حج بهداشت

وضعيت سلامت حاجيـان در سفر حج

واژه بهداشت معادل تركيب عربي «حفظ الصحه»، به معناي نگه داشتن تندرستي و سلامت است. اين واژه بر مجموعه علم، تدابير و اعمالي دلالت دارد كه به منظور جلوگيري از ايجاد و شيوع بيماري به كار گرفته مي‌شود.[1] در طول تاريخ، به دليل شرايط دشوار سفر حج، بهداشت و سلامت حاجيان، از جمله مسائل مهم و مورد توجه بوده است. راه طولاني و خطرناك، گرماي هوا در حجاز و تجمع تعداد زيادي از مردم در يك مكان، سفر حج را از نظر بهداشتي، به خصوص در گذشته‌ها كه علم پزشكي و خدمات بهداشتي پيشرفت امروزين خود را نداشت، سفر را نا ايمن مي‌ساخت. همين دشواري سفر حج، خود از عوامل ارزش بالاي معنوي اين سفر دانسته شده و تن دادن به خطرات آن، از نشانه‌هاي ايمان مسلمانان شناخته شده است. در حديثي از امام صادق(عليه السلام)، حج به واسطه دشواري‌اش، همتراز جهاد دانسته شده است.[2]

توجه خاص به مسئله بهداشت حج، در سده نوزدهم ميلادي و در پي شيوع بيماري وبا در جهان، شدت بيشتري يافت. با اين حال در گذشته نيز توجه به مسائل بهداشتي حج، نزد مسلمانان، مغفول نبود است. توصيه‌هاي اسلامي درباره بهداشت حج، زيرمجموعه توصيه‌‌هايي قرار مي‌گيرند كه در متون اسلامي، درباره بهداشت فردي و محيطي و نيز بهداشت سفر، مانند تطهير بدن و لباس از آلودگي، مستحب بودن شست‌وشوي بدن قبل از سفر، و تأكيد بر بهداشت فردي، همراه داشتن دارو و غذاي پاكيزه وجود دارد.[3] برخي از پژوهشگران، بر اهداف بهداشتي برخي از مناسك حج، مانند غسل مستحب هنگام احرام يا حلق و تقصير در كنار ديگر معاني رمزآميز آن، تصريح كرده‌اند.[4] آنچه به خصوص در ميان نويسندگان معاصر مورد تأكيد است، كاركرد مثبت زيارت خانه خدا و مراسم حج، بر حفظ بهداشت رواني افراد است. اين نويسندگان، با تأكيد بر نقش عبادت و راز و نياز با خداوند در آرامش رواني، كاركرد حج و زيارت را كه يكي از برنامه‌هاي اصلي عبادي در ميان مسلمانان است، از اين منظر مورد مطالعه قرار داده‌اند.[5]

ƒتاريخچه شرايط بهداشتي حج: پيش از رواج وسايل جديد حمل و نقل، نخستين چالش بزرگ براي سلامتي زائران خانه خدا، به خصوص آنان كه از راه‌هاي دور به مكه سفر مي‌كردند، خطرات ناشي از راه بود. راه حج كه بخش عمده‌اي از آن در بيابان‌هاي خشك جزيره العرب مي‌گذشت، خطر راه را دو چندان مي‌كرد. آب مورد نياز مسافران، در بيابان‌هاي جزيرة العرب، از منازل و چاه‌هاي ميان راه فراهم مي‌آمد و معمولاً در فاصله ميان دو منزل يا چاه، يافتن آب ناممكن بود و در زمان خشكسالي، با خشك شدن چاه‌ها خطر مرگ و مير شدت مي‌يافت. گرفتار شدن زائران خانه خدا در بي‌آبي راه‌هاي جزيرة العرب، اتفاقي است كه در منابع تاريخي بارها به وقوع آن اشاره شده است؛ براي نمونه، در سال‌هاي 264، 232، 259 و 295، گروهي از حاجيان، به دليل گرفتاري در بي‌آبي، در راه حج جان باختند.[6]

