حج آن طورکه من رفتم

سفرنامه حج، نوشته علي‌اصغر فقيهي

اين سفرنامه، گزارش سفر حج سال1386ق /1345ش. از شهر قم است. نويسنده سفرنامه، علي اصغر فقيهي، نويسنده و پژوهشگر تاريخ، در 1336ق. /1296ش.، در قم متولد شد. پدر او ابوالحسن فقيهي (م.1359ق.) در سلك روحانيت بود. فقيهي، دروس ديني را در قم پي گرفت و نزد پدرش و عالمان بزرگ حوزه علميه قم، از جمله آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي، آيت‌الله العظمي گلپايگاني و امام خميني= به تحصيل پرداخت. در سال 1315ش.، در دانشكده معقول و منقول تهران، به تحصيل در رشته ادبيات عرب پرداخت. در 1319ش. فارغ التحصيل شد و به قم بازگشت. او در شهر قم، به تدريس و پرورش طلاب و دانش‌آموزان دبيرستان‌هاي آموزش و پرورش پرداخت و آموزگار دبيرستان حكيم‌نظامي، و مدتي مدير آن بود و در برخي مدارس مذهبي قم، مانند مدرسه دين و دانش تدريس مي‌كرد. در 1350ش.، پس از بازنشستگي، به تهران رفت و در دبيرستان‌هاي مذهبي اين شهر مشغول به تدريس شد. درسال 1358ش. به قم بازگشت و در 1382ش.، در همين شهر، درگذشت.[1] از او آثاري در ادبيات و تاريخ بر جاي مانده است؛ از جمله كتاب تاريخ و عقايد وهابيان كه با مقدمه آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي به چاپ رسيده است. (قم، انتشارات كتابچي، 1323ش.) به گفته او انگيزه‌اش از تأليف اين كتاب، حادثه اعدام ابوطالب يزدي به سال 1363ق./ 1322ش. در مكه بود كه به اتهام اثبات نشده آلوده كردن كعبه رخ داد. كتاب تاريخ آل بويه، نوشته فقيهي، از منابع مهم پژوهشي خاندان بويه است و چند بار چاپ شده است. (از جمله: تهران، سمت، 1378ش.)[2]

گزارش سفرنامه، از 21 ذي‌قعده 1386ق/ 12 اسفند 1345ش. آغاز شده است. (ص4) در اين سفر، كساني مانند آيت‌الله شريعتمداري و آيت‌الله احمد زنجاني نيز حضور داشته‌اند. (ص6) از نظر فقيهي، حج‌گزاران ايراني تسهيلات و امكانات رفاهي مناسبي داشته‌اند. صفحاتي از سفرنامه به مسير فرودگاه جده و معاينات پزشكي اختصاص يافته است. (ص10-11) حج‌گزاران از فرودگاه به مدينة الحاج منتقل شده‌اند كه از نظر فقيهي مكاني منحصر به فرد بوده؛ زيرا تنها نقطه‌اي در جهان است كه از هر نژاد و هر كشوري، زير يك سقف، جمع شده‌اند. (ص15)

بخشي از سفرنامه، به انتقادهاي فقيهي از تخريب‌هاي وهابيان در اماكن مذهبي و تاريخي حرمين اختصاص يافته است. (ص51-53) او از وضعيت بقيع گلايه كرده و گفته است كه از نظر وهابيان، حضور زنان نيز در قبرستان حرام است. (ص54) او همچنين از مساجد معروف صدر اسلام، مانند مسجد قبا در جنوب غربي مدينه، مسجد قبلتين در شمال غربي مدينه و مسجد فتح كه يادگار جنگ خندق و در مرتفعات كوه سلع است، ديدن كرده است و اطلاعات دقيقي از وضع معماري در آن زمان ارائه مي‌دهد. (ص54-55)

صفحات بسياري از سفرنامه درباره مناسك حج در مكه است. (ص65-69) به گفته فقيهي، در برخي اماكن مكه، تابلوهايي به زبان فارسي براي راهنمايي حج‌گزاران فارسي‌زبان نصب شده است. (ص85) در منا، براي چادرها، برق‌كشي شده است و فقيهي، فراواني آب را يكي از امتيازات منا، نسبت به عرفات، دانسته است. (ص93) او از پيشاهنگاني در منا خبر داده كه به مأموران دولتي در امور مختلف، همچون راهنمايي مسافران، امور گمشدگان، و رسيدگي به احوال بيماران كمك مي‌كرده‌اند. (‌ص105) به گفته فقيهي، چون كتب شيعه در عربستان يافت نمي‌شود، مردم اين كشور از شيعيان اطلاعات بسيار كمي دارند و آنان را فاقد فقه و حديث مي‌دانند. (ص49) او در بازديد از غار حرا، با دكتر قره‌گوزلو، كه رياست هيئت پزشكي ايران در عربستان را برعهده داشته، ملاقات مي‌كند. به گفته فقيهي، سازمان شير و خورشيد سرخ ايران، همكاري خوبي با هلال احمر عربستان سعودي داشته است. (ص111-112)

از روزنامه‌هاي عربستان، فقيهي تنها به دو روزنامه البلاد و العكاظ كه خود مطالعه كرده است، اشاره مي‌كند. (ص113) در روزنامه البلاد، از هيئت‌هاي پزشكي، ديني، اداري از كشورهاي گوناگون كه در حج آن سال شركت كرده‌اند، اطلاعاتي آمده كه فقيهي آن را بي‌كم و كاست آورده است؛ اما در آن شماره، نامي از هيئت ايراني به ميان نيامده است. (ص115) بنا بر آمار روزنامه عكاظ، تعداد افراد شركت‌كننده در حج آن سال،226/316 نفر بوده كه به گفته فقيهي، اين رقم به اضافه شمار حج‌گزاران بومي عربستان، به بيش از 200/000/1 نفر مي‌رسيده است. (ص115-118) حج‌گزاران ايراني آن سال، 334/35 نفر بوده‌اند. (ص116) 44 تصوير از قبور متبركه و اماكن مذهبي و تاريخي كشور عربستان و حرمين شريفين ضميمه اين سفرنامه است.

اين سفرنامه، در انتشارات مطبوعاتي حكمت قم، به سال 1346ش.، در 136 صفحه چاپ شده است.

ديروز و امروز قم: علي اصغر فقيهي معلّم، مورخ و قم پژوه، به كوشش مهدي سليماني آشتياني، قم، انتشارات نور مطاف، 1390ش.

گروه كتابشناسي

 

---