انیس الحجاج

 سفرنامه حج فارسي، نوشته صفي بن ولي قزويني

اين اثر از سفرنامه‌هاي حج شبه قاره هند است و آگاهي‌هايي از راه حج هند در سده يازدهم ق. به دست مي‌دهد. نويسنده در اين سفر از بندر سورات هند، به خور در خليج فارس و مُخا در يمن آمده و به جده رسيده است. او در پي ‌گزاردن مناسك حج و زيارت مدينه با كشتي به صورت مستقيم از بندر مخا در يك سفر 15 روزه به سورات بازگشته است.

 

از زندگي صفي بن ولي قزويني آگاهي چندان در دست نيست. گويا عالمي شيعي مذهب بوده است. از مقدمه تفسيرش كه به سال 1077ق. نگاشته و خود را 48 ساله خوانده است، مي‌توان تولدش را در حدود 1029ق. حدس زد. وي مدتي در قزوين سكونت داشته و سپس به هندوستان سفر كرده و در شاه جهان آباد (دهلي امروزي) سكونت يافته و ميان دهلي و كشمير در رفت و آمد بوده است. در دهلي به دربار سلطان ابومظفر محيي الدين اورنگ زيب تيموري، ششمين پادشاه گوركانيان (حك: 1067-1118ق.) راه يافت و سپس به آموزگاري شهدخت زيب النساء بيكم دختر سلطان انتخاب شد. وي را از دانشمندان و نويسندگان بزرگ آن سرزمين در آن دوره شمرده اند.[1] كتابي در شرح صحيفه سجاديه امام زين العابدين7 در 1090ق. تأليف كرده[2] و آثاري ديگر همچون كنز الاسماء[3] و مرآة الاخلاق[4] بدو نسبت داده‌اند. ديدگاه‌هاي او در تشخيص فصيح و غير فصيح از لهجه‌هاي عربي (ص53)، تفسير او از برخي آيات قرآني (براي نمونه ص72-73) و گفته‌هايش درباره درمان بيماري‌ها و تجويز داروهاي گوناگون براي آن‌ها در جاي جاي سفرنامه (براي نمونه ص11) نشان از آشنايي‌اش با علومي چون لغت و ادب، تفسير و طب دارد. به ‌گزارش شماري از منابع، او به درخواست شهزاده زيب النساء، تفسيري كه بعدها به نام وي شناخته شد، در نُه جلد تأليف كرده است.[5]

 

اين سفرنامه بدين لحاظ كه آگاهي‌هاي ويژه‌اي از شرايط حاجيان هندي در روزگار قدرت و شكوه مسلمانان هند با پادشاهي گوركانيان به دست مي‌دهد، حائز اهميت است. معرفي راه حج هند تا عربستان و چگونگي سفر حج‌‌گزاران شبه قاره نيز بر اين اهميت مي‌افزايد. صفي در مقدمه كتاب، مسير و مدت سفر را براي خوانندگان بازگفته است. سفر در رجب 1087ق. به سوي ايالت گجرات آغاز شده است. وي از بندر سورات به جزيره خور عزيمت كرده كه مكاني براي گرد آمدن حاجيان هند و برخي حاجيان ايران و عراق و انتخاب كشتي براي حركت به سوي حجاز بوده است.

 

صفي با كاروان بغداد كه بيش از 400 مسافر داشته، در 24 روز از مسير خليج عدن و بندر مُخا در يمن به جده رسيده و در 27 ذي‌قعده با شتر از جده به سوي مكه حركت كرده و پس از سه روز در يلَملَم احرام بسته و روانه مكه شده است. (ص7-8)

 

سفرنامه يك مقدمه و سه فصل با عنوان «طريق» و هر فصل چهار باب با عنوان «مسلك» دارد. صفي در باب‌هاي فصل اول، توصيه‌هايي براي مسافران دارد تا در فراهم كردن مقدمات و وسايل سفر مانند خورد و خوراك در طول سفر به مشكلي برنخورند. (ص9-17) در فصل دوم، آداب و احكام حج و عمره را آورده است. (ص23-33) او ‌گزارش‌هاي جغرافيايي خود را از كوه‌هاي مكه و مناطق پيراموني بازگفته و سپس به مسجدالحرام پرداخته است. ابعاد كعبه، منبر، باب‌ها، ستون‌ها (ص33-38)، فاصله ميان مسجدالحرام و مكان‌هايي مانند منا و قبرستان معلات همراه با جزئيات از موضوعات اين مبحث است. (ص39)

