آن است كه به منظور دستيابي به توانمندي اقتصادي و رسيدن به وحدت كلي امت اسلامي، مورد توجه قرار گرفته است. ازاين‌رو مي‌توان گفت: حج، مناسب‌ترين فرصت و موقعيت براي شكل‌گيري اتحاديه‌هاي همكاري‌هاي اقتصادي در امت اسلامي است تا در پرتو ارتباطات منطقي و مداوم و پيگيري فعاليت‌هاي اقتصادي و تجاري، بتوان از مشكلات و كمبودهاي كشورهاي اسلامي آگاه شد و براي حل آن‌ها چاره‌انديشي كرد.

ƒ زمينه‌هاي فرهنگي- اجتماعي همگرايي اقتصادي در امت اسلامي و حج: ناهمگوني اقتصادي، وجود اختلافات سياسي و فرقه‌اي و ضعف سيستم‌هاي حمل و نقل سبب شده است، اتحاديه‌هاي اقتصادي، در كشورهاي در حال توسعه، با چالش مواجه شود.[76] ولي به نظر مي‌رسد امت اسلامي از زمينه‌هاي فرهنگي و اجتماعي خوبي جهت پشت سر گذاشتن اين موانع بهره‌مند است. امت اسلامي، به دليل وجود نظام‌هاي سياسي گسترده و يكپارچه در قرون گذشته، از پيشينه تاريخي و فرهنگي مشتركي برخوردار است. افزون بر اين، دين مشترك، قدرت فوق‌العاده‌اي در ايجاد اتحاد و همگرايي بين كشورهاي اسلامي ايجاد كرده است.

از نظر اقتصادي نيز وجوه مشترك زياد است. غالب كشورهاي اسلامي نفت‌خيز، توليدكننده نفت و داراي نيروي كار فراوان هستند و از نظر جغرافيايي، بيشتر اين كشورها، در آسيا و به خصوص منطقه خاورميانه قرار دارند كه به صورت نسبي، از مزيت قرب مسافت برخوردارند كه هزينه داد و ستدهاي اقتصادي را كاهش مي‌دهد.

حج، ظرفيت بالايي براي تقويت اين عوامل جهت تعامل اقتصادي در سطح بين‌الملل اسلامي دارد؛ به اين ترتيب حج، به لحاظ ظرفيت‌هاي بالاي معنوي و فرهنگي كه در جهت ايجاد اتحاد و وحدت در امت اسلامي دارد، ابزار بسيار مناسبي در جهت تحقق همگرايي اقتصادي است.[77] در راستاي تأسيس بازارهاي بزرگ يا به تعبيري، بازار مشترك، تاريخ نشان مي‌دهد كه همبستگي و همگرايي سياسي و اقتصادي، لازم و ملزوم يكديگرند و هر كدام شرط وجود ديگري است. در حقيقت، حصول همبستگي سياسي، به تنهايي و بدون برنامه‌هاي منظم اقتصادي، غير عملي است و برنامه‌هاي اقتصادي، در صورتي شكل واقعي به خود مي‌گيرند كه دولت‌ها، براي تحقق آن، اقدامات سياسي را انجام دهند.[78]

