حج  تغذیه حج  تغذیه حج  تغذیه بعثه مقام معظم رهبری در گپ بعثه مقام معظم رهبری در سروش بعثه مقام معظم رهبری در بله
حج  تغذیه حج  تغذیه حج  تغذیه حج  تغذیه حج  تغذیه

حج تغذیه

تغذیه و اطعام حاجیان در حرمین روی آوردن مردم به خانه خدا و برگزاری حج، مسائل متعددی همراه دارد؛ از جمله این مسائل، نحوه تغذیه و تهیه مواد خوراکی برای حج‌گزاران است. تغذیه حاجیان، در مواردی با اطعام از سوی اهل مکه یا دیگران بوده و در اکثر موارد، با

تغذيه و اطعام حاجيان در حرمين

روي آوردن مردم به خانه خدا و برگزاري حج، مسائل متعددي همراه دارد؛ از جمله اين مسائل، نحوه تغذيه و تهيه مواد خوراكي براي حج‌گزاران است. تغذيه حاجيان، در مواردي با اطعام از سوي اهل مكه يا ديگران بوده و در اكثر موارد، با هزينه خود حاجي و از سوي وي يا حمله‌داران يا مطوفان صورت مي‌گرفته است. در اين نوشته، به بررسي وضعيت تغذيه حج‌گزاران، تهيه مواد اوليه و همچنين تغذيه حاجيان در دوره معاصر، خواهيم پرداخت.

ƒ اطعام: اطعام اهل مكه نسبت به حج‌گزاران و زائران خانه خدا سابقه ديرينه دارد[1] و سنت رفادت، در ميان عرب جاهلي، به اطعام حاجيان در طول برگزاري مناسك حج اشاره دارد.[2] اطعام قصي بن كلاب جد پنجم رسول خدا(صلي الله عليه و آله)[3]، هاشم[4] و ديگر افراد[5]، نمونه‌هايي از اطعام حج‌گزاران است.

پس از هاشم، عبدالمطلب حاجيان را اطعام مي‌كرد.[6] پس از او و حتي در زمان ظهور اسلام، ابوطالب به اين سنت اقدام مي‌كرد.[7] با شكل‌گيري حكومت نبوي در مدينه و در اولين حج مسلمانان در سال نهم هجري، پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله)، مالي در اختيار ابوبكر قرار داد تا حاجيان را بدان اطعام كند و در حجة الوداع نيز حاجيان را اطعام كرد.[8] پس از پيامبر(صلي الله عليه و آله) نيز اطعام حاجيان در روز قرباني، تا پايان ايام حج كه به طعام الموسم معروف شد، از سوي خلفا ادامه داشت.[9] معاويه با ايجاد خانه‌اي به نام دارالمراجل در مكه، امكانات طبخ و مواد اوليه طعام حاجيان را در آن قرار داد كه علاوه بر موسم حج، در ماه رمضان نيز اطعام مي‌كرد.[10] سنت اطعام در ايام حج، تا اوائل قرن دهم هجري، ميان حاكمان اسلامي ادامه داشت.[11] كردي سنت اطعام را تا زمان فاسي (832ق.) رايج مي‌داند[12] و نهرواني (م.990ق.) ضمن گزارش اطعام عبدالباسط (م.851ق.)- از صاحب‌منصبان دولت ظاهريان-نسبت به حاجيان در طي مسير مصر به مكه و مدت اقامت در مكه و هنگام بازگشت[13]، از عدم انجام سنت اطعام در زمان خود ياد كرده و از زمان انقطاع آن اظهار بي‌اطلاعي مي‌كند.[14] برخي معتقدند از قرن نهم، به جهت سهولت راه‌ها و كثرت حج‌گزاران، تغذيه حجاج در مقابل اخذ اجرت بر عهده مطوفين قرار گرفت.[15] (← اطعام)

