اخبار مکه ابن ساج
کهن‌ترین تاریخ محلی مکه، اثر عثمان بن عمرو بن ساج (م. حدود180ق.) در منابع کهن، متنی مکتوب به عثمان بن ساج نسبت نیافته و وجود کتابی در تاریخ مکه از عثمان بن ساج، رهاورد استنباط و استنتاج سزگین از مجموعه روایت‌های گسترده‌ای است که از
كهن‌ترين تاريخ محلي مكه، اثر عثمان بن عمرو بن ساج (م. حدود180ق.)
در منابع كهن، متني مكتوب به عثمان بن ساج نسبت نيافته و وجود كتابي در تاريخ مكه از عثمان بن ساج، رهاورد استنباط و استنتاج سزگين از مجموعه روايت‌هاي گسترده‌اي است كه ازرقي از عثمان بن ساج درباره مكه آورده است.[1]
محقق كتاب اخبار مكه فاكهي، اين نظر سزگين را به گونه‌اي تأييدآميز گزارش كرده[2] و حتي به تصريح از كتاب عثمان بن ساج در مكه‌شناسي ياد كرده است.[3] تنها راه آشنايي با محتواي اين كتاب، مجموعه گزارش‌ها و گزيده‌هايي است كه ازرقي و احياناً فاكهي از عثمان بن ساج ضبط كرده‌اند. دامنه موضوعي اين گزارش‌هاي گوناگون، شامل همه مباحث مكه‌شناسي اعم از مساجد، مكان‌ها، كوه‌ها، حدود حرم، بناي كعبه، اقوام و حكومت‌هاي كهن مكه، و اوضاع سياسي و تاريخي اين شهر مقدس است.
ابوساج عثمان بن عمرو بن ساج قرشي جزري[4] از دانشوران بزرگ و راويان اخبار است. مهم‌ترين استادان وي ابن جريح، محمد بن سائب كلبي، موسي بن عُقبه و محمد بن اسحاق بوده‌اند. گفته‌اند وي از امام جعفر صادق(عليه السلام) حديث روايت كرده است.[5] اما اين مطلب در متون رجالي و حديثي شيعه نيامده است. گرچه راويان و شاگردان گوناگون براي او نام برده‌اند، گزارش‌هاي مكي او تنها از طريق سعيد بن سالم قَداح بر جاي مانده است.
قضاوت عثمان بن ساج ريشه تاريخي ندارد و از بدخواني عبارت «كان قاصّاً[6]» (قصه‌گو بود) و تبديل آن به «كان قاضيا» حاصل شده است.[7]
معتمر بن سليمان با عبارت «حدثنى» از عثمان بن ساج نقل حديث مي‌كند.[8] در منابع رجالي، گاه عثمان بن ساج از عثمان بن عمرو بن ساج جدا شده است.[9] اما برخي شرح حال هر دو را مربوط به عثمان بن ساج، از راويان و اخباريان مكه دانسته‌اند.[10] بر پايه منابع رجالي و حديثي، روايت عثمان بن ساج و برادرش وليد ثبت و ضبط مي‌شده، اما مبناي عمل و اعتبار نبوده است. نسايي روايت‌هايي در باب صوم و ديگر مسائل فقهي از عثمان بن ساج برگرفته است.[11]
گزارش‌هاي ازرقي (م. حدود250ق.) از عثمان بن ساج، گوناگون و شامل همه مباحث و موضوعات مكه‌شناسي است. بر پايه اين گزارش‌ها، مي‌توان حدس زد كه اخبار مكه ابن ساج يكي از مراجع و مصادر ازرقي، صاحب كهن‌ترين كتاب موجود در تاريخ مكه، بوده است. وي از طريق سعيد بن سالم قَداح، آگاهي‌هاي مكي ابن ساج را گزارش نموده، گرچه در بسياري از موارد به اين اسناد و طريق تصريح نكرده است.