ابعاد اقتصادي حج: محمدتقي رهبر، مشعر، تهران، 1381ش؛ اخبار مكة و ما جاء فيها من الآثار: محمد بن عبدالله الازرقي (م.248ق.)، به كوشش رشدي الصالح ملحس، مكه، دار الثقافه، 1415ق؛ اسرار عرفاني حج: محمد تقي فعالي، تهران، مشعر، 1387ش؛ اسلام و چالش اقتصادي: محمد عمر چپرا، ترجمه سيد حسين ميرمعزي و همكاران، پژوهشكده فرهنگ و انديشه اسلامي، تهران، 1384ش؛ اسواق العرب في الجاهلية و الاسلام: سعيد بن محمد الافغاني، چاپ سوم، دار الفكر، بيروت، 1394ش؛ اقتصاد بخش عمومي (ماليات‌ها): جمشيد پژويان، دانشگاه تربيت مدرس، پژوهشكده اقتصاد، تهران، 1373ش؛ اقتصاد بين‌الملل: علي‌رضا رحيمي بروجردي، تهران، سمت، 1390ش؛ بازار مشترك اسلامي: غلام‌حسين خورشيدي، مؤسسه انتشارات اميركبير، تهران، 1367ش؛ بازار يا نابازار؟: محسن رناني، سازمان برنامه و بودجه، تهران، 1376ش؛ بررسي مسائل اجتماعي ايران: صديق اورعي، غلام رضا، انتشارات كتاب امروز، 1375ش؛ تأثير حج ابراهيمي بر رفتار عاملان اقتصادي براي تأمين توسعه پايدار؛ تحليلي بر اساس رشد فراگيري با انجام كار با نرخ پس‌انداز درون‌زا: ناصر الهي؛ تاريخ عقايد اقتصادي: فريدون تفضلي، نشر ني، تهران، 1372ش؛ تاريخچه بازار مشترك: ژان فرانسوا دونيو، ژرار دروئسن، ترجمه محمد اسفندياري، انتشارات علمي و فرهنگي، تهران؛ تجزيه و تحليل اقتصادي و فلسفله اخلاق: دي. ام هازمن و ام. اس مك فرسن، مؤسسه تحقيقات و توسعه علوم انساني، تهران، 1386ش؛ تحقيقات اقتصادي(فصلنامه): سيد منصور خليلي عراقي، دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران؛ تفسير نمونه: ناصر مكارم شيرازي و ديگران، دار الكتب الاسلاميه، ويرايش جديد، تهران، 1386ش؛ جهان شمولي اسلام: تهران، الياس نادران، مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي، 1382ش؛ حج ايراني: وحدت و تنش گفتمان‌هاي رقيب، مهرداد عربستاني؛ حج برنامه تكامل: سيد محمد ضياءآبادي، تهران، مشعر، 1387ش؛ حج گنجينه اسرار: محمداكبر محقق، تهران، مشعر، 1390ش؛ حج مقبول: سيد ابوالحسن حسيني ادياني، تهران، مشعر، 1376ش؛ حج: تجلي معنويت و كانون ديپلماسي فرهنگي جهان اسلام: به كوشش ابراهيم حاجياني، پژوهشكده تحقيقات راهبردي مجمع تشخيص مصلحت نظام، تهران، 1391ش؛ ربا: بخش فرهنگي جامعه مدرسين حوزه علميه قم، بوستان كتاب قم، 1381ش؛ شكل دادن مجدد به اقتصاد ماليه و بانكداري اسلامي در سياست جهاني: بيل مائورر، ترجمه رضا سيمبر، دانشگاه امام صادق(عليه السلام)، تهران، 1389ش؛ صهباي حج: عبدالله جوادي آملي، تنظيم حسن واعظي محمدي، قم، اسراء، 1377ش؛ العقد الثمين في تاريخ البلد الامين: تقي‌الدين محمد بن احمد الحسني الفاسي المكي، تحقيق محمد حامد القيفي، بي‌جا، 1406ق؛ فصلنامه علمي پژوهشي اقتصاد اسلامي: علي‌اكبر رشاد، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي؛ فلسفتنا: سيد محمدباقر صدر، دار الكتاب الاسلامي، تهران، 1401ق؛ فلسفه و آثار حج: محمد امامي، تهران، صدر، 1393ق؛ كاربرد انديشه سيستمي: درك هيچنز، ترجمه رشيد اصلاني، مركز آموزش مديريت دولتي، تهران، 1376ش؛ كتاب بيداري اسلامي (ويژه مطالعات موردي): مؤسسه فرهنگي مطالعات و تحقيقات بين‌المللي ابرار معاصر تهران، تهران، 1391ش؛ مباني اقتصاد اسلامي: دفتر همكاري حوزه و دانشگاه، سمت، تهران، 1371ش؛ متن كامل گزارش رياست دبيرخانه نشان حلال: عبدالحسين فخاري، دبيرخانه نشان حلال، تهران، 1386؛ مجموعه مقالات اولين همايش حج و اقتصاد: پژوهشكده حج و زيارت، 1391ش؛ مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسول: محمد باقر المجلسي (1037-1110ق.)، به كوشش سيد هاشم رسولي محلاتي، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1363ش؛ مطالعه اقتصادي براي تشكيل بازار مشترك اسلامي: احمد شايق، سازمان برنامه و بودجه، تهران، 1371ش؛ معجم المعالم الجغرافية في السيرة النبويه: عاتق بن غيث (م.1431ق.)، مكه، دار مكه، 1402ق؛ المغازي: محمد بن عمر الواقدي (م.207ق.)، به كوشش مارسدن جونس، بيروت، مؤسسة الاعلمي، 1409ق؛ ميقات حج( فصلنامه)؛ نمادها و رمزواره‌هاي حج: مجتبي شريفي، رويش نو، تهران، 1388ش؛ همكاري‌هاي اجتماعي در اسلام: عبدالله ناصح علوان، ترجمه محمدصالح سعيدي، پيام، 1373ش.

Geographical Review, American Geographical Society, Vol. 62، No. 4 (Oct/ 1972) / Annals، Association of American Geographers, Vol. 50, No. 3 (Sep/ 1960)/ Capital, Savings and Credit in Peasant Societies, ed. Firth, Raymond and B. S. Yamey. Chicago: Aldine Publishing Company/ Contemporary Southeast Asia, Vol. 4, No. 1 (June 1982)/ Geography, Geographical Association, NO. 62/ Hajj Movements from the Islamic Countries (in Arabic), Ismail, Ahmad Ali, Paper presented at the First Islamic Geographical Conference, Imam Muhammad bin Saud Islamic University, Riyadh, January1979/ Hajj Studies, Vol. 1, ed. Zaki Badawi, London: Hajj Research Centre. L History of Religions, The University of Chicago Pressl Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism, ed. V. Smith. Philadelphia: University of Philadelphia Press/ Journal of Religion in Africa, Vol. 21, Fasc. 3 (Aug, 1991)/ Sarawak Research and Theory, Studies in Third World Societies, ed. Mario D. Zamora. Williamsburg, Virginia: Department of Anthropology, College of Williams and Mary, 1977/ Social and Economic Organisation in Rural Malay Society. Bailey, L. Conner, Jr, Ph. D. Thesis, Cornell University, University Microfilms Int. 1980/ The Hajj Today: A Survey of the Contemporary Makkah Pilgrimage, Long, David Edwin, Albany: State University of New York Press. 1979.

محسن محمدي

 

---