باب اُم هانی
از درهای پیشین ضلع جنوبی مسجدالحرام باب ام هانی در قسمت پایانی سمت غربی دیوار جنوبی قرار داشت. این در به علت مجاورت با خانه ام هانی دختر ابوطالب، به این نام خوانده می‌شد.[1] این باب در دوره‌های گوناگون با نام‌های متفاوت شناخته شده
از درهاي پيشين ضلع جنوبي مسجدالحرام
باب ام هاني در قسمت پاياني سمت غربي ديوار جنوبي قرار داشت. اين در به علت مجاورت با خانه ام هاني دختر ابوطالب، به اين نام خوانده مي‌شد.[1] اين باب در دوره‌هاي گوناگون با نام‌هاي متفاوت شناخته شده است: اجياد كبير به علت نزديكي آن به كوچه‌اي كه به منطقه اجياد كبير راه داشت[2]؛ باب ابوجهل به سبب نزديكي به خانه وي[3]؛ باب المُلاعَبه در سده نهم ق. به علت نزديكي به خانه فرمانده نيروهاي شريف مكه كه ملاعبه نام داشت[4]؛ باب الشريف از سده 11ق. به سبب بيرون آمدن شرفاي مكه از اين در[5]؛ باب الحَميديه در سده 14ق. به علت روبه‌رو بودن با دار الحكومه عثماني كه به دستور عبدالحميد دوم عثماني (حك: 1293-1327ق.) ساخته شد.[6] نيز نام‌هايي چون باب الفَرَج[7] و باب المُعامل[8] بدون اشاره به وجه تسميه، براي اين در ياد شده است. (تصوير شماره 13)
اين باب در گسترش دوم دوران مهدي عباسي (حك: 159-169ق.) و در پي ويران شدن خانه ام هاني به سال 167ق.[9] با دو ورودي ساخته شد.[10] ارتفاع باب كمي بيش از 13 ذراع (حدود 5/6 متر) و پهناي آن كمي بيش از 14 ذراع (حدود هفت متر) بود.[11] بناي باب عبارت بود از: دو ورودي به هم پيوسته و ستوني مرمرين در ميان آن‌ها كه بر پايه‌اي از چوب ساج و مزين به آب طلا قرار گرفته بود.[12] گزارش‌هاي منابع سده پنجم تا دهم ق.[13] از استمرار وضعيت باب حكايت دارد. در گسترش مسجد به سال 984ق. در دوران سلطان مراد سوم (حك: 982-1003ق.) اين در نيز بازسازي شد و پهناي در به شش متر تغيير يافت. پهناي هر ورودي در اين گسترش دو متر بود.[14] بر بالاي در، هماهنگ با درهاي ديگر ديوار جنوبي، طاق‌هايي نيم‌دايره قرار داده شد. بسمله و آيات 1-3 فتح/48: {إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً لِيَغْفِرَ لَكَ اللهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ مَا تَأَخَّرَ وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ يَهْدِيَكَ صِرَاطاً مُسْتَقِيماً وَ يَنْصُـرَكَ اللهُ نَصـْراً عَزِيزاً} با خط ثلث بر بالاي اين طاق‌ها نقش بسته بود.[15]
در بخش پيشين اين در، ايواني با دو طاق وجود داشت[16] كه بالاي آن‌ها 13 كنگره قرار گرفته بود.[17] ارتفاع اين در از كف رواق جنوبي مسجدالحرام 12 پله[18] يا 10 پله[19] بود و بر دو ورودي آن، چهار لنگه در چوبي محكم قرار داده بودند.[20]
به سال 1003ق. شريف ابونمي ثاني مصلايي براي شرفاي مكه نزديك اين باب در مسجدالحرام ساخت. از اين رو، شرفا از باب ام هاني رفت و آمد مي‌كردند.[21] اين باب در گسترش اول دوران سعودي (1369-1375ق.) برداشته شد.[22]
منابع
اخبار مكه: الازرقي (م.248ق.)، به كوشش رشدي الصالح، مكه، مكتبة الثقافه، 1415ق؛ اخبار مكه: الفاكهي (م.279ق.)، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق؛ تاريخ عمارة الحرم المكي الشريف: فوزيه مطر، مكه، جامعة ام القري، 1400ق؛ تاريخ عمارة المسجدالحرام: حسين عبدالله باسلامه، جده، تهامه، 1400ق؛ تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام: طه عبدالقادر، مكه، جامعة ام القري؛ تاريخ مكة المشرفه: محمد ابن الضياء (م.854ق.)، به كوشش علاء و ايمن، بيروت، دار الكتب العلميه، 1424ق؛ تحصيل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م.1321ق.)، به كوشش ابن دهيش، 1424ق؛ رحلة ابن جبير: محمد بن احمد (م.614ق.)، بيروت، دار مكتبة الهلال، 1986م؛ سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م.481ق.)، تهران، زوّار، 1381ش؛ شفاء الغرام: محمد الفأسي (م.832ق.)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، دار الكتب العلميه، 1421ق؛ مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت پاشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق؛ منائح الكرم: علي بن تاج الدين السنجاري (م.1125ق.)، به كوشش المصري، مكه، جامعة ام القري، 1419ق؛ موسوعة مرآة الحرمين الشريفين: ايوب صبري پاشا (م.1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربيه، 1424ق.
ابوالفضل رباني
[1]. اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص194؛ منائح الكرم، ج3، ص481، «پاورقي»؛ موسوعة مرآة الحرمين، ج2، ص751.
[2]. تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص112.
[3]. تاريخ مكة المشرفه، ج1، ص158؛ تحصيل المرام، ج1، ص383؛ تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص112.
[4]. شفاء الغرام، ج1، ص315.
[5]. تحصيل المرام، ج1، ص383.
[6]. مرآة الحرمين، ج1، ص232-233.
[7]. شفاء الغرام، ج1، ص315.
[8]. سفرنامه ناصر خسرو، ص128.
[9]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص223.
[10]. تاريخ عمارة الحرم المكي، ص202.
[11]. اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص194.
[12]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص86.
[13]. سفرنامه ناصر خسرو، ص128؛ رحلة ابن جبير، ص82-83؛ شفاء الغرام؛ ج1، ص315.
[14]. تاريخ عمارة المسجد الحرام، ص125؛ تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص113.
[15]. مرآة الحرمين، ج1، ص232؛ تاريخ عمارة المسجد الحرام، ص125.
[16]. تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص113.
[17]. تاريخ عمارة المسجد الحرام، ص125؛ تحصيل المرام، ج1، ص383.
[18]. مرآة الحرمين، ج1، ص232-233.
[19]. تاريخ عمارة المسجد الحرام، ص125.
[20]. تاريخ عمارة المسجد الحرام، ص125.
[21]. منائح الكرم، ج3، ص500-501.
[22]. تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص114.