اِفادة الانام بذکر اَخبار بلد الله الحرام مع تعلیقة المسمیٰ باتمام الکلام
کتابی پربرگ در سیاست، تاریخ، جغرافیا و فرهنگ مکه، نوشته عبدالله بن محمد غازی (م.1365ق.) نام کامل این کتاب اِفادة الانام بذکر اَخبار بلد الله الحرام مع تعلیقة المسمیٰ باتمام الکلام است که آگاهی‌هایی پر‌شمار در تاریخ محلی مکه، به ویژه تار
كتابي پربرگ در سياست، تاريخ، جغرافيا و فرهنگ مكه، نوشته عبدالله بن محمد غازي (م.1365ق.)
نام كامل اين كتاب اِفادة الانام بذكر اَخبار بلد الله الحرام مع تعليقة المسميٰ باتمام الكلام است كه آگاهيهايي پرشمار در تاريخ محلي مكه، به ويژه تاريخ سياسي اين شهر، در بر دارد. گزارشهاي گسترده و دقيق نويسنده از دوران خود كه مشتمل بر آگاهيهاي سياسي اواخر سده سيزدهم و اوايل سده چهاردهم ق. و رويدادهايي مانند فروپاشي دولت عثماني و روي كار آمدن دولت سعودي است، از آگاهيهاي مهم اين كتاب شمرده ميشود.
عبدالله از دانشمندان حنفي سده چهاردهم ق. است. وي به سال 1290[1] يا 1291ق.[2] در مكه زاده شد. پدرش از درجهداران ارتش هند بود كه ضدّ استعمار انگليس مبارزه كرد. وي براي حج عازم مكه شد و در منطقهاي به نام جبل هندي در مكه اقامت گزيد و بر اثر حضورش در يكي از نبردها، از دولت عثماني لقب غازي گرفت.[3]
عبدالله دانشهاي گوناگون مانند فقه، حديث، تفسير و حساب را در مكه آموخت. وي نخستين آموزشها را در مدرسه صولتيه نزد استاداني چون شيخ عبدالسبحان بن شيخ خادم و شيخ حضرت نور افغاني (م.1321ق.) فراگرفت و كنار آن در حلقات درس استادان مسجدالحرام از جمله شيخ تفضل الحق الخياط المرشدآبادي (م.1338ق.) حضور يافت.[4] وي بيش از هر چيز در حديث و تاريخ مهارت يافت و از مشايخ بزرگ حديث فراوان بهره برد[5] و اجازه گزارش حديث گرفت[6] تا آنجا كه به سبب گزارش روايتهاي فراوان از محدثان و مهارت در دانش حديث، به او لقب «مسنِد» دادند.[7] او در معرفي استادان خود، كتابي با عنوان تنشيط الفؤاد من تذكار الاِسناد نگاشته است. مسئوليت كتابخانه مدرسه صولتيه و تدريس در مسجدالحرام، بخشي از زندگاني علمي وي را تشكيل ميداد.[8] در اين دوره، كساني مانند سيد ابوبكر بن احمد بن حسين حبشي علوي (م.1374ق.) و شيخ محمد ياسين فاداني مكي (م.1410ق.) از او دانش آموختند.[9] گويا مطالعه و نسخهبرداري كتابهاي تاريخي و حديثي اين كتابخانه، دستمايه او براي تأليف آثارش به ويژه كتاب اِفادة الاَنام شد. غازي آثاري گوناگون در فقه و حديث و تاريخ دارد. كتاب نظم الدرر في تراجم علماء مكة من القرن العاشر الي القرن الرابع عشر از ديگر آثار تاريخي او است.[10] او براي گذران زندگي، كنار تدريس و تأليف، در مغازهاي كوچك نزديك مسجدالحرام به فروش نوشتافزار پرداخت.[11]
غازي كتابش را با مقدمهاي پردامنه در معرفي منابعي آغاز ميكند كه از آنها در نگارش اين اثر، بهره برده است. او هنگام يادكرد هر يك از منابع، به شرح حال نويسندگان و ديگر آثارشان ميپردازد. (مقدمه مؤلف، ص133ـ155) البته اين شمارش را ناتمام رها كرده و ادامه آن را به پايان كتاب وانهاده است، اگر چه از ذكر منابع در پايان كتاب اثري به چشم نميخورد. بدين رو، محقق كتاب، عبدالله بن دهيش، اين كار را تمام كرده و منابع و مصادر افادة الانام را در 181 بند بيان نموده است.[12]
افادة الانام در10 باب و هفت جلد سامان يافته است. بابهاي يكم تا نهم كه به آگاهيهاي تاريخي و جغرافيايي مكه پرداخته است، جلدهاي اول و دوم را در بر گرفته و باب دهم كه به اميران مكه اشاره دارد، جلدهاي سوم تا ششم افادة الانام را به خود اختصاص داده است.