شرايط نامناسب سفر، تا پيش از رواج وسايل جديد حمل و نقل به‌ويژه تا پيش از رواج سفرهاي هوايي همچنان ادامه داشت. در سده نوزدهم، با رواج كشتيراني در آب‌هاي منتهي به درياي سرخ، مسافرت دريايي به مكه رواج بيشتري يافت. سفر با كشتي در مجموع بسيار مناسب‌تر از راه‌هاي ديگر بود و مدت زمان سفر را بسيار كاهش مي‌داد، اما شرايط بهداشتي در برخي كشتي‌ها، بسيار نامطلوب بود. ازدحام جمعيت حاجيان در كشتي‌ها كه گاهي كشتي‌هاي مسافربري نبودند، خطر شيوع بيماري‌هاي واگير از يك سو و خطراتي چون پايان منابع آب آشاميدني كشتي را زياد مي‌كرد. به دليل ازحام زياد حاجيان، امكان نظافت كشتي‌ها وجود نداشت و تغذيه حاجياني كه تمكن مالي نداشتند، نامناسب و ناچيز بود.[7]

با رسيدن به حجاز، حاجياني كه از راه‌هاي طولاني به شهرهاي مكه و مدينه سفر كرده بودند و متحمل سختي و خستگي راه بودند، مستعد بيماري‌هاي گوناگون مي‌شدند. تغيير آب و هوا، به خصوص براي اقوامي كه در سرزمين‌هاي سردسير زندگي مي‌كردند و تحمل گرماي شديد جزيرة العرب را نداشتند و با روش زندگي در اين منطقه نا‌آشنا بودند، خطرآفرين بود. خوردن غذاهاي متفاوت كه بدن حاجيان بدان عادت نداشت نيز چالشي پيش روي حاجيان به شمار مي‌رفت.[8]

اما مهم‌ترين عامل چالش‌برانگيز بهداشتي براي حاجيان، در گذشته و امروز، تجمع تعداد زياد حاجيان در يك مكان بود كه احتمال شيوع بيماري‌هاي واگيردار را بالا مي‌برد. نبود شرايط مناسب براي اسكان حاجيان، از جمله عوامل اصلي مشكلات بهداشتي حاجيان در مكه و مدينه در گذشته بود. بسياري از حاجيان، امكان مالي مناسب براي سكونت در خانه‌هاي اجاره‌اي مكه يا مدينه را نداشتند و در فضاي باز سكونت مي‌كردند يا در برخي مكان‌هاي عمومي، مانند كاروان‌سراها (رباط‌ها) يا مكان‌هايي كه فضايي سقف‌دار بود و با شرايط نامناسب براي حاجيان فقير اختصاص داده مي‌شد، سكونت مي‌كردند.[9] حتي تا دهه‌هاي اخير نيز بسياري از حاجيان، مدتي از سفر را در فضاي باز مي‌گذراندند يا در باغ‌ها ساكن مي‌شدند كه فاقد حمام و مستراح بهداشتي بود.[10] بخشي از افرادي كه جايي را اجاره مي‌‌كردند، معمولاً همراه تعداد زيادي از حاجيان، در اتاقي كوچك زندگي مي‌كردند كه گاهي فاقد تهويه هواي مناسب بود.[11]

در گذشته، امكانات بهداشتي مكه و مدينه، با توجه به افزايش جمعيت اين شهرها در موسم حج، چندان مطلوب نبود. ورود كاروان‌ها و چهارپايان آنان به شهر، باعث تجميع فضولات حيوانات مي‌شد كه گاهي حتي تا داخل حرم را آلوده مي‌كرد.[12]
اين شهرها از حمام كافي برخوردار نبود.[13] شهرها فاقد سيستم بهداشتي براي دفع زباله‌ها و فاضلاب بودند و فاضلاب منازل، به چاه‌هايي در كوچه‌ها مي‌ريختند كه در طول سال، چند بار تخليه مي‌شدند.[14]

يكي از مهم‌ترين مشكلات بهداشتي شهر مكه، منبع اصلي آب اين شهر بود كه از چشمه زبيده تأمين مي‌شد و به وسيله كانالي به سوي مكه هدايت مي‌شد. اين آب، در مسير مكه، از عرفات و منا مي‌گذشته و بخشي از آبي كه مورد استفاده حاجيان براي شست‌وشو و غسل قرار مي‌گرفت، به مسير آب ورودي به شهر باز مي‌گشت و اين باعث انتقال سريع بيماري‌ها بود.[15]

