باب ابراهیم
از درهای دیوار غربی مسجدالحرام باب ابراهیم دومین در از دیوار غربی مسجدالحرام است که به سال‌های 306-307ق. در گسترش مسجدالحرام در دوره مقتدر خلیفه عباسی (حک: 295-320ق.) بنا نهاده شد.[1] رفعت پاشا در ‌گزارش سخن فأسی دچار اشتباه شده و سال س
از درهاي ديوار غربي مسجدالحرام
باب ابراهيم دومين در از ديوار غربي مسجدالحرام است كه به سال‌هاي 306-307ق. در گسترش مسجدالحرام در دوره مقتدر خليفه عباسي (حك: 295-320ق.) بنا نهاده شد.[1] رفعت پاشا در گزارش سخن فأسي دچار اشتباه شده و سال ساخت آن را 376ق. گزارش كرده است.[2] مقتدر در اين گسترش، مسجدي در دار زبيده نزديك ديوار غربي مسجدالحرام بنا نهاد و آن را به مسجدالحرام متصل كرد و باب ابراهيم را با يك ورودي و دو طاق[3] جايگزين درهاي بني‌جمح و حناطين/ خياطين[4] ساخت كه در ديوار غربي قرار داشتند و در اين گسترش، داخل مسجد شده بودند.[5] وجوهي گوناگون براي نام‌‌گذاري اين باب به ابراهيم ياد شده كه از آن جمله، مي‌توان به اين موارد اشاره كرد: اين در به حضرت ابراهيم7[6] نسبت داشته است. فأسي اين نسبت را وهمي بيش نمي‌داند.[7] نيز گفته‌اند ابراهيم خوزي ايراني[8] يا خياطي به نام ابراهيم از اهالي اصفهان روبه‌روي آن مي‌نشسته‌اند.[9] همچنين بيرون اين باب، چاهي منسوب به حضرت ابراهيم بوده است.[10]
گويند اين در از مكان‌هاي استجابت دعا است.[11] از اين در به عنوان يكي از درهايي ياد كرده‌اند كه حاجيان پس از موسم از آن بيرون مي‌رفتند.[12]
باب ابراهيم به سال 546ق. به دست محمد بن علي بن ابي منصور اصفهاني، وزير زنگيان موصل و شام، تعمير و بازسازي گشت و نام او بر اين در ثبت شد.[13] اين باب در سده‌هاي 6 تا 8ق. بر اثر چند سيل آسيب ديد.[14]
در سده هفتم ق. از سمت داخلي و در سوي راست در، مناره‌اي با حالتي متفاوت، مستطيل‌شكل و محراب‌مانند قرار داشت كه با گچبري‌هاي برجسته پوشيده شده بود.[15] در سده هشتم ق. بر بالاي اين باب گنبدي بلند با گچبري‌هاي بسيار زيبا وجود داشت.[16]
هنگامي كه سلطان بَرسْباي چَرْكَسي (حك: 825-841ق.) از حكمرانان مملوكي مصر، دستور بستن درهاي مسجدالحرام پس از اتمام موسم حج را به سال 830ق. صادر كرد، باب ابراهيم همراه سه درِ ديگر از اين دستور مستثنا شد.[17]
در حدود سال 917ق. باب ابراهيم به دستور سلطان قانصوه غوري (حك: 906-922ق.[18]) از حكمرانان مملوكي مصر، به دست خيربك معمار، بازسازي شد و طاقي محكم بر آن قرار دادند و قصري بر بالاي آن ساختند كه بعدها مكان اقامت رؤساي سادات گشت[19] و در پيرامون آن، خانه‌هايي را وقف فقيران كردند.[20] در سمت راست اين در، آيه {وَعَلَي اللهِ فَتَوَكَّلُوا إِن كُنتُم مُؤمِنِينَ} (مائده/5، 23) و در سمت چپ، عبارت «أمَر بعمارة هذا البابِ المعظم السلطانُ الملِك الأشرفُ ابوالنصر قانصوه الغوري» نقش بسته بود.[21] باسلامه عبارت سمت چپ را چنين گزارش كرده است: «امر بعمارة هذا الباب المعظم مالكُ الممالكِ السلطانيه».[22]
قانصوه همچنين وضوخانه‌اي بيرون از اين در بنا نهاد[23] كه به سال 980ق. به دستور شريف محمد ابونُمِي (م.993ق.) بسته شد.[24] باب ابراهيم در گسترش اول دوران سعودي (1406ق.) برداشته شد.[25]
منابع
