حج‌نامه
سفرنامه منظوم حج از مؤلف ناشناخته این اثر از سفرنامه‌های حج منظوم است و اطلاعاتی از مکه و مدینه، راه جبل (راه زبیده؛ راهی که از نجف اشرف به حرمین می‌رسیده است) و راه مدینه به شام را در بردارد. سال سفر دانسته نیست و تنها بنا بر بیتی از سفرنامه
سفرنامه منظوم حج از مؤلف ناشناخته
اين اثر از سفرنامه‌هاي حج منظوم است و اطلاعاتي از مكه و مدينه، راه جبل (راه زبيده؛ راهي كه از نجف اشرف به حرمين مي‌رسيده است) و راه مدينه به شام را در بردارد. سال سفر دانسته نيست و تنها بنا بر بيتي از سفرنامه، مي‌توان حدس زد كه زمان ناصرالدين شاه قاجار (حك:۱۲64-1313ق.) انجام پذيرفته است:
|
جهان جمله گردد به آيين ما
|
|
بده فتح بر ناصر دين ما
|
(ص109)
اشاره مكرر مؤلف به گرماي شديد هوا در حجاز، نشان از فصل تابستان يا اواخر بهار دارد. (ص111، 113) نام و نشاني از او در سفرنامه نيامده است، اما قرائن موجود در سفرنامه حاكي از ايراني و شيعه بودن اوست. (ص101، مقدمه مصحح)
اولين گزارش سفرنامه مربوط به زيارت عتبات عراق، و آخرين گزارش مربوط به شام است و دانسته نيست كه آيا ناظم سفرنامه، مقيم عتبات بوده يا نه. سراينده اين سفرنامه از كاظمين راهي حجاز شده و راه جبل را طي كرده و مانند حج‌گزاراني كه با كاروان جبل به حج مي‌رفته‌اند، نخست به مكه، و پس از اداي مناسك حج به مدينه رفته است.
سفرنامه در قالب مثنوي و 764 بيت است. برخي بيت‌ها و مصرع‌ها در نسخه خطي ناخوانا بوده و مصحح سفرنامه، در نسخه چاپي، به جاي آن‌ها نقطه چين گذاشته است. (ص101، مقدمه مصحح) بخش عمده ابيات به مدح پيامبر(صلي الله عليه و آله)، اهل بيت(عليهم السلام) و شرح ماجراهاي تاريخي مانند واقعه كربلا و احوال باطني و معنوي ناظم سفرنامه اختصاص يافته است. چند صفحه‌اي نيز به شرح مناسك حج پرداخته، اما گاه ترتيب ميان گزارش مناسك رعايت نشده و پس و پيش شده‌اند.
در اين سفرنامه نيز همچون برخي سفرنامه‌هاي عهد قاجاري، از سختي راه جبل، گلايه شده است. به گزارش سفرنامه، امير جبل، جمالان و عكامان با مسافران بدرفتاري كرده و به باجگيري و زياده‌طلبي پرداخته‌اند. (ص106-107)
تاريخ ورود مؤلف به مكه معلوم نيست، اما او تا بيست و پنجم ذي‌حجه در آن‌جا بوده است. (ص116) او در حين گزارش مناسك، از محمل شامي و مصري كه در مكه ديده، ياد كرده است. (ص110) گزارش مؤلف از قبرستان ابوطالب مكه و زيارت مزار حضرت خديجه، ابوطالب و عبدالمطلب با مدح آن بزرگان همراه شده و مشخصات چنداني از ظاهر بناها و بارگاه‌هاي آن‌ها به دست نداده است. محل تولد پيامبر(صلي الله عليه و آله)، خانه ابوطالب و خانه حضرت خديجه كه تولدگاه حضرت فاطمه نيز بوده، از زياتگاه‌هاي مكه بوده است. (ص113-116) او خانه محل تولد پيامبر(صلي الله عليه و آله) را داراي حياطي با يك چاه