الاخبار المستطابه
از کتب فضایل مدینه، نوشته جلال الدین بن خیر الدین حنفی، از دانشوران سده دهم ق. این اثر با عنوان الأخبار المستطابة فی فضل مکان طابه از کتاب‌های فضیلت‌ است و افزون بر این، می‌توان آن را در رده منابع و کتاب‌های مفاضله (برتری دادن
از كتب فضايل مدينه، نوشته جلال الدين بن خير الدين حنفي، از دانشوران سده دهم ق.
اين اثر با عنوان الأخبار المستطابة في فضل مكان طابه از كتاب‌هاي فضيلت است و افزون بر اين، مي‌توان آن را در رده منابع و كتاب‌هاي مفاضله (برتري دادن يك شهر بر شهر ديگر) طبقه‌بندي كرد. مصادر و مآخذ اين كتاب، آيات قرآن و روايات نبوي هستند. موضوع اثر، يادكرد فضيلت‌ها و ويژگي‌هاي حرم مدني است. به مسجد قبا و ديگر مكان‌ها و مناطق مقدس مدينه نيز به سبب تأثيري كه در برجسته‌سازي فضيلت‌هاي حرم مدني دارند، توجه شده است.
كتاب در يك مقدمه و هشت فصل سامان يافته و چارچوبي منطقي دارد. پس از مقدمه، به ترتيب، نخست آيات و سپس روايت‌هاي مربوط به ارزش معنوي و فضيلت مدينه ارائه و سير منطقي مباحث رعايت شده است.
از نويسنده كتاب آگاهي چندان در دست نيست. وي را از دانشوران و تاريخ‌‌نگاران حنفي روزگار عثماني خوانده‌اند.[1] برخي او را جلال الدين بن الياس بن خير الدين مدني و از دانشوران سده دهم ق. دانسته‌اند.[2]
اين كتاب در كتابشناسي‌هاي هم‌روزگار ما با عنوان الرياض المستطابة في فضل سكان طابه نيز ثبت شده است.[3] كلمه «طابه» در عنوان، به مدينه منوره اشاره دارد؛ زيرا از نام‌هاي شناخته شده مدينه، طابه و طيبه به معناي پاكيزه است. عبارت «سكان طابه» به مضمون پاره‌اي از روايات اشاره دارد[4] كه در فضيلت و منزلت مردم مدينه است.
مباحث و مطالب اصلي كتاب به اختصار از اين قرارند: در مقدمه، نام كتاب و انگيزه نگارش آن بيان شده است. در فصل نخست، به شماري از آيات قرآني استناد گشته و معناي اين آيات به فضيلت و امتيازات مدينه تفسير شده است. فصل دوم به تبيين جايگاه مسجد قبا٭ و بررسي اهميت معنوي وسياسي اين نخستين مسجد تاريخ اسلام اختصاص يافته است. در فصل سوم، نويسنده شماري ديگري از آيات درباره مدينه را طرح و تفسير كرده و سپس در تفسير و تحليل همين فضيلت‌ها در فصل چهارم به روايت‌هاي نبوي پرداخته است. شرح و تفسير كوتاه روايت‌هاي پاداش زيارت و نماز در مساجد مدينه و مسجد قبا و بيت المقدس، موضوع فصل پنجم است.
مفاضله ميان مكه و مدينه و وجوه برتري اين دو شهر مقدس بر يكديگر، در فصل ششم بررسي شده است. در بحث مفاضله، شماري از ادله طرفين به شكل جدلي مطرح شده و مبناي هر ديدگاه و احتجاج‌هاي طرفداران برتري اين دو شهر مقدس، ارائه و مقايسه شده است. در كتاب حاضر كه در پي بيان فضيلت‌هاي مدينه است، نويسنده جانب مدينه را گرفته و برتري آن را بر مكه و ديگر شهرهاي مقدس ثابت كرده است.
فصل هفتم به آداب و احكام نماز در مسجد قبا و فصل هشتم به فضيلت‌هاي بيت المقدس اختصاص يافته است. يادكرد فضيلت‌هاي بيت المقدس در اين كتاب كه به تصريح مؤلف در مقدمه، موضوع آن فضيلت‌هاي مدينه است، دليلي منطقي ندارد. تنها توجيه آن است كه در كتاب‌هاي مربوط به مساجد سه‌گانه كه در سده‌هاي 8 تا10ق. نوشته شده‌اند، معمولاً همراه يادكرد فضيلت‌هاي مسجدالحرام و مسجدالنبي، به مسجدالاقصي و بيت المقدس به منزله قبله نخست مسلمانان توجه شده است. بر مبناي اين سنّت نوشتاري، مؤلف كتاب حاضر نپرداختن به بيت المقدس را نقصاني در تأليف خويش مي‌دانسته است.
اين كتاب كه تاكنون تصحيح و انتشار نيافته است، سه نسخه دارد: دو نسخه در كتابخانه الحرم المكي است و نسخه سوم در 1055ق. كتابت شده و نمونه عكسي آن در دار الملك عبدالعزيز نگهداري مي‌شود.[5]
منابع
صحيح مسلم بشرح النووي: النووي (م.676ق.)، بيروت، دار الكتاب العربي، 1407ق؛ فتح الباري: ابن حجر العسقلاني (م.852ق.)، بيروت، دار المعرفه؛ المدينة المنورة في مئة مخطوط: مصطفي عمار منلا، مركز بحوث و دراسات المدينه؛ معجم ما الف عن المدينة المنوره: عبدالرزاق فراج الصاعدي، جده، المكتبة العصرية الذهبيه، 1417ق.
علي احمدي ميرآقا