در برخي موارد، حكومت يا خيرين، اسكان حج‌گزاران را تكفل مي‌كردند و تغذيه ايشان را نيز بر عهده مي‌گرفتند.[16] وقفيات متعددي نيز براي تغذيه خاص يا عموم در نظر گرفته مي‌شد.[17] برخي مناطق و كشورها نيز، براي اطعام و اسكان حج‌گزاران فقير منطقه خود صدقاتي را در نظر مي‌گرفتند.[18]

‚اطعام مدينه: در مدينه، از زمان پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله) تا عصر خلفاء، توزيع غذا ميان مسافران فقير رايج بود. با افزايش تعداد اين افراد، حاكمان مدينه، با جمع‌آوري صدقات و تبرعات كشاورزان مدينه، فقرا را در مدت زيارت مرقد نبوي تغذيه مي‌كردند. به مرور اين امر به اداره ضيافت نبوي (دارالضيافة النبوية) واگذار شد و با كاهش صدقات و درآمد آن، تغذيه زائران فقير مدينه نيز سامان خود را از دست داد.[19] در مقاطعي از دوره عثماني در مدينه، از طرف سلطان، شوربا، برنج، زرده و عاشورا (نوعي آش كه همه ساله به مناسبت روز دهم محرم طبخ مي‌شد) ميان حجاج تقسيم مي‏گرديد.[20]

ƒتهيه غذا: گذشته از اطعام رايگان حج‌گزاران، تهيه خوراك، همانند تهيه چادر و خدمتكار و ديگر نيازمندي‌ها از سوي خود حاجي انجام مي‌گرديد يا در مواردي، طي قراردادي، به حمله‏داران واگذار مي‌شد.[21] كه تقريباً شكل ثابتي در دوره‌هاي مختلف داشته است و با توجه به مستطيع بودن حج‌گزار، مشكل خاصي به جز مشكلات عمومي تغذيه وجود نداشت.

از مشكلات تغذيه حج‌گزاران، بهداشت نامناسب غذاها و غذاخوري‌ها بود. بر اساس گزارش‌ها، حتي در سده اخير نيز وضعيت غذاخوري‏ها بهداشتي نبود و حاجيان ناچار بودند بيشتر غذا را خودشان، بدون گوشت و به صورت آماده، بسته‌بندي كنند و همراه داشته باشند.[22] همچنين كاهش نقدينگي حج‌گزار و كاهش آذوقه مناسب در حرمين كه متقابلاً موجب كاسته شدن از كيفيت غذا و مشكلات بهداشتي آن مي‌گرديد، زمينه ضعف و بيماري حاجي را فراهم مي‌ساخت.[23]از همين رو در سفرنامه‌ها به قاصدان حج، اموري همانند تقويت جسماني، اطمينان از سلامت و طاقت حج‌گزار، گرفتن برنامه غدايي مناسب طبع توصيه شده است.[24]

ƒمواد غذايي: مسئله تهيه آذوقه و تسهيل دسترسي به آذوقه و مواد اوليه غدايي، مانند گندم در حرمين، همواره مورد توجه بوده است؛ چنان‌كه برخي دلالي طعام در مكه را مصداق احتكار دانسته‌اند.[25]

