باب جبرئیل
از درهای اصلی بر جا مانده از روزگار پیامبر[1] باب جبرئیل در دیوار شرقی مسجد النبی و شمال شرقی مرقد پیامبر نزدیک باب النساء قرار دارد.[2] در علت نام‌‌گذاری این در، نزدیک بودن به مقام جبرئیل[3] یا آمد و رفت جبرئیل از این در برای دیدار با
از درهاي اصلي بر جا مانده از روزگار پيامبر[1]
باب جبرئيل در ديوار شرقي مسجد النبي و شمال شرقي مرقد پيامبر نزديك باب النساء قرار دارد.[2] در علت نام‌‌گذاري اين در، نزديك بودن به مقام جبرئيل[3] يا آمد و رفت جبرئيل از اين در براي ديدار با پيامبر9[4] را ياد كرده‌اند. در رواياتي آمده كه جبرئيل در اين مكان به شكل دحيه كلبي در حال گفت‌وگو با پيامبر ديده شده است.[5] نيز گويند در غزوه بني‌قريظه (5ق.) جبرئيل سوار بر مركب، برابر اين در به انتظار پيامبر9 ايستاده بود.[6]
از اين در با نام‌هايي ديگر نيز ياد شده است: باب آل عثمان[7] و باب عثمان[8] به دليل روبه‌رو بودن اين در با خانه عثمان بن عفان[9]؛ باب الجنائز به علت نزديكي آن به مكان خواندن نماز بر مي‌تواند؛ و باب الجبر بدين دليل كه تشييع‌كنندگان مجبور بودند جنازه‌هاي خود را از اين در بيرون برند.[10]
گويند كه پيامبر از اين در وارد مسجد مي‌شد.[11] شايد از همين رو است كه برخي فقيهان ورود از اين باب را برتر دانسته‌اند.[12] به گزارش منابع، پس از تغيير قبله (2ق.) پيامبر همه درهاي ورودي مسجد جز باب جبرئيل را بست.[13] ربيعة بن عثمان (م.154ق.) مدعي شده است كه در زمانه وي، همه درهايي كه پيامبر از آن‌ها وارد مسجد مي‌شده، جز باب عثمان بسته بود.[14] در اواخر دوره عباسي، از 19 در مسجد، باب جبرئيل همراه سه در ديگر باز بود.[15]
مكان اين در چندين بار تغيير يافت. در نخستين جابه‌جايي كه پس از غزوه خيبر (7ق.) صورت گرفت، مكان در كه نخست در قسمت پاياني ديوار شرقي خانه فاطمه3 و حجره و ضريح پيامبر9 بود، حدود چهار متر به سوي شمال تغيير يافت. در گسترش دوره عثمان بن عفان (حك: 23-35ق.) از اين مكان نيز همراه با ديوار شرقي مسجد النبي، حدود سه متر عقبتر رفت و محل نخستين آن درون مسجد قرار گرفت.[16]
پس از گسترش دوره مهدي عباسي (حك: 161-164ق.) در سمت راست و چپ باب جبرئيل، عبارت: «عمَل اهلُ حمص» و بر سمت بيروني، آيات {بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحيم لَقَد جاءَكُم رَسُولٌ مِن أَنفُسِكُم} تا پايان سوره توبه/9 نقش بسته بود.[17]
عبدالحميد عثماني (حك: 1187-1203ق.) به سال 1201ق. باب جبرئيل را بازسازي كرد و پيرامون آن را با سنگ مرمر تزيين نمود. بر بالاي طاق آن، با خطي زيبا آيات 192-194 شعراء/26 و از سمت راست به چپ طاق، آيه97 بقره/2 و 102 نحل/16 و زير آن، آيه 50 ص/38: {جَنَّاتِ عَدنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الأَبوابُ} و نيز اين بيت نگاشته شد:
وحطّ فِي بَابِنا مَا شئتَ مِن ثقل
وَكلُّ شَيءٍ يري صَعباً يهونُ بِنَا
«و فروريز در آستانه ما هر چه را بر تو سنگيني مي‌كند. هر آن چه كه مشكل مي‌نمايد، براي ما آسان است.»