نبود سازوكاري مشخص براي دفن لاشه قرباني‌ها، از ديگر عوامل شيوع بيماري در مكه و از عوامل خطرساز براي بهداشت اين شهر بود. در بسياري از مواقع، لاشه‌ها بعد از قرباني شدن، مقابل چادر محل اقامت حاجيان رها مي‌شد و با توجه به گرماي هواي حجاز، صحراي منا به سرعت از بوي تعفن لاشه‌ها پر مي‌شد. رسم بر اين بود كه لاشه حيوانات زير خاك دفن شود، اما بسياري از حاجيان،
چنين كاري نمي‌كردند. در برخي دوران‌ها نيز گودال‌هاي بزرگي براي دفن لاشه‌ها
تعبيه مي‌شد.[16]

‚بيماري‌هاي فراگير در حرمين: مجموع شرايط بهداشتي كه اشاره شد، به ويژه تجمع افراد زياد در يك مكان و به خصوص در زمان وقوف در عرفات و منا، نبود شرايط بهداشتي مناسب در مكه و به خصوص كمبود آب، و هواي گرم حجاز، در دوره‌هايي از تاريخ حرمين، به شيوع بيماري‌هاي فراگيركمك كرده است؛ بيماري‌هايي كه با عنوان وبا و طاعون شناخته مي‌شدند. وبا، در عربي، نامي براي بيماري‌هاي عام و فراگير بوده است.[17] طاعون نيز در فرهنگ‌هاي عربي، گاه هم‌معنا با وبا آمده است و گاه به عنوان نوعي بيماري عام و به تعبيري ديگر، نوعي وبا شناخته شده است.[18] آنچه در دوران جديد، به خصوص در زبان فارسي، با عنوان وبا شناخته مي‌شود، نوعي بيماري عام و فراگير بوده كه از ويروس ويبريو كوليرا Vibrio cholerae ناشي مي‌شده و به اسهال شديد و كاهش سريع آب بدن مي‌انجامد. در زبان عربي اين بيماري را به نام كوليرا نيز مي‌ناميده‌اند.

تاريخ شيوع بيماري‌هاي فراگير، در مكه و مدينه، به گذشته‌هاي دور باز مي‌گردد؛ چنان‌كه اشاراتي به وقوع اين بيماري در زمان پيامبر(صلي الله عليه و آله) در مدينه و دعاي پيامبر(صلي الله عليه و آله) در دوري اين بيماري از اين شهرها نقل شده است.[19] در قرون بعد نيز گزارش‌هايي در منابع، درباره شيوع وبا در مكه يا مدينه، ثبت شده است.[20] در سال 174ق. وبايي در مكه شايع شده بود كه باعث شد هارون‌الرشيد، بعد از انجام حج، به سرعت مكه را ترك كند.[21] به گزارش
منابع تاريخي، در سال‌هاي 212، 433 600، 649، 671، 749، 793 و 819 ق. وبا در مكه
شيوع يافت.[22]

در سده نوزدهم، دور تازه‌اي از شيوع بيماري‌هاي فراگير (به شكل وباي كوليرا) در جهان و از جمله در مكه و مدينه، آغاز شد. در اين دوران، به دليل بهبود وسايل حمل و نقل و به خصوص رواج مسافرت دريايي، تعداد حاجيان بسيار زياد شده بود و وبا در مكه به سرعت منتشر مي‌شد و به شدت قرباني مي‌گرفت.

يكي از راه‌هاي مهم انتشار سريع آن در جهان، گرد‌همايي حاجيان، از كشورهاي مختلف جهان، در حج بود. در سال 1831م. نخستين مورد وبا در حجاز اتفاق افتاد كه به سرعت به اروپا نيز وارد شد و بعد از آن، در سراسر سده نوزدهم، بارها تكرار شد كه در برخي سال‌ها شدت كمتري داشت.[23] در سال 1846م. وبا تا حدود پانزده هزار نفر را در حجاز به كام مرگ كشاند و به كشورهاي ديگر، از جمله تا ايران و آناتولي گسترش يافت. در سال 1865م. وباي شديدي در حجاز شيوع يافت كه به كشته شدن 25 تا 30 هزار نفر انجاميد و از آن‌جا به كشورهاي مصر و سپس به اروپا و آمريكا منتقل شد.[24]

