اراک
درخت مسواک؛ از گیاهان حرم؛ سوغات حاجیان از مکه «اَراک» نام درختی است[1] که در عربی «شجر السواک»[2] و در فارسی درخت مسواک گفته می‌شود.[3] این درخت در تقسیم‌بندی گیاهان از گروه «سالوادور» (Salvadora
درخت مسواك؛ از گياهان حرم؛ سوغات حاجيان از مكه
«اَراك» نام درختي است[1] كه در عربي «شجر السواك»[2] و در فارسي درخت مسواك گفته مي‌شود.[3] اين درخت در تقسيم‌بندي گياهان از گروه «سالوادور» (Salvadoraceae) و نام علمي آن «سالوادورا پرسيكا» (salvadora Persica) است. درخت اراك همانند درخت انار با ارتفاع كم، برگ‌هاي پهن و همواره سبز، چوب سست و خاردار، گل‌هاي سفيد يا سرخ رنگ، ميوه خوشه‌اي مانند انگور و سبز رنگ و اندكي تلخ است كه برخي آن را مي‌خورند.[4] در طب سنتي، از ميوه و برگ اين درخت براي درمان بسياري از دردها بهره مي‌بردند.[5] از شاخه اين درخت، چوب مسواك گرفته مي‌شود.
درخت اراك بيشتر در مناطق بياباني مي‌رويَد. آب و هواي گرم و استوايي، براي رشد اين درخت مناسب است. از همين رو، در شماري از سرزمين‌هاي قاره آسيا مانند عربستان، يمن، هند، جنوب ايران (بندرعباس) و برخي نواحي آفريقا همچون مصر، شبه جزيره سينا و جنوب سودان يافت مي‌شود.[6] در روايتي، از يك درخت اراك در بقيع ياد شده كه حضرت زهرا(سلام الله عليها) در سايه آن مي‌نشست و مي‌گريست. چون اين درخت را قطع كردند، حضرت علي(عليه السلام) براي ايشان سايباني ساخت كه به بيت الاحزان٭ مشهور شد.[7]
بسياري از مفسران واژه {خَمْط} در آيه {فَأَعرَضُوا فَأَرسَلنا عَلَيهِم سَيلَ العَرِمِ وَ بَدَّلناهُم بِجَنَّتَيهِم جَنَّتَينِ ذَواتَي أُكُلٍ خَمطٍ وَ أَثلٍ وَ شَيءٍ مِن سِدرٍ قَلِيلٍ} (سبأ/34، 16) را به درخت اَراك يا ميوه آن تفسير كرده‌اند.[8]
بر پايه روايت‌ها، افزون بر استحباب اصل مسواك[9] به ويژه پيش از نماز[10] كه مورد اجماع فقيهان شيعه[11] و اهل سنت[12] است، به مسواك با چوب اراك سفارش شده است.[13] از اين رو، پيامبر گرامي(صلي الله عليه و آله) به فرمان جبرئيل[14] با چوب اراك مسواك مي‌زد. بر پايه روايتي، رسول خدا(صلي الله عليه و آله) مردم را به گرفتن چوب اراك براي مسواك فرمان داد.[15] بر پايه روايت امام رضا(عليه السلام) نيز چوب درخت اَراك مرغوب‌ترين چيز براي مسواك است؛ زيرا اگر به اندازه باشد، دندان‌ها را جلا مي‌دهد، بوي دهان را خوش و لثه را تقويت مي‌كند و در برابر پوسيدگي، مفيد است. اما كاربرد بيش از اندازه آن، دندان‌ها را نازك و بُن آن را سست مي‌كند.[16]
در طب النبي آمده است كه اگر انسان از چوب اراك و خلال استفاده كند، از عذاب انبر براي دندان كشيدن در امان خواهد بود.[17] بر پايه همين روايت‌ها، فقيهان به مسواك با چوب اراك سفارش كرده‌اند.[18] پزشكان مسلمان مانند ابوريحان بيروني و زهراوي، آن را براي كاربرد در دندان پزشكي مفيد دانسته‌اند.[19] از اين رو، بسياري از حاجيان به هنگام بازگشت از حج، دسته‌هايي از چوب اَراك را به منزله سوغات به سرزمين خود مي‌برند. پوسيدگي كمتر دندانِ مصرف‌كنندگان اين چوب و رواج استفاده از آن در ميان مردم بسياري از كشورهاي اسلامي به ويژه عربستان،گروهي از محقّقان را برانگيخته تا به بررسي خواص مواد مؤثر آن بپردازند.