آن گزارش‌ها در اين عناوين و موضوعات تلخيص شده‌اند: فرشتگان و زيارت كعبه، حج آدم، سال تشريع طواف، وحشت آدم هنگام هبوط به زمين، فضيلت حرم، بيت المعمور، بناي كعبه به دست فرزندان آدم، كعبه در دوران ابراهيم و نوح، گزارش‌هايي درباره چگونگي سكونت ابراهيم در مكه، نزول جُرْهُم در حرم، ابراهيم و بناي كعبه، حج ابراهيم و پيامبران پس از او، تفسير آيه اول بيت وضع للناس، امنيت مكه و عظمت حرم در دوران ابراهيم، ولايت بني‌اسماعيل بر كعبه، حكومت خزاعي‌ها بر مكه و كعبه پس از حكومت قصيّ بن كلاب، آگاهي‌هايي درباره تغيير دين حنيف ابراهيم و بت‌پرستي فرزندان اسماعيل، نخستين فردي كه در كعبه بت آويخت، نصب و شكستن بت‌ها، بت‌هاي موجود در صفا و مروه، آمدن تُبَّع به مكه، داستان اصحاب فيل، حج جاهلي و اِنساء ماه‌ها از سوي عرب، اكرام و اطعام حج‌گزاران از جانب مردم روزگار جاهليت، سوزاندن كعبه با مَنجنيق به دست ابوقُبيس، ابن زبير و بناي كعبه و اوصاف و حدود و ويژگي‌هاي اين بنا، كسوت كعبه در روزگار جاهليت، دعاي هنگام نگريستن به كعبه، نام‌هاي كعبه و تفسير آيه حج، معنا و تفسير تطهير كعبه به دست ابراهيم و اسماعيل، فضيلت ركن حجرالاسود و بوسيدنش و سجده بر آن، اِزدحام هنگام اِستلام حجرالاسود و ركن يماني، بوسيدن رُكن يماني، ترك اِستلام اركان، فضيلت‌هاي طواف، طواف زنان، فضيلت اقامت در مكه در ماه رمضان، موضع حطيم، احكام آب زمزم، پيامبر و ياد و اندوه دوري از مكه، و رَمي جَمَرات.[12]
بعد از ازرقي، فاكهي (م. حدود279ق.) بيشترين روايت‌هاي مربوط به مكه را از عثمان بن ساج گرفته است. نقل شده‌هاي وي را مي‌توان در اين عناوين خلاصه كرد: وجوب حج، تفسير آيه اكمال، تفسير آيه حج، سختگيري در تخلف از انجام حج، حج پياده، ثبت نام و اكرام حج‌گزاران در آسمان، حج‌گزاري با چهارپايان. در مبحثي ديگر، بديل‌هاي حج يعني اعمالي كه از ديدگاه معنوي، جايگزين حج مي‌شوند، آمده است. بر پايه اين اخبار، حج جهاد ضعيفان و ناتوانان است و در روايتي، پيامبر اكرم9 به زنان فرمود: جهاد شما حج است. مفاد اين اخبار، ستايش و تقديس حج است. در تفسير آيات مربوط به مناسك حج، وي ديدگاه‌هايي از مفسران نخستين آورده است. او كلمه «سبيل» در آيه حج را به زاد و توشه تفسير كرده است.[13] بيشتر نقل شده‌هاي فاكهي از عثمان بن ساج، درباره جمع ميان حج و عمره است.[14] نيز فاكهي گزارش‌هايي كوتاه از وي درباره تاريخ زمزم، مقبره منا و نصب بت در منا آورده است.[15] طريق روايت فاكهي معمولاً از عبدالله بن عمران از سعيد بن سالم و او از عثمان بن ساج است.
ابواسحاق حربي (م.285ق.) در گزارش‌هاي مربوط به وضعيت و جابه‌جايي حجرالاسود، به واسطه سعيد بن سالم، گزارشي از عثمان بن ساج درباره تعيين جاي ركن آورده است.[16]
در مُثير العَزم[17] ابن جوزي كه حاوي مجموعه روايت‌هايي در مناسك و مسائل حج و فضيلت‌هاي كعبه است، در سه مورد از گزارش‌هاي عثمان بن ساج ياد شده است: 1. فضيلت حج پياده. 2. داستان بناي كعبه. 3. تكرار حديث اول در باب من يَكثُرُ الحج. در عُرَف الطيب[18] نيز دو حديث در فضيلت روزه ماه رمضان در مكه، از عثمان بن ساج روايت شده است. عبدالله غازي از نويسندگان سده چهاردهم ق. در كتاب پُربرگ اِفادة الاَنام٭ از ازرقي و فاكهي بهره جسته و مجموعه‌اي از گزارش‌هاي تاريخي عثمان بن ساج را از آن‌ها برگرفته است.[19]
بر پايه مجموعه اين نقل شده‌ها از عثمان بن ساج، مي توان اخبار مكه وي را مشتمل بر گزارش‌ها و مباحثي دانست كه بيشتر مربوط به تاريخ كهن كعبه و بناهاي نخستين آن و نيز وضعيت مكه در روزگار جاهليت و عقايد جاهلي درباره مناسك و احكام حج و نخستين حكومت‌هاي مكه است. وي كمتر درباره دوره‌هاي بعد و اوضاع مكه و كعبه پس از اسلام يا پس از پيامبر9 داوري كرده است. البته در گزارش‌هاي وي گفتارهايي درباره تفسير آيات حج و مباحث مربوط به كعبه و حج پس از اسلام هم آمده؛ اما اين مباحث بيشتر به شكل حاشيه‌اي در ميان گزارش‌هاي وي ازكعبه پيش از اسلام گنجانده شده‌اند.