وباهاي متعدد، در دهه‌هاي هفتاد، هشتاد و نود سده نوزدهم ميلادي در حجاز به وقوع پيوست كه به كشته شدن صدها و گاه هزاران نفر انجاميد. در سال 1893م. يكي از شديدترين وباهاي تاريخ حجاز، شيوع يافت. اولين نشانه‌هاي وبا، بين حاجيان هندي در قرنطينه قمران، گزارش شد و بعد كشته‌هايي در حاجيان يمني بروز كرد. دولت عثماني تدابيري جهت منع انتشار وبا انديشيد و گروهي از پزشكان را به حجاز اعزام كرد. با اين حال، وبا در موسم حج، شيوع يافت و حدود سي هزار كشته بر جاي گذاشت.[25] شيوع وبا تا سال 1912م. ادامه داشت.[26]

وقوع وبا در سراسر جهان دولت‌ها را به فكر اقداماتي براي مقابله با آن انداخت. در سال 1839م. سلطان محمد دوم سلطان عثماني هيئتي بهداشتي راه‌اندازي كرد تا با خطر وبا مقابله كند.[27] نخستين اجلاس جهاني بهداشت در سال 1853م.، در پاريس و به كوشش دولت فرانسه، تشكيل شد كه بر استفاده از قرنطينه٭، براي كنترل بيماري وبا، تأكيد مي‌كرد. در اين اجلاس، شيوع بيماري در مكه و حضور حاجيان، از عوامل مهم فراگيري بيماري دانسته شد.[28] هيئت‌هاي بهداشت دولتي در استانبول و اسكندريه تشكيل شد كه وظيفه اعلام عمومي وبا و انجام اقدامات پيشگيرانه را بر عهده داشت.[29]

دولت عثماني از دهه پنجاه سده نوزدهم ميلادي، گروه‌هاي پزشكي را به حجاز ارسال مي‌كرد و اين گروه‌ها، با استفاده از منابع مالي، به برخي از اقدامات، از جمله تجهيز بيمارستان‌ها يا پاكسازي شهر و منابع آب مكه مي‌پرداختند و محل خاصي را براي ذبح قرباني در منا تخصيص مي‌دادند.[30] قرنطينه‌ها كه پيش‌تر در برخي از نقاط مرزي عثماني و مصر تأسيس شده بودند، افزايش يافتند.

نگراني عمده، درباره حاجياني بود كه از طريق دريا به كشورهاي ديگر سفر مي‌كردند. براي جلوگيري از ورود بيماري توسط حاجيان بازگشته از سفر حج، قرنطينه‌هايي در بنادر ايجاد شد كه از جمله مشهورترين آن‌ها قرنطينه طور و قرنطينه بيروت بود.[31] قرنطينه‌هاي ديگر نيز در بنادر ورودي شهرهاي عثماني و نيز در ورودي‌هاي حجاز، مانند قمران، جده و ينبع تشكيل شد.[32] در اين قرنطينه‌ها حاجيان مورد معاينه قرار مي‌گرفتند و در صورت وجود مورد مشكوك، تا چند هفته در اين قرنطينه‌ها مي‌ماندند. درباره شرايط دشوار بيشتر قرنطيه‌ها اطلاعات زيادي در سفرنامه‌هاي قرن نوزده ميلادي وجود دارد.[33] ماندن در قرنطينه‌ها، از جمله نگراني‌هاي مهم حاجيان بود. اقامت طولاني در اين قرنطينه‌ها، افزون بر اين‌كه زمان سفر را بسيار افزايش مي‌داد، به دليل گراني مواد غذايي در اين قرنطينه‌ها معمولاً موجب بي‌پول شدن حاجيان مي‌شد. برخي از قرنطينه‌ها شرايط بهداشتي خوبي نداشتند و نبود آب و غذاي كافي براي حاجيان، گرفتاري زيادي ايجاد مي‌كرد.
(← قرنطينه)

بيماري وبا يا طاعون، تنها بيماري فراگير در حجاز نبوده است؛ از جمله مي‌توان به بيماري تب دنگي (Dengue fever) اشاره كرد كه در سده سيزدهم قمري، در ايام حج، شايع بوده و عرب‌ها بدان «ابو الرُكَب» مي‌‌گفته‌اند. بر اساس توصيف نويسنده تحصيل المرام كه از شيوع اين بيماري در سال 1282ق. خبر داده، اين بيماري با درد زانو و عضلات پا آغاز مي‌شد، سپس فرد را دچار تب شديد و درد در همه مفاصل بدن مي‌كرد و بعد از سه روز كه تب فروكش مي‌كرد، ضعف شديد بدني براي مدتي باقي مي‌ماند.[34]

