ارض المعجزات

 سفرنامه حج، نوشته بنت الشاطي

اين كتاب‌گزارش دو سفر است: يكي عمره (1951م./1370ق.) با عنوان رحلة في جزيرة العرب و ديگري حج واجب (1972م./ 1396ق.) با عنوان لقاء مع التاريخ.

 

عايشه بنت عبدالرحمن مشهور به بنت‌ الشاطي، نويسنده و پژوهشگر علوم قرآني و ادبيات عرب، به سال 1913م. در دَمياط مصر زاده شد. قرآن و ادبيات را نزد پدرش شيخ محمد علي عبدالرحمن آموخت كه از استادان الازهر بود. تحصيلات جديد را نيز به رغم مخالفت پدرش آغاز كرد و به سال 1931م. ديپلم گرفت. وي به سرودن شعر و نقد ادبي روي آورد و اشعار خود را در مجله النهضه چاپ كرد. سپس در روزنامه نام‌آور الاهرام المصريه به نقد ادبي پرداخت و نام مستعار بنت‌ الشاطي (دختر ساحل) را براي پنهان كردن هويت خود از پدر برگزيد. تحصيلات دانشگاهي را به سال 1936م. در دانشگاه قاهره آغاز كرد و به سال 1950م. با مدرك دكتراي ادبيات فارغ ‌التحصيل شد. سال‌ها در دانشگاه‌هاي مصر از جمله دانشگاه عين ‌الشمس قاهره و برخي كشورهاي عربي، زبان و ادبيات عربي را تدريس كرد و پس از بازنشستگي، به فاس مراكش رفت و تا پايان عمر (1998م.) استاد مطالعات عالي قرآني دانشگاه قرويين بود.[1]

 

بنت‌ الشاطي در تفسير قرآن ديدگاه‌هايي ويژه داشت و از روش تفسيري استاد و شوهرش امين خولي (1895ـ1966م.) موسوم به «روش ادبي در تفسير» پيروي مي‌كرد و بخشي از شهرت او در محافل علمي از همين رو است. او كتاب التفسير البياني للقرآن الكريم را با همين روش در تفسير چند سوره جزء آخر قرآن كريم نوشت. او همچنين به نگارش زندگينامه پيامبر9 و خاندان ايشان به سبك داستاني مستند كه خاص خود او بود، پرداخت. از آثار او است: تراجم سيدات آل البيت النبوي كه مجموعه كتاب‌هايي است درباره زنان خاندان پيامبر و بسياري از آن‌ها به فارسي ترجمه و چاپ شده است؛ مانند السيدة زينب عقيلة بني‌هاشم با چند ترجمه فارسي از جمله ترجمه سيد جعفر شهيدي با نام شير زن كربلا يا زينب دختر علي و السيدة آمنة بنت وهب ترجمه حسين اژدري آزاد با عنوان آمنه مادر گرامي پيامبر.

 

ƒ سفرنامه عمره

بخش نخست كتاب شامل‌گزارش‌هاي سفر اول يعني سفر عمره نويسنده است كه مباحثي را درباره اوضاع سياسي و اجتماعي حجاز نيز در خود دارد. اين سفر همراه گروهي از همكاران دانشگاهي وي به دعوت ملك فيصل به سال 1951م. صورت گرفته است. وي در اين سفر، مدينه و مكه را زيارت و از چند شهر ديگر از جمله رياض، قطيف و دمام ديدن كرده است. (ص15ـ18)

 

قلم اين سفرنامه، عاطفي و مانند بسياري از آثار بنت‌ الشاطي، ادبي و داستاني (براي نمونه: ص92ـ103) است. او با ديدن شهرهاي حجاز، از پيشينه آن‌ها و اقوام و شهرهاي كهن اين سرزمين ياد مي‌كند و عاد و ثمود را ساكنان نخستين حجاز مي‌شمرد كه بعدها قبايل عرب از آن‌ها پديد آمده‌اند.

(ص25ـ26) البته اين نظر به لحاظ تاريخي اثبات‌پذير نيست. از ديدگاه وي، مكه همواره براي قبايل حجاز اهميتي ويژه داشته و بيت عتيق قديمي‌ترين خانه‌اي است كه خدا را در آن پرستيده‌اند و حرم مكاني امن براي عبادت‌كنندگان و خداترسان و جايگاه حج قوم عرب بوده است. (ص26ـ27)

بخشي از مطالب كتاب به فراخور تخصص نويسنده، به زبان و ادبيات عربي اختصاص يافته است. به اعتقاد او، فصاحت عرب و پديد آمدن زبان دقيق عربي با قواعد پيچيده لغوي و صرفي از مردم صحرانشين عرب، بسيار عجيب است و يكي از كاركردهاي فرهنگي حج در روزگار جاهليت، كاركرد زباني بوده؛ يعني قريش از لهجه‌ها و واژگان قبايل عرب در موسم حج اقتباس ‌كرده و لهجه خود را به كمال ‌رسانده است. (ص31ـ33)

 