اتحاف الوري: عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به كوشش شلتوت، مكتبة الخانجي، 1404ق؛ اخبار مكه: الازرقي (م.248ق.)، به كوشش رشدي الصالح، مكه، مكتبة الثقافه، 1415ق؛ اخبار مكه: الفاكهي (م.279ق.)، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق؛ الارج المسكي في تاريخ المكي: علي بن عبدالقادر الطبري (م.1070ق.)، به كوشش الجمال، مكه، المكتبة التجاريه، 1416ق؛ تاريخ عمارة المسجدالحرام: حسين عبدالله باسلامه، جده، تهامه، 1400ق؛ التاريخ القويم: محمد طاهر الكردي، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق؛ تاريخ مكة المشرفه: محمد ابن الضياء (م.854ق.)، به كوشش علاء و ايمن، بيروت، دار الكتب العلميه، 1424ق؛ تاريخ مكه: احمد السباعي (م.1404ق.)، نادي مكة الثقافي، 1404ق؛ تحصيل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م.1321ق.)، مكه، به كوشش ابن دهيش، 1424ق؛ رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م.779ق.)، رباط، آكاديمية المملكة المغربيه، 1417ق؛ رحلة ابن جبير: محمد بن احمد (م.614ق.)، بيروت، دار مكتبة الهلال، 1986م؛ الزهور المقتطفه من تاريخ مكة المشرفه: محمد الفأسي (م.832ق.)، به كوشش الذهبي، مكه، مكتبة نزار مصطفي الباز، 1418ق؛ شفاء الغرام: محمد الفأسي (م.832ق.)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، دار الكتب العلميه، 1421ق؛ العقد الثمين في تاريخ البلد الامين: محمد الفأسي (م.832ق.)، به كوشش فؤاد سير، مصر، الرساله، 1406ق؛ مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت پاشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق؛ منائح الكرم: علي بن تاج الدين السنجاري (م.1125ق.)، به كوشش المصري، مكه، جامعة ام القري، 1419ق؛ موسوعة مرآة الحرمين الشريفين: ايوب صبري پاشا (م.1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربيه، 1424ق؛ نهر الذهب في تاريخ حلب: كامل بن حسين الحلبي الغزي (م.1351ق.)، به كوشش شوقي و الفاخوري، حلب، دار القلم، 1419ق.
ابوالفضل رباني
[1]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص92؛ شفاء الغرام، ج1، ص300،315.
[2]. مرآة الحرمين، ج1، ص239؛ قس: اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص92؛ شفاء الغرام، ج1، ص300، 315.
[3]. شفاء الغرام، ج1، ص300؛ تاريخ مكة المشرفه، ص158.
[4]. اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص195؛ اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص92.
[5]. شفاء الغرام، ج1، ص300؛ اتحاف الوري، ج2، ص366؛ تحصيل المرام، ج1، ص355.
[6]. رحلة ابن جبير، ص75.
[7]. شفاء الغرام، ج1، ص315.
[8]. رحلة ابن بطوطه، ج1، ص377.
[9]. شفاء الغرام، ج1، ص315؛ تاريخ مكة المشرفه، ص158؛ تحصيل المرام، ج1، ص385.
[10]. رحلة ابن جبير، ص74-76؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص379؛ تحصيل المرام، ج2، ص636.
[11]. العقد الثمين، ج1، ص243؛ تحصيل المرام، ج2،ص587.
[12]. العقد الثمين، ج1، ص269.
[13]. تاريخ مكة المشرفه، ص291.
.[14] اتحاف الوري، ج2، ص563؛ ج3، ص212، 589؛ ج4، ص370؛ الزهور المقتطفه، ص218-221.
[15]. رحلة ابن جبير، ص74.
[16]. رحلة ابن بطوطه، ج1، ص378-379.
[17]. التاريخ القويم، ج4، ص424-425.
[18]. نهر الذهب، ج3، ص192.
[19]. موسوعة مرآة الحرمين، ج2، ص753.
[20]. تحصيل المرام، ج1، ص385؛ التاريخ القويم، ج4، ص565-566.
[21]. مرآة الحرمين، ج1، ص233؛ تاريخ عمارة المسجدالحرام، ص127-128.
[22]. تاريخ عمارة المسجدالحرام، ص128.
[23]. الارج المسكي، ص95؛ مرآة الحرمين، ج1، ص241.
[24]. التاريخ القويم، ج4، ص565-566.
[25]. نك: منائح الكرم، ج3، ص104؛ تاريخ مكه، ص241.