ƒ بهداشت حج در دوره معاصر: با پيشرفت دانش پزشكي در سده نوزدهم و بيستم ميلادي و ايجاد سازمان‌هايي در كشورهاي مختلف كه وظيفه حفظ بهداشت عمومي را برعهده داشتند، شرايط بهداشتي حج و حاجيان نيز تغييرات اساسي به خود ديد. در كشور عربستان سعودي، در سال 1926م./ 1344ق. مديرية الصحة العامة و الاسعاف (مديريت بهداشت عمومي و فوريت‌هاي پزشكي) به فرمان ملك عبدالعزيز سعودي، شروع به كار كرد كه افزون بر مسائل بهداشتي كشور عربستان سعودي، وظيفه نظارت بر امور مربوط به سلامتي حاجيان را بر عهده داشت.[35] در سال 1370ق. اين سازمان به وزارت بهداشت تبديل شد.[36]

در بسياري از كشورهاي اسلامي نيز توجه به امور بهداشت حاجيان، مورد توجه دولت‌ها قرار گرفت و تشكيلات مشخصي براي رسيدگي به امور بهداشت حاجيان ايجاد شد. با نظارت بيشتر دولت‌ها بر سفرهاي خارجي اتباع خود، از جمله سفر حج، بررسي مسائل بهداشتي نيز، از جمله موارد بررسي دولت‌ها براي اجازه سفر حاجيان قرار گرفت. در ايران نيز از 1333ش.، صدور رواديد حج، منوط به كسب مجوز رسمي از پزشكان و نيز دريافت واكسن بوده است.[37]

امروزه در كشور ايران، معاونت پزشكي حج در سازمان هلال احمر جمهوري اسلامي ايران، متولي امور بهداشتي حاجيان است.
همه ساله تعداد زيادي از پزشكان، به عنوان پزشك كاروان‌ها، به حج اعزام مي‌شوند و معمولاً هر كارواني، پزشك مخصوص خود را دارد. افزون بر آن، مراكز پزشكي مجهزي در شهرهاي مكه و مدينه، براي رسيدگي
به زائران ايراني تأسيس شده است كه در سفرهاي حج و عمره، به حاجيان ايراني خدمت‌رساني مي‌كنند. اين معاونت، علاوه بر جذب و سازمان‌دهي پزشكان و اجراي خدمات بهداشتي و پزشكي در طول سفر براي حاجيان، به پژوهش در امور پزشكي
حج پرداخته و با استفاده از نتايج اين پژوهش‌ها، به اصلاح وضعيت بهداشتي زائران
ياري مي‌رساند.

در ايران، معاينات اوليه، تلقين واكسن و آموزش‌هاي بهداشتي به زائران، از جمله اقداماتي است كه پيش از سفر صورت مي‌گيرد. در حال حاضر تزريق واكسن مننژيت، براي كليه زائران، اجباري است و تزريق واكسن‌هاي ديگر، مانند آنفلوانزا، باتوجه به شرايط زائران و با نظر پزشك كاروان، صورت مي‌گيرد.[38] تجهيز هتل‌ها و رسيدگي به وضعيت بهداشتي آن‌ها[39] و تأمين محل اسكان مناسب، از اقدامات سازمان حج جمهوري اسلامي ايران، در جهت رفاه حاجيان و حفظ بهداشت و سلامت آنان است. از سال 1381ش.، غذاي حاجيان ايراني، به صورت متمركز تهيه مي‌شود كه تأثير عمده‌اي در بهداشت حاجيان ايراني دارد. در اين روش، غذا در آشپزخانه‌هاي بزرگ مركزي، به شكل بهداشتي، تهيه شده و بين زائران ايراني، در اقامت‌گاه‌هاي مختلف شهرهاي مكه و مدينه، توزيع مي‌شود.[40]

تغيير شكل سنتي انجام مناسك قرباني، از عوامل مهم در كاهش مشكلات بهداشتي در موسم حج است. تأسيس كشتارگاه‌هاي صنعتي و مكانيزه، از سال 1372ش.، از سوي بانك توسعه اسلامي، كمك قابل توجهي به بهبود شرايط بهداشتي حج كرده است.[41] قرباني، در اين كشتارگاه‌هاي سرپوشيده، به صورت بهداشتي انجام مي‌شود و از هدررفت گوشت قرباني‌ها نيز جلوگيري مي‌شود.