[20] نيز آن را در آزمايشگاه‌هاي اروپا به بررسي و آزمايش نهاده‌اند و خواص ضد ميكروبي و ضد پلاك و مواد مؤثر آن مانند تري ميتل آمين، املاح، تانن‌ها، ويتامين‌ها و فلوئور را در آن كشف كرده‌اند.[21] در سويس، آلمان، پاكستان، عربستان و برخي كشورهاي ديگر، از معجون آن خمير دندان تهيه مي‌كنند. در عربستان، پزشكي متخصص در بيماري لثه، از چوب اراك خمير دنداني به نام «معجون اللثة و الاسنان» ساخته كه به نام «فلورو سواك» «fluoroswak» در داروخانه‌ها به فروش مي‌رسد.[22]
افزون بر استحباب مسواك با چوب اراك، فقيهان به حرمت قطع درخت اراك همچون ساير درختان در محدوده حرم فتوا داده‌اند. در اين حكم، تفاوتي ميان مُحرم و غير محرم نيست.[23] بر پايه روايتي از امام صادق(عليه السلام) اگر كسي درخت اراك را در حرم قطع كند، پرداخت قيمتش بر عهده او است.[24] بر پايه روايتي ديگر از ايشان، كسي كه درخت اراك را در مكه قطع كند، بايد قيمت آن را صدقه بدهد.[25] به باور بسياري از فقيهان شيعه[26] و اهل سنت[27] قطع درخت اراك در محدوده حرم كفاره دارد. بر پايه روايتي از امام صادق(عليه السلام) كفاره قطع درخت حرم، يك گاو است.[28]
ابن ادريس[29] و برخي از فقيهان اهل سنت[30] در وجوب كفاره قطع درخت در حرم ترديد كرده‌اند. فقيهان شيعه بر جواز چيدن ميوه درخت اراك در حرم هم‌باورند.[31]
منابع
بحار الانوار: المجلسي (م.1110ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1403ق؛ بهداشت دهان و دندان در اسلام: علي رضا قنادي، خلاصه مقالات كنگره بين المللي تاريخ پزشكي در اسلام و ايران؛ التبيان: الطوسي (م.460ق.)، به كوشش العاملي، بيروت، دار احياء التراث العربي؛ تذكرة الفقهاء: العلامة الحلي (م.726ق.)، قم، آل البيت:، 1414ق؛ تهذيب الاحكام: الطوسي (م.460ق.)، به كوشش موسوي و آخوندي، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1365ش؛ جامع البيان: الطبري (م.310ق.)، به كوشش صدقي جميل، بيروت، دار الفكر، 1415ق؛ جامع المقاصد: الكركي (م.940ق.)، قم، آل البيت:، 1411ق؛ جواهر التاريخ: علي الكوراني، قم، دار الهدي للطباعة و النشر، 1425ق؛ جواهر الكلام: النجفي (م.1266ق.)، به كوشش قوچاني و ديگران، بيروت، دار احياء التراث العربي؛ الحدائق الناضره: يوسف البحراني (م.1186ق.)، به كوشش آخوندي، قم، نشر اسلامي، 1363ش؛ الخلاف: الطوسي (م.460ق.)، به كوشش سيد علي خراساني و ديگران، قم، نشر اسلامي، 1418ق؛ الدروس الشرعيه: الشهيد الاول (م.786ق.)، قم، نشر اسلامي، 1412ق؛ ذكري الشيعه: الشهيد الاول (م.786ق.)، قم، آل البيت:، 1419ق؛ رساله نوين فقهي پزشكي: عبدالكريم بي‌آزار شيرازي، تهران، فرهنگ اسلامي، 1377ش؛ الروضة البهيه: الشهيد الثاني (م.965ق.)، به كوشش كلانتر، قم، مكتبة الداوري، 1410ق؛ السرائر: ابن ادريس (م.598ق.)، قم، نشر اسلامي، 1411ق؛ الصحيح من سيرة النبي9: جعفر مرتضي العاملي، بيروت، دار السيره، 1414ق؛ العروة الوثقي: سيد محمد كاظم يزدي (م.1337ق.)، قم، نشر اسلامي، 1420ق؛ العين: خليل فراهيدي، به كوشش مخزومي، دار الهجره، 1410ق؛ فرهنگ عميد: حسن عميد، تهران، نشر فرهنگ انديشمندان، 1388ش؛ القاموس المحيط: محمد الفيروزآبادي (م.817ق.)، بيروت، دار العلم؛ الكافي: الكليني (م.329ق.)