باب اّجیاد کبیر
از درهای پیشین ضلع جنوبی مسجدالحرام این باب، پنجمین در از درهای ضلع جنوبی مسجدالحرام از سمت شرق بود که به سبب قرار گرفتن در برابر دره اجیاد کبیر، بدین نام مشهور شد.[1] اجیاد که گاه به صورت جیاد نیز تلفظ شده[2]، جمع جَید به معنای اسب تیزرو و نیز گردن اس
از درهاي پيشين ضلع جنوبي مسجدالحرام
اين باب، پنجمين در از درهاي ضلع جنوبي مسجدالحرام از سمت شرق بود كه به سبب قرار گرفتن در برابر دره اجياد كبير، بدين نام مشهور شد.[1] اجياد كه گاه به صورت جياد نيز تلفظ شده[2]، جمع جَيد به معناي اسب تيزرو و نيز گردن است.[3] اين نام بر منطقه‌اي در جنوب شرقي مسجدالحرام[4] نهاده شده بود كه از دو دره به نام‌هاي اجياد صغير و كبير در دامنه كوه ابوقُبَيس تشكيل مي‌شد.[5]
در باره سبب اشتهار اين مكان به اجياد، سخنان گوناگون گزارش شده است كه از آن جمله است: اسبان تيزرو سَمَيْدَع، امير قطورا كه تيره‌اي از عَمالقه بود، از اين منطقه براي نبرد با قبيله يمني جرهم كه در مكه ساكن بودند[6]، حركت كردند و يا خون 100 تن از مردم قطورا كه در پي شكست از جرهم گردن زده شدند[7]، در آن‌جا ريخته شد.
از اين باب در سده‌هاي گوناگون با نام‌هاي ديگر ياد شده است. از جمله اين نام‌ها است: باب بني‌مخزوم ـ زيرا با خانه‌هاي بني‌مخزوم روبه‌رو بود[8] ـ و نيز باب اجياد در سده سوم[9]؛ باب التمارين در سده پنجم[10]؛ و باب الرحمه در سده نهم.[11] با ساخته شدن مدرسه مجاهديه به سال 739ق. به دست ملك مجاهد علي بن داود، از حاكمان يمن (حك: 721-764ق.) كنار مسجدالحرام[12] و در برابر باب اجياد، اين در به باب المجاهديه مشهور شد.[13] گويا باب المجاهدين[14]، باب مجاهد[15]، و باب الجهاديه[16] از نام‌هاي تصحيف شده المجاهديه هستند.
اين باب در گسترش دوم دوران مهدي عباسي (حك: 167-169ق.) كه مسجدالحرام را از سمت جنوب گسترش دادند و درهايي در آن سمت ساختند، ميان باب صفا (بني مخزوم) و باب بني‌تيم ساخته شد. به گزارش ازرقي (م. پس از 241ق.) اين باب با دو ورودي و دو طاق به طول 5/13 ذرع (حدود شش و نيم متر) و عرض 15 ذرع (حدود هفت و نيم متر) ساخته شد. اين دو طاق در وسط بر ستوني مرمرين كه بر پايه‌اي چوبي و داراي آب طلا استوار بود، تكيه داشت.[17] از وجود 12[18] يا هفت پله[19] در سده سوم ق. براي اين باب گزارش شده است. برخي علت اختلاف در تعيين شمار پله‌ها را جمع شدن گل و لاي‌هايي مي‌دانند كه همراه سيل‌هاي مكه از سمت جنوب مسجدالحرام به درون مي‌ريخت و به تدريج پله‌ها را مي‌پوشاند.[20]
ياسر، خادم زبيده همسر هارون الرشيد، وضوخانه‌اي كنار اين باب ساخت.[21] نزديك اين در مناره‌اي قرار داشت[22] كه فاصله آن با مناره‌اي كه در مسعي وجود داشت، 278 ذرع (حدود 140 متر ) بوده است.[23]
به سال 826ق. ستونِ طاق‌هاي در، هم‌زمان با حكومت سلطان بَرَسباي مملوكي (حك: 825-840ق.) تعمير شد. در 984ق. هنگام حكومت سلطان مراد سوم عثماني (حك: 982-1003ق.) درگاه باب كاملا بازسازي شد؛ اما شكل هندسي آن به همان سان حفظ گشت. بر بالاي آن، دو طاق به شكل نيم دايره از جنس سنگ‌هاي رنگي وجود داشت كه به صورت شطرنجي چيده شده بودند. تكيه‌گاه اين دو طاق در وسط ستوني مستطيل‌شكل بود و بر بالاي ورودي‌هاي در، دو قاب مستطيل وجود داشت. در قسمت غربي طاق، بسمله همراه آيه 95 سوره نساء: {فَضَّلَ اللهُ الْمُجاهِدينَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَي الْقاعِدينَ} و بر قسمت شرقي آن، ادامه همان آيه: {دَرَجَةً وَ كُلاًّ وَعَدَ اللهُ الْحُسْني وَ فَضَّلَ اللهُ الْمُجاهِدينَ عَلَي الْقاعِدينَ أَجْراً عَظيما} نقش بسته بود. كنار هر يك نيز جايي مربع‌شكل وجود داشت كه در آن تاريخ ساخت در به سال 984ق. نوشته شده بود. بر بالاي در20 كنگره به شكل برگ‌هاي درخت ديده مي‌شد كه كنگره وسطي كه دقيقاً بر بالاي تك ستون طاق‌ها قرار داشت، بزرگ‌تر از بقيه بود.[24]
به سال 830ق. تدابيري براي مصون ماندن مسجد از سيل انديشيده شد كه ارتفاع بخشيدن به اين باب و قرار دادن پله براي آن، از جمله اين كارها بود.[25] اين باب در گسترش اول دوره سعودي (1368-1375ق.) برداشته شد.[26]
منابع