‚مشكلات بهداشتي حاجيان در روزگار معاصر: با وجود اقدامات گسترده‌اي كه كشورهاي اسلامي براي حفظ بهداشت حاجيان انجام داد‌ه‌اند، سفر حج همچنان با خطراتي براي حاجيان همراه است و همه ساله، افزون بر بيماري‌هايي كه حاجيان در ايام حج بدان دچار مي‌شوند، تعدادي از آنان در موسم حج، به دلايل مختلف، جان خود را از دست مي‌دهند. در سال‌هاي اخير، آمار وفات حاجيان در 15 روز موسم حج (از يكم تا 15 ذي‌حجه)، در مجموع شهرهاي مكه و مدينه، بر اساس آمار منتشره از سوي وزارت بهداشت عربستان سعودي، به حدود 1000 نفر مي‌رسد كه از اين ميان، متوفيان در مكه، نسبت بسيار بيشتري دارند. در سال 1430ق./2009م. در مكه 646 و در مدينه 273 تن، در سال 1431ق./2010م. به ترتيب در مكه و مدينه 717 و 327 تن، در سال 1432ق./2011م. در مكه 872 تن و در مدينه 271 تن و در سال 1433ق./ 2012م. در مكه 541 و در مدينه 44 تن[42] از حاجيان جان خود را از دست داده‌اند.[43]

خستگي، تغيير آب و هوا، گرماي زياد هوا در حجاز، سن بالاي بسياري از حاجيان و تراكم جمعيت زياد در يك مكان، از جمله عواملي است كه خطرات بهداشتي زيادي براي حاجيان ايجاد مي‌كند. امكان شيوع بيماري‌هاي ويروسي و واگيردار، در موسم حج در مكه و مدينه، بسيار بيشتر از شرايط معمولي است. اين در حالي است كه آب و هواي گرم حجاز، به شيوع اين گونه بيماري‌ها دامن مي‌زند. امروزه نيز موسم حج، از نظر شيوع بيماري‌هاي فراگير، مورد توجه كارشناسان بهداشتي است. شيوع بيماري‌هايي مانند تب دنگي كه در كشورهاي جنوب شرق آسيا رواج دارد، فلج اطفال، آنفولانزاي خوكي، سارس، مننژيت، كرونا و وبا در سطح جهاني يا در برخي از كشورهاي اسلامي، از جمله نگراني‌هاي مسئولان برگزاري حج بوده است كه براي جلوگيري از رواج آن معمولاً تدابيري مانند معاينه و واكسيناسيون حاجيان، در مبادي ورودي به مكه و مدينه، يا ايجاد محدوديت در تعداد حاجيان انديشيده مي‌شود.[44]

افزون بر بيماري‌هاي فراگير، برخي از بيماري‌هاي رايج در سفرهاي حج و عمره، بين حاجيان شيوع بيشتري دارد. مشكلات دستگاه تنفسي، از جمله شايع‌ترين مشكلات حاجيان در موسم حج است. شايع‌ترين موارد مشكلات تنفسي به شكل سرماخوردگي بروز مي‌كند كه از رايج‌ترين علل مراجعه حاجيان به پزشكان در ايام حج است[45] و علائمي مانند گلودرد، سرفه و آبريزش بيني دارد. مهم‌ترين راه درمان اين بيماري، استراحت و نوشيدن مايعات گرم است.[46] انواع ديگر بيماري‌هاي دستگاه تنفسي، مانند انواع آنفولانزا، آسم، سل و التهاب ريوي (سينه‌پهلو) نيز از جمله بيماري‌هاي حاجيان است كه تعدادي از عوامل مرگ و مير را به خود اختصاص داده‌اند.[47]

بخش ديگري از بيماري‌ها كه شيوع زيادي دارد، بيماري‌هاي مزمن‌اند كه پيش از سفر حج در حاجيان زمينه دارند و به دليل خستگي سفر يا شرايط خاص محيطي و گاه به دليل عدم مصرف به موقع و كافي داروها، در طول سفر حج، علائم خود را نشان داده يا شدت مي‌يابند. در ميان اين دسته از بيماري‌ها، بيماري‌هاي قلب و عروق، از موارد شايع در دوران حج و از عوامل اصلي مرگ و مير ميان حاجيان است.[48] مشكلات ناشي از بيماري‌هاي ديگر، مانند قند خون بالا و بيماري‌هاي ريوي و كليوي، از جمله ديگر عوامل مرگ و مير در دوران حج است.[49]