ديدهها و شنيدههاي نويسنده، از ديگر منابع كتاب به شمار ميروند كه بر غناي آگاهيهاي افادة الانام افزودهاند. غازي شنيدههاي خويش را گاه از پدرش محمد غازي (براي نمونه: ج2، ص8، 92) و گاه از مشايخ خود چون شيخ عبدالحق گزارش كرده است. گستردگي مصادر و منابع و اشتمال بر انبوهي از آگاهيهاي تاريخي، سياسي، اقتصادي، فرهنگي، جغرافيايي و نظامي سبب شده كه از اين كتاب با عنوان دانشنامهاي از گزارشها و آگاهيهاي مكه تعبير شود.[13]
غازي افزون بر تبويب و فصلبندي دقيق و منطقي كتاب، هر چه را كه از نويسندگان پيش از خود درباره موضوعي آمده، گردآوري و گزارش كرده و براي مستندسازي اين گزارشها معمولاً نام كتاب يا مؤلفش (براي نمونه: ج2، ص8ـ9) را در آغاز هر گزارش آورده است.[14]
غازي حديثهاي كتابش را گاه با سلسله اسناد راويان (براي نمونه: ج1، ص169) و گاه بدون استناد ياد ميكند. او در بيان احكام فقهي حج و حرم، بدون ترجيح هيچ مذهبي، فقط به ذكر باورهاي مذاهب ميپردازد. (براي نمونه: ج1، ص654) اما در مباحث تفسيري، افزون بر يادكردن از سخنان مفسران، سخني را در آن ميان برميگزيند. (براي نمونه: ج1، ص163ـ164)
آثار بعدي تاريخ مكه به گزارشهاي اين كتاب استناد كردهاند كه از آن جمله التاريخ القويم لمكة و بيت الله الكريم نوشته محمد طاهر كردي است.[15] اين كتاب همزمان با افادة الانام نگارش يافته و هر دو از كتابهاي متأخر و پُر برگ تاريخ مكه به شمار ميروند؛ با اين تفاوت كه كردي در نگارش كتابش از يادكرد نبردها و رخدادهاي سياسي دوري كرده و علت آن را ناآگاهي به امور سياسي و پديد آمدن زمينه غيبت از افراد دانسته است[16]، در حالي كه افادة الانام بيش از هر چيز به امور سياسي توجه دارد. تاريخ مكه احمد سباعي يكي ديگر از اين آثار است كه حجم وسيعي از آگاهيهاي آن برگرفته از افادة الانام است.[17] افادة الانام اگر چه از لحاظ نگارش بر اين دو مقدم است، بعدا به چاپ رسيده است. از اين رو، اين آثار به نسخه خطي افادة الانام استناد كردهاند.[18]
غازي افزون بر مقدمهاي در يادكرد منابع و مصادر، مقدمهاي ديگر را در فضيلتها، عظمت و نامهاي مكه نگاشته (مقدمه مؤلف، ص163ـ203) و سپس در 10 باب و يك خاتمه، كتابش را سامان داده است. او در آغاز به تاريخ كهن مكه پرداخته و آگاهيهايي گسترده از موضوعات گوناگون به پشتوانه منابع فراوان گرد آورده و گاه اخبار مربوط به زمان خود را نيز به آنها افزوده است. (براي نمونه: ج2، ص8) مباحث بخش تاريخي و فرهنگي افادة الانام عبارتند از: ساخت و سازها و تعميرهاي كعبه (ج1، ص284ـ420)، مسجدالحرام (براي نمونه: ج1، ص670) و ديگر مكانها، اندازه و مساحت جايها و مكانهاي حج و حرم (براي نمونه: ج1، ص420ـ423)، فضيلت حطيم (ج1،ص566)، حجرالاسود (ج1، ص530) و ديگر مكانهاي متبرك (ج1، ص571)، كوهها (ج2، ص5ـ37)، مساجد (ج2، ص37ـ67)، آرامگاهها (ج2، ص145ـ281)، چشمهها (ج2، ص281ـ355) و چاههاي مكه (ج2، ص358ـ364)، سيلها (ج2، ص394ـ439) و فتنههاي رخداده در مكه (ج2، ص462ـ511)، عادات مردم مكه در ماه رجب (ج2، ص514) و ذيحجه (ج2، ص516) و همچنين برخي عادتهاي خطيبان جمعه (ج2، ص511ـ513) و چگونگي برپايي نماز جماعت در مسجدالحرام. (ج2، ص516ـ525)