با توجه به كم بودن كشاورزي در قرون اوليه در حرمين، تجارت آذوقه و مواد غذايي از جمله گندم، شغل برخي از مردمان حرمين بود.[26] همچنين در دوره‌هاي مختلف نيز ارسال مواد اوليه غذايي از سوي حاكمان مناطق مختلف يا حكومت مركزي گزارش شده[27] و موقوفات و صدقات، از ممالك مختلفي مانند مصر٭[28] از سوي مماليك٭ (اواسط قرن هفتم تا سال 922)[29]، ايوبيان٭ (حك:566-647ق.)[30]، عثمانيان٭ (حك:699-1342ق.) [31] همچون سلطان مراد عثماني[32]، و سلطان سليم عثماني[33] وقف و جهت عموم اهل مكه[34] يا فقراي آن شهر[35]، ارسال مي‌گرديد. آذوقه‌هاي ارسالي، در دوره‌هاي مختلف، به عناويني چون دشيشه٭[36] و گندم مراديه[37] شهرت يافته است. علاوه بر اين موارد، در سال 597ق. صلاح‌الدين ايوبي، در سال 721ق. ناصر محمد بن قلاوون، و در سال 766ق. ملك منصور، اميران مكه را از دريافت ماليات از حج‌گزاران منع كردند و در عوض، همه ساله، معادل ارزش آن، گندم به مكه ارسال مي‏داشتند.[38] هر چند آذوقه‌هاي ارسالي الزاماً براي مصرف حاجيان نبوده ولي موجب وفور فراواني مواد غذايي در حرمين مي‌گرديد.

علاوه بر اين، خود حج‌گزاران نيز بخشي از آذوقه خود را براي مسير و اقامت در حرمين همراه مي‌آوردند. از همين رو حاجيان، در توصيه به حج‌گزاران و در سفرنامه‌هاي خود، سفارشات خاصي، از جمله همراه داشتن مايعات و ميوه‏جات پخته (كمپوت)، آب ليمو، نان خشك و كم‏روغن دارند.[39] برخي نيز همراه داشتن مواد غذايي بيشتري همانند برنج، آلوي خشك، روغن، قند و شكر، عدس، باقالي و سبزي خشك، نمك و ادويه، آب ليمو و ليمو عماني، آب نبات لب‏ترش، سركه شيره و سكنجبين را نيز به حاجي توصيه مي‌كردند.[40]

طي سده‌هاي 11 و 12 ق.، كشاورزي و توليد گندم، در مناطق مختلف عربستان، از جمله مدينه رايج گرديد و در كنار خرما، يكي از محصولات اصلي اين منطقه به شمار مي‌رفت.[41] در دوره معاصر، توليد گندم در عربستان رشد يافته و در سال 2003م. به 5/3 ميليون تن رسيد.[42] در عين حال، دولت عربستان، براي تهيه مواد اوليه خوراكي و تغذيه شهروندان خود و حج‌گزاران، اقدام به واردات منظم مواد اوليه و مصنوعات غذايي كرد. بر اساس آمار وزارت اقتصاد و دارايي عربستان، از سال 2000م. تا سال 2010 م. واردات مواد غذايي اين كشور بالغ
بر 527/478 ميليون ريال سعودي بود. اين رقم در سال 2011م. ده درصد نيز رشد
داشته است.[43]

هرچند گزارش‌هايي از فراواني طعام و آذوقه، در موسم حج، در دوره‌هاي مختلف نقل شده است[44]، در عين حال وقوع قحطي در مكه، در برخي سال‌ها، تهيه آذوقه حاجيان را با مشكلات جدي مواجه مي‌ساخت؛ از جمله در سال‌هاي 76[45]، 251، 260، 266، 268[46]، 440 و 447ق كه موجب افزايش قيمت و ناياب شدن نان و مواد غدايي ديگر شد.[47]

جنگ حكومت‌ها يا درگيري داخلي در حرمين نيز موجب كمبود و گراني مي‌گرديد.[48] اطلاع از كمبود آذوقه در مدينه، بعضاً موجب مي‌گرديد تا حج‌گزاران، پس از حج، از زيارت مدينه منصرف شده، به وطن خود بازگردنند.[49]