 

در باب سوم، قسمتي از كتاب الإعلام بأعلام بيت الله الحرام نوشته قطب الدين نهروالي در وصف مسجدالحرام را ترجمه و تلخيص كرده است. صفي با تسلطي كه بر دانش نجوم داشته، سخنان نهروالي را درباره تعيين موقعيت و جهت جغرافيايي مسجدالحرام، نقد و بررسي و توجيه كرده است. (ص39-40)

 

در باب چهارم، خلاصه رساله مفرحة الانام سيد زين‌العابدين كاشاني آمده كه كتابي در تاريخ مكه است. (ص41-50) در پايان اين فصل، ‌گزارش‌هايي درباره چگونگي ورود قافله حاجيان مصر و شام، شمار آن‌ها، و ويژگي‌هاي اخلاقي حاجيان سرزمين‌هاي گوناگون ثبت شده است. صفي از وضعيت حاجيان مصري، مغربي، يمني، ايراني و هندي و وضع لباس و ظاهر آنان سخن گفته است. او از لباس فقيرانه ايرانيان ياد كرده و علت اين پوشش را در امان ماندن از راهزنان و بدويان دانسته است. (ص54) از ‌گزارش‌هاي او برمي‌آيد كه حاجيان وضع امنيتي مناسب نداشته و با خطرهاي جاني و مالي روبه‌رو بوده‌اند. او به پاره كردن شكم حاجي ايراني به دست يك بدوي براي يافتن طلا اشاره كرده كه خود شاهد آن بوده است. (ص54) وي در روز دهم محرم همراه حاجيان ايران و هند درون كعبه را نيز زيارت كرده است. (ص57)

 

فصل سوم به مدينه و آداب و ادعيه زيارت بقاع مقدس مدينه مي‌پردازد. صفي مسير ميان مكه تا مدينه را 13 روز پيموده است. (ص57) او در باب اول به ‌گزارش زيارت خود از مسجدالنبي پرداخته و مستحبات زيارت مانند غسل و تعويض لباس را مقدمه زيارت قبر پيامبر9 دانسته و در پي زيارت ايشان، مزار بزرگان اسلام در بقيع مانند مرقد منسوب به حضرت زهرا3 و گنبد چهار امام شيعيان و عباس بن عبدالمطلب را زيارت كرده است. (ص59)

 

صفي در باب دوم آداب زيارت مدينه منوره و ادعيه و اعمال ويژه هر مكان را بازگفته است. (ص59-60) در باب سوم به وضعيت جغرافيايي شهر مدينه پرداخته و در وصف باغ‌ها و خوشي آب و هواي مدينه گفته است: اگر فردوس بر روي زمين است/ همين است و همين است و همين است. (ص63) صفي پس از بيان توضيحاتي درباره شهر، به شرح تفصيلي مسجدالنبي و ضريح پبامبر9 پرداخته و سپس منازل ميان مكه و مدينه را برشمرده و فاصله ميان آن‌ها را ثبت كرده است. (ص66-67)

 

باب چهارم درباره لطف و مواهب خفيه خداوند به بندگانش است كه با ذكر نمونه‌هايي از احوال شخصي صفي همراه است. (ص68-69) زيارتگاه‌هاي بندر جده و مخا از واپسين موضوعات كتاب است. صفي اين دو بندر را به لحاظ اقليمي، فرهنگي
و محصولات كشاورزي با برخي شهرها كه در طول سفر ديده، مقايسه كرده است. (ص70-71)

 

پايان‌بخش كتاب، توصيه‌هاي اخلاقي و عرفاني به مسافران حج است. صفي بر صدقه بسيار تأكيد كرده و بلاهايي را كه صدقه از آدمي دور مي‌كند، با بيان چند داستان بازگفته است. (ص72) تفسير او از برخي آيات قرآني در اين بخش، نشان از آشنايي او به دانش تفسير دارد. (ص72) وي به توانگران هندي سفارش كرده تا براي حاجيان فقير هندي در ايام حج در جده آذوقه و طعام خيرات كنند. او با تخمين شمار حج‌‌گزاران بي‌بضاعت هندي، مبلغ مورد نياز را به روپيه محاسبه كرده است. (ص74)

 

اين كتاب تا كنون چاپ نشده است. نسخه‌اي خطي از آن در كتابخانه مجلس شوراي اسلامي تهران با شماره 1/9917 نگهداري مي‌شود.[6]

 

 

 

---