غازي در يادكرد از دانشمنداني كه در گورستان معلات دفن شدهاند، به شرح حال آنها پرداخته و به برخي از آنان توجه فراوان كرده و افزون بر شرح حال دقيق آنها، فهرست آثارشان را آورده است. براي مثال، به فأسي و كتابهايش بيش از همه توجه كرده است. (ج2، ص169ـ260) تاريخ حجگزاري خلفا، بزرگان و اميران و بيان صدقات و كارهاي ايشان در مكه، از ديگر آگاهيهاي كتاب هستند. (ج2، ص637ـ734)
فهرست حكمرانان مكه، بخشي انبوه از اين كتاب را به خود اختصاص داده است. او اين گزارش را از هنگام فتح مكه آغاز كرده و سپس به حكمرانان مكه در دوران خلفاي راشدين، اموي و عباسي پرداخته و آنگاه، به دولت اشراف مكه در چهار طبقه موسويون، سليمانيون، هاشميون و آل قتاده اشاره كرده است. وي همه رخدادهاي دوره حكومت هر حكمران همچون فتنهها، نبردها، و نامهنگاريها را در اين بخش ياد كرده است. (جلد 3ـ4) آن چه به اين اثر ارزشي ويژه بخشيده و بخش عمدهاي از آن را به خود اختصاص داده، آگاهيهاي ارزشمند نويسنده از اوضاع سياسي روزگار خود، يعني اواخر سده سيزدهم و اوايل سده چهاردهم ق. است. در اين دوران، اتفاقاتي بسيار مهم در عرصه سياست و حكومت عربستان رخ داده كه غازي همه آنها را سايه به سايه تعقيب كرده وگزارشها و آگاهيهاي دقيقي از آنها به دست داده است.
رخدادهاي سياسي مهم دوران غازي را ميتوان به دو بخش اصلي قسمت كرد: بخش نخست رخدادهاي مربوط به فروپاشي دولت عثماني و استقلال دولت شريف حسين و جنبش مشروطهخواهي است. با توجه به اهميت اين دوره از تاريخ سياسي عربستان و دلبستگي سخت نويسنده به حكومت شريف حسين، آگاهيهاي بسياري درباره اين دوره ثبت شده است كه از آن جملهاند: دخالت دولت انگليس در اين جريانها، اسير شدن تركهاي عثماني، استيلاي شريف حسين بر عربستان و ماجراي بيعت گرفتنش و تعيين اسم «ملك» براي خود. (ج4، ص237ـ393)
او در اين بخش با توجه به دلبستگي ويژه كه به انقلاب و دولت شريف حسين دارد، به همه خدمات او در طول حكومتش همچون تأسيس ادارات آموزشي، افتتاح خيابانها و مدارس، ياري رساندن به نيازمندان (ج4، ص395ـ403) و ايجاد دادگاه جديد با قوانيني نو (ج4، ص409) اشاره كرده و سپس با ذكر آمار و ارقام، به مقايسه آن با حكومت پيشين پرداخته است. براي نمونه، در جدولي به واردات در دولت شريف حسين و دولت پيشين اشاره كرده و به اين نكته توجه داده است كه در اين دوره شريف حسين در حال نبرد بوده، در حالي كه دولت پيشين چنين وضعي نداشته است. (ج4، ص404ـ409)
او در گزارش اين رويدادها، همه اسناد، نامهها، تلگرامها، قراردادها ميان گروهها و كشورها و بندهاي اين پيمانها را مو به مو و بدون هيچ حذف و تلخيص ياد كرده است. (براي نمونه: ج4، ص471ـ479) يكي از منابعي كه در تهيه اين اسناد بسيار از آن بهره برده شده، كتاب تاريخ مقدرات العراق السياسيه نوشته محمد طاهر العمري است. (براي نمونه: ج4، ص314، 388)