پيري جمعيت حاجيان، از عوامل مؤثر در افزايش شدت بيماري‌هاي مزمن در حج است. اكثر جمعيت حاجيان را سالمندان تشكيل مي‌دهند و بخشي از اين موضوع، به دليل شرايط خاص اعزام حاجيان است كه ناشي از محدوديت سفر حج است و به انتظار در سال‌هاي طولاني منجر مي‌شود. سالمندان، افزون بر اين‌كه در مقابل بيماري‌هاي مختلف آسيب‌پذيرند و در شرايط ازدحام توانايي كمتري دارند، بيشتر مبتلا به بيماري‌هاي زمينه‌اي‌اند كه در ايام حج ممكن است آنان را به خطر بيندازد.

بيماري‌هاي دستگاه هاضمه نيز از جمله ديگر بيماري‌هاي شايع در دوران حج است.[50] دردهاي شكمي و اسهال، از جمله عوامل شايع مراجعه حاجيان به پزشكان مستقر در مكه
و مدينه است. اسهال مسافرتي كه حاصل
از تغيير مكان زندگي و نا آشنايي با عوامل بيماري‌زا در مكان جديد است، از بيماري‌هاي شايع است كه ممكن است 5 يا 7 روز
طول بكشد.[51]

گرمازدگي كه ناشي از اقامت طولاني‌مدت زير تابش مستقيم خورشيد، كم شدن آب بدن و بالا رفتن دماي بدن است، از بيماري‌هاي شايع در دوران حج است.[52] گرمازدگي ممكن است با علائم خفيف يا شديد همراه باشد؛ از جمله گرفتگي عضلات، خستگي شديد و ضعف بدن و در نهايت شوك كه حاصل از گرمازدگي شديد است.[53] گرمازدگي ممكن است بسيار خطرناك باشد و بايد به سرعت مورد توجه و اقدام قرار گيرد، وگرنه ممكن است به از دست رفتن جان بيمار منجر شود. براي پيش‌گيري از اين مشكل، آشاميدن مكرر آب و آب‌زدن به‌سر و صورت، باد زدن، خودداري از رفت و آمد بي‌مورد در آفتاب و در ساعات گرم روز، اجتناب از حضور در ازدحام جمعيت، خودداري از رفت و آمد انفرادي، به خصوص هنگامي كه احتمال گم‌شدن وجود داشته باشد، به حاجيان توصيه مي‌شود.[54]

از ديگر مشكلات شايع جسمي حاجيان در دوره حج، گرفتاري‌هاي عضلاني و مشكلات استخواني، مانند ضرب‌ديدگي، پيچ‌خوردگي و شكستگي استخوان‌هاست كه افزون بر فشار جمعيت در زمان ازدحام، از عوارض راه رفتن به مدت طولاني است.[55] اختلالات رواني كه ممكن است به دليل قطع بي‌موقع داروها، تغيير در موقعيت جغرافيايي و دوري از خانواده و بستگان، تغيير در رژيم غذايي و استرس اتفاق افتد[56] و نيز اختلالات شناختي و عدم شناخت زمان و مكان كه در برخي از بيماران مسن ديده مي‌شود از ديگر مشكلات شايع حاجيان است.[57] فشارهاي ناشي از قطع مواد مخدر براي افراد معتاد، بيماري‌هاي چشمي، عرق‌سوز شدن، مشكلات قاعدگي زنان، بيماري‌هاي پوستي و به خصوص آفتاب سوختگي، از جمله ديگر بيماري‌هاي رايج نزد حاجيان است.[58]