ƒتغذيه حجاج ايراني در دوره معاصر: تغذيه حج‌گزاران ايراني در دوره اخير، عمدتاً بر عهده كاروان‌ها بوده است.[50] با سامان‌يابي حج‌گزاري ايرانيان، اين امر از جنبه‌هاي مختلف مورد نظارت قرار گرفت. حتي در اوايل شكل‌گيري سازمان حج، تغذيه توسط كاروان‌ها و مديران آن صورت مي‌گرفت و سازمان حج بر اين امر نظارت مي‌كرد؛ از جمله واحد تغذيه و تداركات با 10 نفر نيرو در مكه و 5 نفر در مدينه، بر توزيع تداركات نظارت كرده و به كنترل كمي و كيفي كالاها، بررسي و مقايسه نرخ روزانه ميوه در ميادين شهرهاي مكه و مدينه، به منظور كنترل هزينه‏هاي مديران كاروان‌ها مي‌پرداختند.[51] در اين ميان، به بهداشت تغذيه بيشتر توجه مي‌شد و سازمان حج، با انتشار جزوات با محوريت مسائل بهداشتي و تغذيه، به هدايت زائران مي‏پرداخت.[52]

در سال‌هاي بعد، سازمان حج و زيارت، كالاهاي مورد نياز حجاج را توسط يك هيئت منتخب از عربستان يا ديگر كشورها تهيه و ميان كاروان‌ها توزيع مي‌كرد. در مرحله بعد با تشكيل كميسيوني به نام كميسيون خريد، اين امر انسجام بيشتري پيدا كرد.[53] همه ساله، پس از اتمام عمليات حج، كميسيون خريد تداركات حج، با حضور نمايندگاني از بعثه٭ مقام معظم رهبري و سازمان حج و زيارت٭، تشكيل مي‌گردد و با نظر متخصصان امر بهداشت و تغذيه، به تدوين برنامه غذايي و تدارك اقلام مورد نياز براي حج سال آينده، مي‌پردازد.[54] آسيب‏شناسي تداركات سال قبل، جلسات كارشناسي با متخصصين تغذيه و مديران آشپزخانه‏ها، تطابق با ذائقه عموم زائران، تناسب با شرايط آب و هوايي عربستان در برنامه تغذيه حجاج در نظر گرفته مي‌شود.[55]

مسئله تغذيه در دو بعد تهيه مواد اوليه و طبخ غذا مورد توجه است. در بعد تهيه و تدارك اقلام غذايي، برخي اقلام مصرفي حج‌گزاران از ايران تهيه و ارسال مي‌شود و كالاهايي كه مصرف روزانه دارند، مثل نان، سبزيجات، ميوه و تخم مرغ، از محل تنخواه ارزي، خريداري مي‏شوند. كالاهاي اساسي، مانند مرغ، فيله مرغ، ماهي، كره، لبنيات، برنج، آبميوه، نوشابه و روغن نيز با انجام مناقصه، تهيه مي‌گردد.[56] برخي سال‌ها نيز اين مواد، از ايران وارد عربستان مي‏شود.[57] در سال‌هاي مختلف، سقف اعتبار خريد سرانه كالا از ايران يا عربستان، متفاوت تعيين مي‌شده است.[58] اين اقلام، از طريق چهار انبار در شهر مكه سابقاً به كاروان‌ها[59]، و در سال‌هاي اخير، به آشپزخانه‌هاي منطقه‌اي و متمركز توزيع مي‌گردد.[60] در شهر مدينه نيز انبار كالاهاي خوراكي، مناطق سه‌گانه را پوشش مي‌دهند.[61]

مسئله طبخ غذا نيز تا سال 1380 ش.، از سوي مديران كاروان‌ها و در هتل‌هاي محل اقامت ايشان، صورت مي‌گرفت.[62] طرح تغذيه متمركز از سال 1370 ش. در سازمان حج و زيارت مطرح بود و در سال 1380ش. كه دولت عربستان، طبخ غذا در محل هتل‌ها را ممنوع كرد[63]، اين طرح عملياتي گرديد. آشپزخانه متمركز، داراي فوايد متعددي همچون ارتقاي كيفيت بهداشتي، صرفه‌جويي در نيروي انساني و هزينه، و برنامه غذايي يكسان كاروان‌هاي حج است. تا سال 1385ش.، به تدريج، تهيه غذاي تمام كاروان‌ها در شهر مدينه، از طريق دو آشپزخانه متمركز، طبخ و توزيع مي‌شد. در شهر مكه نيز اين اقدام آغاز شد و تا سال 1383ش. بيش از 52% [64] و در سال 1384ش. 70% زائران و امروزه، كليه حج‌گزاران در مكه، از تغذيه متمركز بهره‌مند گرديده‌اند.[65]