اتحاف الوري: عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به كوشش عبدالكريم، مكه، جامعة ام القري، 1408ق؛ اثارة الترغيب: محمد بن اسحق الخوارزمي (م.827ق.)، به كوشش ذهبي، مكه، مكتبة نزار، 1418ق؛ اخبار مكه: الازرقي (م.248ق.)، به كوشش رشدي الصالح، مكه، مكتبة الثقافه، 1415ق؛ اخبار مكه: الفاكهي (م.279ق.)، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق؛ الاستبصار في عجائب الامصار: مراكشي (م.قرن6ق.)، بغداد، دار الشؤون، 1986م؛ الاعلاق النفيسه: ابن رسته (م.قرن3ق.)، بيروت، دار صادر، 1892م؛ الانس الجليل بتاريخ القدس و الخليل: مجير الدين الحنبلي (م.928ق.)، قم، امير، 1368ش؛ البلدان: احمد بن يعقوب (م.292ق.)، به كوشش صناوي، بيروت، دار الكتب العلميه، 1422ق؛ تاج العروس: الزبيدي (م.1205ق.)، به كوشش علي شيري، بيروت، دار الفكر، 1414ق؛ تاريخ عمارة المسجدالحرام: حسين عبدالله باسلامه، جده، تهامه، 1400ق؛ تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام: طه عبدالقادر، مكه، جامعة ام القري؛ التاريخ القويم: محمد طاهر الكردي، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق؛ تاريخ مكة المشرفه: محمد ابن الضياء (م.854ق.)، به كوشش علاء و ايمن، بيروت، دار الكتب العلميه، 1424ق؛ رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م.779ق.)، به كوشش التازي، رباط، المملكة المغربيه، 1417ق؛ الرحلة الحجازيه: اوليا چلبي، قاهره، دار الآفاق العربيه، 1999م؛ سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م.481ق.)، تهران، زوّار، 1381ش؛ السيرة النبويه: ابن هشام (م.213/218ق.)، به كوشش السقاء و ديگران، بيروت، دار المعرفه؛ شفاء الغرام: محمد الفأسي (م.832ق.)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، دار الكتب العلميه، 1421ق؛ الصحاح: الجوهري (م.393ق.)، به كوشش العطار، بيروت، دار العلم للملايين، 1407ق؛ العقود اللؤلؤيه: علي بن الحسن الزبيدي (م.812ق.)، به كوشش الاكوع، بيروت، دار الآداب، 1403ق؛ مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت پاشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق؛ معجم البلدان: ياقوت الحموي (م.626ق.)، بيروت، دار صادر، 1995م؛ موسوعة مرآة الحرمين الشريفين: ايوب صبري پاشا (م.1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربيه، 1424ق؛ موسوعة مكة المكرمة و المدينة المنوره: احمد زكي يماني، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق؛ النهايه: مبارك ابن اثير (م.606ق.)، به كوشش الزاوي و الطناحي، قم، اسماعيليان، 1367ش.
علي حسن‌خاني
[1]. تاريخ عمارة المسجدالحرام، ص119-123؛ موسوعة مكة المكرمه، ج4، ص281.
[2]. البلدان، ص153؛ معجم البلدان، ج1، ص104؛ النهايه، ج1، ص27، «اجياد».
[3]. الصحاح، ج2، ص461-462، «جود»؛ تاج العروس، ج4، ص409، «جيد».
[4]. مرآة الحرمين، ج1، ص179.
[5]. رحلة ابن بطوطه، ج1، ص368.
[6]. السيرة النبويه، ج1، ص112؛ اخبار مكه، ازرقي، ج1، ص82؛ معجم البلدان، ج1، ص105.
[7]. معجم البلدان، ج1، ص105.
[8]. مرآة الحرمين، ج1، ص232.
[9]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص81؛ اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص181؛ الاعلاق النفيسه، ص44.
[10]. سفرنامه ناصر خسرو، ص128؛ اثارة الترغيب و التشويق، ج1، ص290.
[11]. تاريخ مكة المشرفه، ج1، ص157؛ اتحاف الوري، ج3، ص637؛ شفاء الغرام، ج1، ص315.
[12]. العقود اللؤلؤيه، ج2، ص105-106؛ اتحاف الوري، ج3، ص217-218.
[13]. شفاء الغرام، ج1، ص315؛ التاريخ القويم، ج4، ص422.
[14]. الانس الجليل، ج1، ص408.
[15]. موسوعة مرآة الحرمين، ج2، ص750.
[16]. الرحلة الحجازيه، ص207.
[17]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص86-90.
[18]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص90.
[19]. اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص193-194؛ الاعلاق النفيسه، ص50.
[20]. تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام، ص52.
[21]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص218؛ اخبار مكه، فاكهي، ج4، ص101.
[22]. الاستبصار، ص24؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص378.
[23]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص82؛ اخبار مكه، فاكهي ج2، ص181.
[24].تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام، ص107.
[25]. اتحاف الوري، ج3، ص637.
[26].تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام، ص106.