اتحاف الوري: عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به كوشش عبدالكريم، مكه، جامعة ام القري، 1408ق؛ اخبار مكة و ما جاء فيها من الآثار: محمد بن عبدالله الازرقي، تحقيق رشدي الصالح ملحس، مكه، مكتبة الثقافه، 1415ق؛ الارج المسكي في التاريخ المكي: علي بن عبدالقادر الطبري (م.1070ق.)، تصحيح اشرف احمد جمال، مكه، مكتبه التجاريه، 1416ق؛ افادة الانام بذكر اخبار بلد الله الحرام: عبدالله بن محمد الغازي (م.1365ق.)، به كوشش عبدالملك بن عبدالله بن دهيش، مكه، مكتبة الاسدي، 1430ق؛ با كاروان صفا در سال 82: رسول جعفريان، تهران، مشعر، 1383؛ با من به خانه خدا بياييد: محمدرضا خليلي عراقي، تهران، شركت طبع كتاب، 1340ش؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاري: به كوشش رسول جعفريان، تهران، نشر علم، 1389ش؛ تاريخ الطبري (تاريخ الامم و الملوك): محمد بن جرير الطبري (224-310ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، دار احياء التراث العربي؛ تحصيل المرام في اخبار البيت الحرام و المشاعر العظام و مكه و الحرم و ولاتها الفخام: محمد بن احمد الصباغ (م.1321ق.)، به كوشش عبدالملك بن عبدالله بن دهيش، مكه، مكتبة الاسدي، 1424ق؛ تغذيه و بهداشت زائران در حج و عمره: حسين حاجيان فر، سارا طهماسبي، زهره كدخدايي، اصفهان، انتشارات آبي روشن، 1388؛ حج برنامه تكامل: سيد محمد ضياء طباطبايي، تهران، مشعر، 1386ش؛ الحج قبل مئه سنه الرحله السريه للضابط الروسي عبدالعزيز دولتشين الي مكه المكرمه ۱۸۹۸ -۱۸۹۹: عبدالعزيز دولتشين، به كوشش نعيم ريزفان، بيروت، دار التقريب بين المذاهب الاسلاميه، 1414ق؛ الحجر الصحي في الحجاز: جلودن صاري يلدز، ترجمه به عربي عبدالرازق بركات، رياض، 1422ق؛ درب زبيدة طريق الحج من الكوفه الي مكه المكرمه: سعد عبدالعزيز سعد الراشد، الرياض، دار الوطن، 1414ق؛ دليل الحاج الصحي: وزاره الصحه (اداره العامه للاعلام الصحي)، رياض، 1430، وزارة الصحه؛ راهنماي پزشكي حج: پيمان اديبي، مصطفي قانعي، اصفهان، دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي درماني اصفهان، 1375؛ راهنماي سلامت زائران حج تمتّع: مركز پزشكي حج و زيارت، تهران، سازمان حج و زيارت؛ روزنامه رسمي كشور: سايت قوه قضاييه (www.dastour.ir)؛ صحتك في الحج و العمره: حسان شمسي باشا، دمشق، دار القلم، 2007م؛ كتاب الاحصائي السنوي 1431ق.: ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملكة العربية السعوديه، رياض، وزارة الصحه؛ كتاب الاحصائي السنوي 1432ق: ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملكة العربية السعوديه، رياض، وزارة الصحه؛ كتاب الاحصائي السنوي 1433ق: اداره العامه للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملكة العربية السعوديه، رياض، وزارة الصحه؛ كتاب خلاصه نخستين همايش بين المللي پزشكي حج و زيارت: تهران، 1391ش؛ مجموعه رسائل خطي فارسي: بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس رضوي، مشهد آستان قدس رضوي، 1368ش؛ مطالعات اسلام و روانشناسي(دو فصلنامه): پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم؛ المملكة العربية السعودية في مائه عام: دراسات و بحوث، ج10 الامن و الصحه، دار ه الملك عبدالعزيز، رياض، 1428ق؛ من لايحضره الفقيه: محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، تحقيق و تصحيح علي‌اكبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ دوم، 1404ق؛ موسوعة مراة الحرمين: ايوب صبري پاشا، قاهره، دار الافاق العربيه، 2004م؛ ميقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت؛ ندوة الحج الكبري: السلامة في الحج، وزاره الحج، رياض، وزاره الحج، 1431ق؛ وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفي: علي بن عبدالله السمهودي (م.911ق.)، به كوشش محمد محيي‌الدين عبدالحميد، بيروت، دار الكتب العلميه، 2006م.

Guests of GOD، Robet Bianchi، New York، Oxford university press، 2004/ Hajj: Journey to the Heart of Islam، Venetia Porter، British Museum Press، 2012/ the Hajj Today، F. E. Peters، New Jersey، Princeton University Press، 1994

 

---