تغذيه حج‌گزاران ايراني در مشاعر و عرفات نيز از سوي سازمان حج و زيارت تهيه مي‌گردد.[66] علاوه بر آشپزخانه متمركز، از غذاي آماده بسته‌بندي شده در ايران نيز براي تغذيه حج‌گزاران، در ايام تشريق و مسافرت‌هاي بين مكه و مدينه، استفاده مي‌گردد.[67]

دو معاونت تغذيه، در ستادهاي سازمان حج و زيارت، در مكه و مدينه، فعاليت مي‌نمايند[68] و داراي ساختاري شامل مدير، معاون، پزشك مسئول بهداشت، مسئول تغذيه، بخش اداري، بخش توزيع و گروه‏هاي مختلف پخت است.[69] اين آشپزخانه‌ها از شيوه پخت صنعتي استفاده مي‌كنند و با به كارگيري 135 پرسنل در مدينه و 340 نفر در مكه[70]، طي فرآيندي منظم به تهيه غذاي حج‌گزاران مي‌پردازند.[71] توزيع غذاي گرم در هيترهاي مخصوص، از مراحل پيچيده آشپزخانه متمركز است كه حدود سه ساعت طول مي‏كشد.[72]

سازمان حج و زيارت جمهوري اسلامي ايران، علاوه بر رعايت اصول بهداشي و مقررات مصوب در اين زمينه، توافقات خاصي نيز با كشور عربستان دارد. بر اساس اين توافقات، انعقاد هرگونه قرارداد تغذيه يا تهيه مواد غذايي، مگر با مؤسسات و شركت‌هاي سعودي، مجاز و واجد شرايط بهداشتي و با هماهنگي شهرداري‏هاي مكه معظمه، مدينه منوره و جدّه ممنوع است و دست‌اندركاران تهيه، پخت و سرو غذا، بايد مورد معاينات قرارگيرند و گواهي‏نامه انجام معاينات پزشكي را از شهرداري حرمين دريافت كنند.[73]

ƒتغذيه ساير كشورها در دوره معاصر: ميان كشورهاي اسلامي، جمهوري اسلامي ايران، تنها كشوري است كه تغذيه و تداركات حجاج، همانند تهيه مسكن، حمل و نقل، امور پزشكي و ارشاد، به صورت متمركز صورت مي‌گيرد.[74] تغذيه زائران ساير كشورها شيوه‌هاي گوناگوني دارد. در برخي كشورها، امور تغذيه بر عهده دولت است و برخي كشورها، شركت‌هاي سياحتي و گاه خود افراد عهده‌دار تهيه غذا هستند.[75] در برخي ايام حج، تغذيه رايگان از سوي خيرين يا برخي مؤسسات صورت مي‌گيرد كه معمولاً با ازدحام مواجه مي‌گردد.[76]

همچنين طي سال‌هاي اخير، سنت مرسوم افطاري دادن در حرمين، شكل منظمي به خود گرفته و در رمضان سال 1343ق./1392ش. طولاني‌ترين سفره افطار در ماه مبارك رمضان، براي عموم حج‌گزاران، در مسجدالحرام برقرار گرديد و ميلون‌ها نفر، با بسته‌هاي غذايي آماده، شامل شير، خرما، نان و نوشيدني، پذيرايي مي‌شوند.[77]