ستيز ميان شريف حسين و ملك عبدالعزيز و سرانجام پيروزي ملك عبدالعزيز و روي كار آمدن وهابيها، بخشي ديگر از آگاهيهاي دوره نويسنده را ميسازند. با توجه به شيوه گزارش اين رويداد و به كار بردن تعبير «وهابيان» دانسته ميشود كه نويسنده را اين تعبير خوش نيامده است. (براي نمونه: ج4، ص579، 619) او گزارش اين دوره را با حمله وهابيان به طائف و سخنراني ملك حسين در حرم و اعلام قيامش آغاز كرده (ج4، ص575) و سپس به دقت به رخدادهاي اين واقعه پرداخته كه از آن جملهاند: ورود ملك عبدالعزيز به مكه و بيان خلاصه سخنراني او در موضوعات سياسي و عقيدتي همچون مسئله شفاعت و محبت اوليا و صالحان (ص657ـ663)، قراردادها و پيمانها با قبيلههاي گوناگون و بندهاي آن معاهدات (براي نمونه: ج5، ص7)، ستيزهاي شريف علي و دولت سعودي (ج5، ص63ـ72) و تسيلم شدنش به ملك عبدالعزيز (ج5، ص95)، ويراني گنبدهاي گورستان معلات به دست امير خالد (ج4، ص616)، ابلاغيه دولت آل سعود (ج5، ص74)، محاصره مدينه و تسليم شدن آن (ج5، ص85ـ90) و همه نامهها و مراسلات و خطابهها. (براي نمونه: ج5، ص107)
او همچنين به كارهاي دولت سعودي سالهاي در سالهاي 1347ـ1349 ق. مانند تشكيل هيئتهاي امر به معروف و نهي از منكر (ج5، ص168)، تعيين حكمران طائف و مكه (ج5، ص210) و قوانين تدريس، مواد درسي و نام استادان حرم مكي به صورت دقيق و مفصل پرداخته است. (ج5، ص224ـ248)
وي در گزارشهاي اقتصادي، افزون بر يادكرد بهاي اجناس و كالاهاي مصرفي همچون عدس، گندم و روغن (براي نمونه: ج4، ص566ـ568) گاه همچون كارشناسي اقتصادي به بررسي علل تورم و افزايش قيمتها ميپردازد. (براي نمونه: ج4، ص143) نرخ كرايه از مكه تا مدينه يا از مكه تا عرفات (براي نمونه: ج4، ص144، 436)، هزينه سفر هر حاجي از هنگام ورود به مكه تا بازگشت به وطن (براي نمونه: ج4، ص168، 547) و بررسي بعضي رويدادهاي اقتصادي چون گرفتن ماليات، از ديگر مباحث اقتصادي كتاب به شمار ميروند. (براي نمونه: ج4، ص145)
او در بخشهايي از كتابش اخبار مكه را به صورت سالشمار تنظيم و رخدادهاي آن را سال به سال ياد كرده است. (براي نمونه: ج2، ص568ـ636) شمار حجگزاران (براي نمونه: ج4، ص447، 452) و آگاهيهاي فراوان درباره كاروانهاي حجگزار همچون شماره آنها و نظاميان همراهشان براي محافظت از راهزنيها، بخشي ديگر از مطالب اين كتاب را تشكيل ميدهند. (براي نمونه: ج4، ص141؛ ج5، ص83) گاه نيز آگاهيهايي درباره كاروانهاي ايراني داده و از جمله به كارواني به رياست غفار خان و حبيب الله خان عين الملك در سال 1344ق. اشاره دارد. (ج5، ص83)
ذكر آمار وآگاهيهايي در جلد اول (براي نمونه: ج4، ص447، 438) و بهرهگيري از نشريات عربستان همچون جريده قبله (براي نمونه: ج4، ص452) از ويژگيهاي كتاب غازي است.