و اتاقي بزرگ كه محل نشستن عبدالمطلب بوده، وصف كرده و همچنين اتاقي ديگر متعلق به حضرت آمنه، مادر پيامبر(صلي الله عليه و آله) با قبه‌اي در ميان كه پرده‌اي مخملين و زَردوخت پيرامونش بوده است. خانه حضرت خديجه، صحني سنگفرش از مرمر داشته و در يكي از اتاق‌هايش، قبه‌اي در محل تولد حضرت فاطمه(عليها السلام) نهاده بودند. مؤلف از اتاقي ديگر ياد كرده كه عبادتگاه پيامبر(صلي الله عليه و آله) بوده است. (ص115-116)
از قرائن مي‌توان حدس زد كه حركت مؤلف، از مكه به مدينه، از راه فُرع بوده است. راه ديگر مكه به مدينه در موازات اين راه، به راه سلطاني مشهور بوده كه كاروان شام از آن راه به مدينه مي‌رفته و كوتاه‌تر از راه فرع بوده است. راه فرع، طولاني‌تر و در عوض، سرسبزي بيشتري داشته و در كنار آن چند روستاي شيعه‌نشين وجود داشته كه مؤلف، همچون برخي سفرنامه‌نويسان ديگر[1]، به هر دو اشاره كرده است:
|
در آن ره همه جوي‌هاي روان
|
|
همه مردمش شيعه و مهربان
|
(ص116)
از مسجدالنبي جز اطلاعاتي اندك از مزار پيامبر(صلي الله عليه و آله) و حضرت فاطمه(عليها السلام) كه در ديگر سفرنامه‌هاي معاصر نيز آمده است و مدح و ثناي آن‌ها، گزارشي موجود نيست. (ص117-119) مؤلف براي زيارت بارگاه امامان معصوم شيعه(عليهم السلام) در بقيع، مجبور شده است مانند ديگر ايرانيان آن روزگار به خادمان اهل سنت بارگاه، پول بپردازد.[2] (ص119) او از قبر منسوب به حضرت فاطمه(عليها السلام) در اين بارگاه و نيز قبور برخي بزرگان صدر اسلام و فرزندان پيامبر(صلي الله عليه و آله) در بقيع ياد كرده است. (ص119-122) چند صفحه از سفرنامه نيز به بهانه زيارت احد، به نقل ماجراي جنگ احد و شهادت حمزه، عموي پيامبر(صلي الله عليه و آله) اختصاص يافته، بي‌آن‌كه اطلاعاتي از مزار او به دست داده شود. (ص122-126)
مؤلف، مدينه را به قصد شامات، با كاروان شامي، ترك كرده و از رفاه و آسايش اين سفر سخن گفته است. (ص127-128) او چند منزل از منازل راه مدينه به شام، مانند مدائن صالح و معان را معرفي كرده است. (ص128-129) بقيه ابيات سفرنامه كه اندك‌اند، به شرح زيارت مرقد حضرت زينب(عليها السلام)، دختر
حضرت علي(عليه السلام) پرداخته‌اند. (ص131-132)
حضرت علي(عليه السلام) پرداخته‌اند. (ص131-132)
از اين سفرنامه يك نسخه خطي در كتابخانه مجلس شوراي اسلامي، با شماره 8648 نگهداري مي‌شود كه رضا مختاري آن را در 31 صفحه وزيري، همراه با مقدمه‌اي دو صفحه‌اي، در مجله ميقات چاپ كرده است.[3] همين تصحيح، با مقدمه‌اي چهار صفحه‌اي از رسول جعفريان در مجموعه پنجاه سفرنامه حج قاجاري، با 34 صفحه وزيري چاپ شده است.[4]
منابع
پنجاه سفرنامه حج قاجاري: به كوشش رسول جعفريان، تهران، نشر علم، 1389ش؛ ميقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت.
ابراهيم احمديان