… منابع

اتحاف الوري: عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به كوشش عبدالكريم، مكه، جامعة ام القري، 1408ق؛ اخبار مكه في قديم الدهر و حديثه: الفاكهي (م.279ق.)، به كوشش عبدالملك بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق؛ اخبار مكه و ما جاء فيها من الآثار: محمد بن عبدالله الازرقي (م.248ق.)، به كوشش رشدي الصالح، مكه، مكتبة الثقافه، 1415ق؛ الارج المسكي في التاريخ المكي: علي بن عبدالقادر الطبري (م.1070ق.)، تصحيح اشرف احمد جمال، مكه، مكتبه التجاريه، 1416ق؛ الاعلام باعلام بيت الله الحرام: محمد بن احمد النهروالي (م.990ق.)، تحقيق سعيد عبدالفتاح و هشام عبدالعزيز عطا، مكه، مكتبة التجارية مصطفي احمد الباز، 1416ق؛ با كاروان صفا در سال 82: رسول جعفريان، تهران، مشعر، 1382ش؛ با كاروان عشق در سال 72: رسول جعفريان، تهران، مشعر، 1372ش؛ البداية و النهاية في التاريخ: اسماعيل بن عمر بن كثير (700-774ق.)، بيروت، مكتبة المعارف، 1411ق؛ بسوي خدا ميرويم: سيد محمود طالقاني، تهران، مشعر، 1381ش؛ بهجة النفوس و الاسرار: عبدالله المرجاني (م.699ق.)، به كوشش محمد عبدالوهاب، بيروت، دار الغرب الاسلامي، 2002م؛ التاريخ القويم لمكة و بيت الله الكريم: محمد ؛ تاريخ مكة المشرفة و المسجدالحرام و المدينة الشريفة و القبر الشريف: محمد بن الضياء (م.854ق.)، به كوشش علاء الازهري و ايمن الازهري، بيروت، دار الكتب العلميه، 1424ق؛ تاريخ مكه، دراسات في السياسه و العلم و الاجتماع و العمران: احمد السباعي (م.1404ق.)، مكه، مطبوعات نادي مكة الثقافي، 1404ق؛ التدوين في اخبار القزوين: عبدالكريم الرافعي القزويني (م.قرن6ق.)، به كوشش عزيزالله العطاردي، بيروت، دار الكتب العلميه، 1408ق؛ حج (رضايي): يوسف رضايي، تهران، مشعر، 1385ش؛ حج 25: گزارشي از حج‌گزاري سال 1425 قمري برابر با سال 1383 شمسي، رضا مختاري، تهران، مشعر، 1384ش؛ حج ۲۶: گزارش حج سال ۱۴۲۶ قمري برابر سال ۱۳۸۴ شمسي، محمد حسين رجبي، تهران، مشعر، 1386ش؛ حج ۲۷: گزارش حج‌گزاري ايرانيان در موسم حج سال ۱۴۲۷ هجري قمري آذر و دي ۱۳۸۵ شمسي، حسن مهدويان، تهران، مشعر، 1386ش؛ حج 28: (گزارشي از حج‌گزاري سال 1428ق.): رضا بابايي و علي‌اكبر جوانفكر، تهران، مشعر، 1387ش؛ حج 29: گزارش حج سال ۱۴۲9ه. ق، حجت الله بيات و سيد حسين اسحاقي، تهران، مشعر، 1388ش؛ حج 30: گزارشي از حج‌گزاري سال 1430ق. برابر با سال 1388ش.، سيد جواد ورعي و جواد منصوري، تهران، مشعر، 1390ش؛ الحج و العمره (مجلة شهريه): وازرة الحج، الرياض؛ حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلي، ترجمه عبدالمحمد آيتي، تهران، مشعر، 1375ش؛ خلاصة الكلام في بيان امراء البلد الحرام: احمد بن زيني دهلان (م.1304ق.)، مصر، المطبعة الخيريه، 1305ق؛ داستان باريافتگان: مير سيد احمد هدايتي، به كوشش قاضي عسكر، تهران، مشعر، 1384ش؛ در حريم حرم: جواد محدثي، تهران، مشعر، 1375ش؛ الرحلة الحجازيه: اوليا چلبي، ترجمه احمد المرسي، قاهره، دار الوفاق العربيه، 1999م؛ الرحلة السرية للعقيد الروسي: عبدالعزيز دولتشين، بيروت، الدارالعربية للموسوعات، 1428ق؛ سفرنامه حجاز (الرحلة الحجازيه): محمد لبيب البتوني، ترجمه هادي انصاري، تهران، مشعر، 1381ش؛ سفرنامه ميرزا داوود وزير وظايف: ميرزا داود وزير وظايف (م.1327ق.)، سيد علي قاضي عسكر، تهران، مشعر، 1381ش؛ سمط النجوم العوالي في ابناء الاوائل و التوالي: عبدالملك بن حسين العصامي (م.1111ق.)، به كوشش علي محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بيروت، دار الكتب العلميه، 1419ق؛ السيرة الحلبيه: نورالدين علي بن احمد الحلبي (م.1044ق.)، بيروت، دار المعرفه، 1400ق؛ شفاء الغرام باخبار البلد الحرام: محمد بن احمد التقي الفاسي (م.832ق.)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، دار الكتب العلميه، 1421ق؛ طاهر الكردي: تصحيح عبدالملك بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق؛ الطبقات الكبري: محمد بن سعد (م.230ق.)، به كوشش محمد عبدالقادر عطا، بيروت، دار الكتب العلميه، 1410ق؛ مثير الغرام الساكن الي أشرف الأماكن: عبدالرحمن بن جوزي (م.597ق.) به كوشش الذهبي، قاهره، دار الحديث، 1415ق؛ مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت باشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق؛ مكه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي: محمدرضا فرهنگ و جعفر خليلي، تهران، تهران، مشعر، 1384ش؛ منائح الكرم في اخبار مكة و البيت و ولاة الحرم: علي بن تاج‌الدين السنجاري (م.1125ق.)، تحقيق جميل عبدالله محمد المصري، مكه، جامعة ام القري، 1419ق؛ موسوعة مرآة الحرمين الشريفين و جزيرة العرب: ايوب پاشا صبري (م.1307ق.)، القاهره، دار الآفاق العربيه، 1424ق؛ موسوعة مكة المكرمة و المدينة المنوره: احمد زكي يماني، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق؛ ميقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت.
اباذر جعفري
 