، به كوشش غفاري، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1375ش؛ گياهان دارويي: علي زرگر، دانشگاه تهران؛ لسان العرب: ابن منظور (م.711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق؛ لغت‌نامه دهخدا: علي اكبر دهخدا، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1372ش؛ المبسوط: السرخسي (م.483ق.)، بيروت، دار المعرفه، 1406ق؛ مجمع البحرين: الطريحي (م.1085ق.)، به كوشش الحسيني، تهران، فرهنگ اسلامي، 1408ق؛ مجمع البيان: الطبرسي (م.548ق.)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، اعلمي، 1415ق؛ مجمع الزوائد: الهيثمي (م.807ق.)، بيروت، دار الكتاب العربي، 1402ق؛ المجموع شرح المهذب: النووي (م.676ق.)، دار الفكر؛ مختلف الشيعه: العلامة الحلي (م.726ق.)، قم، نشر اسلامي، 1412ق؛ مدارك الاحكام: سيد محمد بن علي الموسوي العاملي (م.1009ق.)، قم، آل البيت:، 1410ق؛ مستدرك الوسائل: النوري (م.1320ق.)، بيروت، آل البيت:، 1408ق؛ المغني: عبدالله بن قدامه (م.620ق.)، بيروت، دار الكتب العلميه؛ مكارم الاخلاق: الطبرسي (م.548ق.)، بيروت، اعلمي، 1392ق؛ من لا يحضره الفقيه: الصدوق (م.381ق.)، به كوشش غفاري، قم، نشر اسلامي، 1404ق؛ الموسوعة الفقهيه: كويت، وزارة الاوقاف، 1410ق؛ وسائل الشيعه: الحر العاملي (م.1104ق.)، قم، آل البيت:، 1412ق.
سيد علي هاشمي
[1]. القاموس المحيط، ج3، ص292؛ مجمع البحرين، ج1، ص66، «اراك».
[2]. العين، ج5، ص404؛ لسان العرب، ج10، ص388، «اراك».
[3]. فرهنگ عميد، ص72.
[4]. لغت‌نامه، ج1، ص1367؛ فرهنگ عميد، ص72، «اراك».
[5]. لسان العرب، ج10، ص388؛ لغت‌نامه، ج1، ص1367، «اراك».
[6]. گياهان دارويي، ج3، ص352.
[7]. جواهر التاريخ، ص135؛ الصحيح من سيرة النبي، ج6، ص269.
[8]. جامع البيان، ج22، ص99؛ التبيان، ج8، ص388؛ مجمع البيان، ج8، ص210.
[9]. من لا يحضره الفقيه، ج1، ص52؛ وسائل الشيعه، ج2، ص6.
[10]. الكافي، ج3، ص22؛ من لا يحضره الفقيه، ج1، ص55.
[11]. الدروس، ج1، ص133؛ جامع المقاصد، ج2، ص428؛ الروضة البهيه، ج1، ص328.
[12]. الموسوعة الفقهيه، ج4، ص137.
[13]. الكافي، ج3، ص23؛ ج6، ص496؛ من لا يحضره الفقيه، ج1، ص53-55؛ ج4، ص365؛ وسائلالشيعه، ج2، ص6-27.
[14]. مكارم الاخلاق، ص39؛ بحار الانوار، ج73، ص135؛ مستدرك الوسائل، ج1، ص368-369.
[15]. مجمع الزوائد، ج5، ص62.
[16]. بحار الانوار، ج59، ص317؛ مستدرك الوسائل، ج1، ص369.
[17]. بحار الانوار، ج59، ص291.
[18]. ذكري، ج2، ص181؛ الروضة البهيه، ج1، ص328؛ العروة الوثقي، ج1، ص368.
[19]. بهداشت دهان و دندان، ص142.
[20]. ماهنامه تغذيه، ش81، بهمن87.
[21]. بهداشت دهان و دندان، ص142.
[22]. رساله نوين فقهي پزشكي، ج2، ص178.
[23]. جواهر الكلام، ج20، ص425-426؛ الحدائق، ج15، ص528-537.
[24]. مختلف الشيعه، ج4، ص173؛ جواهر الكلام، ج20، ص426.
[25]. من لا يحضره الفقيه، ج2، ص255-256؛ التهذيب، ج5، ص379.
[26]. المبسوط، ج1، ص354؛ الخلاف، ج2، ص408-409.
[27]. المغني، ج3، ص367-368؛ المجموع، ج7، ص447.
[28]. مختلف الشيعه، ج4، ص174.
[29]. السرائر، ج1، ص554؛ مختلف الشيعه، ج4، ص174؛ مدارك الاحكام، ج8، ص447.
[30]. المغني، ج3، ص367-368.
[31]. تذكرة الفقهاء، ج7، ص379.