منابع
اخبار مكه: الفاكهي (م.279ق.)، به كوشش ابن دهيش، مكه، النهضة الحديثه، 1407ق؛ اخبار مكه: الازرقي (م.248ق.)، به كوشش رشدي الصالح، مكه، مكتبة الثقافه، 1415ق؛ افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازي (م.1365ق.)، به كوشش ابن دهيش، مكه، مكتبة الاسدي، 1430ق؛ تاريخ التراث العربي: فؤاد سزگين (م.1924م.)، ترجمه: فهيمي، قم، مكتبة النجفي، 1403ق؛ التاريخ الكبير: البخاري (م.256ق.)، به كوشش عبيد بن فيروز و عمير بن عبدالرحمن؛ تهذيب التهذيب: ابن حجر العسقلاني (م.852ق.)، بيروت، دار الفكر، 1404ق؛ تهذيب الكمال: المزي (م.742ق.)، به كوشش احمد علي و حسن احمد، بيروت، دار الفكر، 1414ق؛ الثقات: ابن حبان (م.354ق.)، الكتب الثقافيه، 1393ق؛ الجرح و التعديل: ابن ابي‌حاتم الرازي (م.327ق.)، بيروت، دار الفكر، 1372ش؛ عرف الطيب من اخبار مكة و مدينة الحبيب: محمد بن محمد عاقولي (م.797ق.)، به كوشش صلاح الدين، مركز بحوث و دراسات المدينه، 1428ق؛ لسان الميزان: ابن حجر العسقلاني (م.852ق.)، به كوشش عادل احمد و علي محمد، بيروت، دار الكتب العلميه، 1416ق؛ مثير العزم الساكن: ابن الجوزي (م.597ق.)، به كوشش مرزوق علي، مكه، دار الرايه، 1415ق؛ المناسك و اماكن طرق الحج: ابواسحاق الحربي (م.285ق.)، به كوشش حمد الجاسر، رياض، وزارة الحج و الاوقاف، 1401ق.
علي احمدي ميرآقا
[1]. تاريخ التراث العربي، مج1، ج1، ص201.
[2]. اخبار مكه، فاكهي، ج1، ص64.
[3]. اخبار مكه، فاكهي، ج1، ص34.
[4]. التاريخ الكبير، ج6، ص227؛ تهذيب التهذيب، ج7، ص131.
[5]. تهذيب الكمال، ج12، ص465.
[6]. تهذيب الكمال، ج12، ص465.
[7]. تاريخ التراث العربي، مج1، ج1، ص201.
[8]. الثقات، ج8، ص449.
[9]. الجرح و التعديل، ج6، ص153، 162.
[10]. لسان الميزان، ج4، ص166.
[11]. تهذيب الكمال، ج12، ص465.
[12]. براي نمونه نك: اخبار مكه، ازرقي، ص35، 39، 74، 84، 90.
[13]. اخبار مكه، فاكهي، ج1، ص378-379.
[14]. اخبار مكه، فاكهي، ج1، ص405-435.
[15]. اخبار مكه، فاكهي، ج4، ص108-109، 268، 306.
[16]. المناسك، ص493- 494.
[17]. نك: مثير العزم الساكن، ج1، ص59، 409.
[18]. عرف الطيب، ص234.
[19]. افادة الانام، ج1، ص206، 216، 233، 288، 642.