[1]. التاريخ القويم، ج6، ص153.

[2]. التدوين في اخبار قزوين، ج2، ص447.

[3]. اخبار مكه، الازرقي، ج1، ص155.

[4]. الطبقات، ج1، ص76؛ البدابة و النهايه، ج2، ص253؛ اخبار مكه، الفاكهي، ج3، ص223.

[5]. تاريخ مكة المشرفه، ابن ضياء، ص64-66.

[6]. شفاء الغرام، ج2، ص106.

[7]. اخبار مكه، الازرقي، ج1، ص82.

[8]. اتحاف الوري، ج1، ص567؛ شفاء الغرام، ج2؛ ص106؛
سمط النجوم، ج1، ص249.

[9]. تاريخ مكة المشرفه، ابن ضياء، ص64-66.

[10]. مثير الغرام، ص326؛ تاريخ مكة المشرفه، ابن ضياء،
ص64-66.

[11]. سمط النجوم، ج1، ص249؛ السيرة الحلبيه، ج1، ص23.

[12]. التاريخ القويم، ج6، ص153.

[13]. الإعلام بأعلام بيت الله الحرام، ص233 ـ234؛ التاريخ القويم، ج2، ص560.

[14]. الاعلام باعلام بيت الله الحرام، ص79.

[15]. التاريخ القويم، ج6، ص153.

[16]. ميقات حج، ش54، ص187، «حجاج تركستان، راه‌ها و دشواري‌ها».

[17]. مرآة الحرمين، ص156، 477.

[18]. موسوعة مكة المكرمه، ج4، ص140.