بنت‌ الشاطي در بخشي ديگر با نگاهي جامعه‌شناختي به عربستان، توضيح مي‌دهد كه زندگي عرب صحرانشين در صحراي خشك چندان تغيير نكرده و هر چند مي‌تواند به زندگي مدرن روي آورد، گويي آن را با آزادگي خود در تنافي مي‌بيند. (ص50ـ51) او در كنار ستايش مردم عربستان، بر آنان نقدهايي مي‌زند و چندين نمونه از باورهاي خرافي آنان را مي‌آورد؛ همچون: برخي در حجاز تلگراف را ابزار جن يا ماشين را وسيله سواري شيطان مي‌شمرند (ص52ـ53)؛ كساني كه رانندگي را بدعت و گناهي بزرگ مي‌دانند، رانندگان را كتك مي‌زنند؛ ساعت مچي را وسيله بدعت مي‌ا‌نگارند و آن را مي‌شكنند. (ص55) او برخي فتاوي و ديدگاه‌هاي عجيب وهابيان را درباره جلوه‌هاي فن‌آوري ياد كرده است، از جمله ادله آنان بر حرمت علوم جديد و هنر و آموختن زبان بيگانه؛ زيرا مقدمه آموختن عقايد و علوم غربي است و جوانان را گمراه مي‌كند. (ص63)

 

اشاراتي به تاراج منابع زيرزميني و نفت به دست استعمارگران غربي در دوراني كه اعراب حجاز اهميت نفت را نمي دانستند، از ديگر مباحث كتاب است. (ص67) به گفته وي، نخستين چاه نفت را به سال 1938م. در ظهران حفر كردند. (ص69) او اين موهبت طبيعي زير صحراي خشك را مصداق وعده خداوند و پيامبرش مي‌داند. (ص69ـ70) نفت پيشرفت حجاز را در پي آورده و باعث شده است تا امريكايي‌ها مدارسي براي تعليم دانش فني و مهندسي تأسيس كنند و او، خود، اين مدارس را ديده است. (ص75ـ76) ‌گزارش اوضاع كارگران خارجي صنعت نفت و انتقاد از نپذيرفتن كارگران مصري به دست عربستان از ديگر مطالب كتاب است. بهره‌گيري از برق و دستگاه‌هاي خنك‌كننده و راديو گويا از همين طريق در عربستان رواج يافته است. (ص86، 88)

 

ورود به مدينه و حرم پيامبر9 با جوشش احساسات بنت الشاطي روبه‌رو مي‌شود. آن‌گاه ماجراي زني زائر را با زبان داستاني گزارش مي‌كند. (ص92ـ102) ‌گزارش سفر زميني به مكه، اعمال عمره، مروري بر تاريخ مكه (ص103ـ105) و ماجراي ابراهيم7 و هاجر (ص105ـ111) از ديگر مطالب كتاب است.

 

ƒ سفرنامه حج واجب

بنت‌ الشاطي سفر حج واجب را به سال 1972م./1396ق. از مغرب آغاز كرده است. (ص148) در اين سفرنامه نيز توجه او به چگونگي برخورد مردم حجاز با جلوه‌هاي تمدن جديد آشكار است. او كنار هم آمدن رهاوردهاي فن‌آوري را با سنّت، مانند برق با بناهاي كهن همچون مسجدالحرام و كعبه، شيرين مي‌داند. (‌ص149) به گفته وي، هر چند ظاهر برخي مكان‌هاي مقدس همواره در حال تغيير است، روح معنوي آن‌ها همچنان باقي است. (ص150) از روزگار پيش از اسلام، مردم مكه به كعبه حرمت مي‌نهادند و براي اكرام اين خانه و حاجيان و زائران، وظايفي خاص مانند ‌سقايت، كليدداري و پرده‌داري كعبه را وظيفه خود مي‌دانستند. اما اوج احترام كعبه هنگامي بود كه دين اسلام حجاز را فراگرفت. (ص161ـ163)

بنت‌ الشاطي اين بار پس از مكه به مدينه مي‌رود. از زيبايي مسجدالنبي مي‌گويد كه با سنگ‌هاي مرمر و چوب‌هاي گرانبها ساخته شده و قالي‌هاي نفيس ايراني كف آن را پوشانده‌اند. (ص167) نيز به فضاي معنوي و رخدادهاي تاريخي آن مي‌پردازد. (ص168) او تأكيد مي‌كند كه مسجدالنبي با سادگي ظاهري خود، همچنان گرامي است؛ اما قصرهاي مصريان و روميان از رونق افتاده‌اند. (ص167ـ170)

 

بنت‌ الشاطي وضعيت جامعه عربستان را در اين سفر با سفر پيشين مقايسه كرده و آن را رو به رشد شمرده است. (ص174ـ175) اما آن را مطلوب ندانسته و حرمت درس خواندن دختران را از لحاظ عقلي و ديني، باطل و برخاسته از افكار جاهلي مردم دانسته است. (ص175ـ176) او فلسطين را كه در چنگ طاغوت است، از ياد نمي‌برد و پس از زيارت مكان‌هاي مقدس مدينه، از قدس ياد مي‌كند و آه مي‌كشد كه نمي‌توان آن مسجد را زيارت كرد. (ص177)

 

ارض المعجزات به سال 1985م. در دار الكتاب العربي بيروت با قطع وزيري و در 192 صفحه به چاپ رسيده است.

 

 

---