وي هنگام نگارش اواخر جلد پنجم كتاب از مكه بيرون رفته و به سرزمينهاي حجاز و جزيرة العرب همچون يمن (ج5، ص316ـ471)، لَحج (ج5، ص472)، عسير (ج5، ص507)، حضرموت (ج5، ص 582 ـ600)، عمان (ج5، ص600ـ609) و بحرين (ج5، ص609ـ615) سفر نموده و آگاهيهاي جغرافيايي، اقتصادي و سياسي فراوان درباره اين سرزمينها به دست داده است. حدود، مساحت، جمعيت، صادرات و محصولات كشاورزي اين جايها و پيمانهاي سياسي آنها با دولت سعودي از جمله اين آگاهيها هستند. انواع مردم عرب و فرهنگ، علوم، قبايل و آداب و رسوم آنها بخشي كوتاه از اين كتاب را به خود اختصاص دادهاند. (ج6، ص126ـ194)
او همچنين به راهشناسي مكه و مدينه پرداخته است. (ج6، ص222ـ335) منبع عمده او در اين آگاهيها، سفرنامههاي حج همچون رحله ابن جبير (براي نمونه: ج6، ص224)، رحله ابن بطوطه (براي نمونه: ج6، ص225) و رحله بتنوني (براي نمونه: ج6، ص222، 234) است. آگاهيهايي دقيق از خاندانهاي مشهور مكه همچون طبري و نويري (ج6، ص336ـ390) و گزارشي از شهرهاي طائف و جده و تاريخ و ويژگيهاي اين شهرها پايان بخش اين كتاب هستند. (ج6، ص391ـ497)
ذيلهايي بر اين كتاب نگاشته شدهاند كه از جمله آنها اتمام الكلام علي اِفادة الاَنام نوشته خود نويسنده است. او در اين ذيل، برخي از آگاهيهاي افادة الانام را كامل كرده و در پايان هر جزء از كتابش قرار داده است. مصحح در نسخه چاپي، اين آگاهيها را در پانوشتهايي با اشاره به آن گنجانده است. (براي نمونه: ج2، ص166، 167) افزون بر اين، محمد نصيف در نسخهاي كه از اين كتاب نگاشته، يادداشتهايي را بر آن افزوده است كه به دست مصحح در پانوشت كتاب گنجانده شده است. (براي نمونه: ج5، ص603ـ604)
جلد هفتم كتاب حاوي فهرستهاي مصحح از آيات، حديثها، نامهاي خاص، مكانها و مصادر كتاب است. مصحح همچنين عكسهايي از مكانهاي مهم كعبه و مكه در روزگار حاضر فراهم آورده و همراه توضيحي مختصر در اين جلد گنجانده است.
افادة الانام پس از نزديك به80 سال بيمهري، به كوشش عبدالله بن دهيش، با بهرهگيري از يك نسخه خطي تصحيح و در انتشارات مكتبه اسدي به سال 1430ق. در هفت جلد به چاپ رسيده است. ملك بن عبدالله بن دهيش كه مصحح كتاب اخبار مكه فاكهي نيز هست، مقدمهاي پردامنه درباره غازي و كتاب او نگاشته و در پانوشتهاي كتابش به بررسي برخي حديثها پرداخته و نامهاي خاص و مكانها را به تفصيل شرح داده است.
منابع
الاعلام: الزركلي (م.1396ق.)، بيروت، دار العلم للملايين، 1997م؛ اعلام المكيين: عبدالله بن عبدالرحمن المعلمي، مؤسسة الفرقان، 1421ق؛ افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازي (م.1365ق.)، به كوشش ابن دهيش، مكه، مكتبة الاسدي، 1430ق؛ التاريخ القويم: محمد طاهر الكردي، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق؛ تاريخ مكه از آغاز تا پايان دولت شرفاي مكه: احمد السباعي (م.1404ق.)، ترجمه: جعفريان، تهران، مشعر، 1385ش؛ العلماء و الادباء الوراقون في الحجاز: عبدالوهاب بن ابراهيم، طائف، نادي الطائف الادبي، 1423ق؛ معجم المؤلفين: عمر رضا كحّاله، بيروت، دار احياء التراث العربي ـ مكتبة المثني؛ نشر الرياحين في تاريخ البلد الامين: عاتق بن غيث بلادي، مكه، دار مكه، 1415ق.
سيد حامد موسوي عليزاده
[1]. معجم المؤلفين، ج6، ص135؛ الاعلام، ج4، ص134.
[2]. التاريخ القويم، ج1، ص22.
[3]. افادة الانام، ص10، «مقدمه محقق».
[4]. نشر الرياحين، ج1، ص310؛ اعلام المكيين، ج2، ص704.
[5]. افادة الانام، ص18-35، « مقدمه محقق».
[6]. اعلام المكيين، ج2، ص704.
[7]. العلماء و الادباء، ص119-121.
[8]. التاريخ القويم، ج1، ص22؛ اعلام المكيين، ج2، ص704.
[9]. افادة الانام، ص37-42، «مقدمه محقق»؛ اعلام المكيين، ج2، ص704.
[10]. معجم المؤلفين، ج6، ص136؛ نشر الرياحين، ج1، ص309؛ الاعلام، ج4، ص134.
[11]. التاريخ القويم، ج1، ص22.
[12]. افادة الانام، ص85-101، «مقدمه محقق».
[13]. العلماء و الادباء، ص121؛ اعلام المكيين، ج4، ص93-96.
[14]. اعلام المكيين، ج4، ص93-96؛ افادة الانام، ص75، «مقدمه محقق».
[15]. براي نمونه: التاريخ القويم، ج2، ص57، 206.
[16]. التاريخ القويم، ج1، ص12-13.
[17]. براي نمونه: تاريخ مكه، ص289، 339، 451.
[18]. التاريخ القويم، ج2، ص57.