[19]. موسوعة مرآة الحرمين، ج3، ص257-258.

[20]. الرحلة الحجازيه، ص156.

[21]. مكه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي، ص59.

[22]. ميقات حج، ش45، ص174، «حج‌گزاري ايرانيان از زبان خادمان حجاج».

[23]. الرحلة السرية للعقيد الروسي، ص282.

[24]. بسوي خدا مي‏رويم، ص85.

[25]. اخبار مكه، الفاكهي، ج3، ص52.

[26]. سفرنامه حجاز، ص413؛ مرآة الحرمين، ص490.

[27]. موسوعة مرآة الحرمين، ج1، ص125؛ مرآة الحرمين، ص112.

[28]. الارج المسكي، ص203-205.

[29]. بهجة النفوس، ج1، ص299.

[30]. امراء البلد الحرام، ص35.

[31]. امراء البلد الحرام، ص73-75.

[32]. منائح الكرم، ج3، ص494-497.

[33]. مرآة الحرمين، ص203.

[34]. منائح الكرم، ج1، ص19.

[35]. منائح الكرم، ج3، ص236.

[36]. تاريخ مكه، سباعي، ص331.

[37]. منائح الكرم، ج3، ص497.

[38]. سفرنامه حجاز، ص116، 180، 182؛ مرآة الحرمين، ص131.

[39]. بسوي خدا مي‏رويم، ص85.

[40]. بسوي خدا مي‏رويم، ص86.

[41]. مكه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي، ص158.

[42]. حج 25، ص230.

[43]. www.mof.gov.sa/Arabic/DownloadsCenter/DocLib6/ واردات المملكة حسب السلع الرئيسية. xls

[44]. موسوعة مرآة الحرمين، ج1، ص125؛ مرآة الحرمين، ص112.

[45]. اتحاف الوري، ج2، ص91.

[46]. اتحاف الوري، ج2، ص342.

[47]. شفاء الغرام، ج2، ص325.

[48]. نك: سفر نامه ميرزا داوود وزير وظايف، ص162، 169؛ مرآة الحرمين، ص510؛ مكه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي، ص106.

[49]. داستان بار يافتگان، ص165، 173.

[50]. حج (رضايي)، ص156.

[51]. با كاروان عشق در سال 72، ص310ـ 311.

[52]. با كاروان صفا در سال 82، ص182.

[53]. با كاروان صفا در سال 82، ص241.

[54]. حج 25، ص347ـ 348؛ حج 26، ص108.

[55]. حج 30، ص179.

[56]. حج 25، ص347ـ 348.

[57]. حج 27، ص111.

[58]. حج 28، ص86ـ 87.

[59]. حج 25، ص348 ـ 349.

[60]. حج 28، ص86 ـ 87.

[61]. www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=89&article-Type =ArticleView&articleId=81

[62]. حج 29، ص369.

[63]. با كاروان صفا در سال 82، ص366.

[64]. حج 28، ص86 ـ 87.

[65]. حج 26، ص375.

[66]. با كاروان صفا در سال 82، ص407.

[67]. با كاروان صفا در سال 82، ص243.

[68]. با كاروان صفا در سال 82، ص366.

[69]. حج 30، ص177.

[70]. حج 28، ص86 ـ 87.

[71]. حج 29، ص372.

[72]. حج 29، ص372.

[73]. با كاروان صفا در سال 82، ص80 ـ 81.

[74]. با كاروان صفا در سال 82، ص120.

[75]. الحج و العمره، صفر 1429ق، ص73؛ مديريت حج در كشورهاي اسلامي، ص57؛ حج 29، ص509.

[76]. در حريم حرم، ص155.

[77]. www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=89&article-Type =ArticleView&articleId=998

www.shafaqna.com/persian/other services/countries /saudi -arabia/item/47930


| شناسه مطلب: 86963




حج/ تغذيه



نظرات کاربران