در پايان نيز آيه 73 زُمَر/39: {سَلامٌ عَلَيكُم طِبتُم فَادخُلُوها خالِدِينَ} نگاشته شد. در بالاي ديوار سمت چپ آن، جمله «أمَر بعمارةِ هذا الحرمِ الشريف النبوي حضرة مولانا السلطانُ عبدالحميد خان بنظر المعتمدِ الحاج محمد سلاحشوري سنة 1201» به چشم مي‌خورد.[18]
باب جبرئيل در گسترش دوره عبدالمجيد عثماني (حك: 1255-1277ق.) به سال 1265ق. براي آسان ساختن ورود و خروج زائران يا امكان اقامه نماز در بيرون مسجد بسته شد. نيز درِي ديگر به موازات آن، حدود سه تا چهار متر پايينتر، به سوي شمال، در همان ديوار باز شد. «باب جبرئيل» كنوني همين در است.[19] به جاي درِ قديمي، پنجره‌اي نهادند تا مكان نخست آن مشخص باشد. نيز آيه: {إِنَّ اللهَ وَمَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَي النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيهِ وَسَلِّمُوا تَسلِيمًا} (56 احزاب/33) را با خطي زيبا بر بالاي آن نگاشتند.[20] بالاي طاق بيروني درِ كنوني، نوشته شده است: قال اللّهُ العليمُ الخبير في كتابِه العزيز {فَإِنَّ اللهَ هُوَ مَولاهُ وَ جبرئيل وَ صالِحُ المُؤمِنِينَ وَ المَلائِكَةُ بَعدَ ذلِكَ ظَهِيرٌ}. (تحريم/66، 4) در طاق داخلي، آيه 50 ص/38 همراه بيت ياد شده و عبارت «عَمره السلطانُ عبدالمجيد» به رشته تحرير درآمده است. بر حلقه‌هاي چپ و راست، نيز عبارت «لا إله إلا الله محمد رسول الله» نقش بسته است.[21] به سال 1212ق. بار ديگر باب جبرئيل به فرمان سلطان سليم سوم (حك: 1203-1222ق.) بازسازي شد.[22]
منابع
اعانة الطالبين: السيد البكري الدمياطي (م.1310ق.)، بيروت، دار الفكر، 1418ق؛ تاريخ المدينة المنوره: ابن شبه (م.262ق.)، به كوشش شلتوت، قم، دار الفكر، 1410ق؛ تاريخ معالم المدينة المنوره: احمد ياسين الخياري، رياض، 1419ق؛ تاريخ مكة المشرفه: محمد ابن الضياء (م.854ق.)، به كوشش علاء و ايمن، بيروت، دار الكتب العلميه، 1424ق؛ تاريخ و آثار اسلامي مكه مكرمه و مدينه منوره: اصغر قائدان، تهران، مشعر، 1386ش؛ التحفة اللطيفه: شمس الدين السخاوي (م.902ق.)، قاهره، دار الثقافه، 1399ق؛ التعريف بما آنست الهجره: محمد المطري (م.741ق.)، به كوشش الرحيلي، رياض، دار الملك عبدالعزيز، 1426ق؛ تعمير و توسعه مسجد شريف نبوي: ناجي محمد حسن الانصاري، ترجمه: آيتي، مشعر، 1378ش؛ الدرة الثمينة في اخبار المدينه: محمد بن محمود النجار (م.643ق.)، به كوشش شكري، بيروت، دار الارقم؛ دلائل النبوه: البيهقي (م.458ق.)، به كوشش عبدالمعطي، بيروت، دار الكتب العلميه، 1405ق؛ رحلة ابن جبير: محمد بن احمد (م.614ق.)، بيروت، دار مكتبة الهلال، 1986م؛ السيرة الحلبيه: الحلبي (م.1044ق.)، بيروت، دار المعرفه، 1400ق؛ مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت پاشا (م.1353ق.)، قاهره، مكتبة الثقافة الدينيه؛ المغازي: الواقدي (م.207ق.)، به كوشش مارسدن جونس، بيروت، اعلمي، 1409ق؛ مفاتيح الشرائع: الفيض الكاشاني (م.1019ق.)، قم، مكتبة النجفي؛ من لا يحضره الفقيه: الصدوق (م.381ق.)، به كوشش غفاري، قم، نشر اسلامي، 1404ق؛ المناسك و اماكن طرق الحج: الحربي (م.285ق.)، به كوشش حمد الجاسر، رياض، دار اليمامه، 1401ق؛ موسوعة مرآة الحرمين الشريفين: ايوب صبري پاشا (م.1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربيه، 1424ق؛ وفاء الوفاء: السمهودي (م.911ق.)، به كوشش محمد عبدالحميد، بيروت، دار الكتب العلميه، 2006م.
ابوالفضل رباني
[1]. التعريف بما آنست الهجره، ص103.
[2]. التحفة اللطيفه، ج1، ص51؛ مرآة الحرمين، ج1، ص479.
[3]. تاريخ المدينه، ج1، ص5؛ وفاء الوفاء، ج1، ص215؛ تاريخ و آثار اسلامي، ص211.
[4]. تاريخ معالم المدينه، ص89؛ مرآة الحرمين، ج1، ص480.
[5]. وفاء الوفاء، ج2، ص216.
[6]. المغازي، ج2، ص497؛ دلائل النبوه، ج4، ص12.
[7]. تاريخ المدينه، ج1، ص5.
[8]. التعريف بما آنست الهجره، ص103؛ تاريخ مكة المشرفه، ص291؛ مرآة الحرمين، ج1، ص480.
[9]. التعريف بما آنست الهجره، ص104.
[10]. تاريخ و آثار اسلامي، ص213.
[11]. التعريف بما آنست الهجره، ص103؛ تاريخ مكة المشرفه، ص291.
[12]. من لا يحضره الفقيه، ج2، ص566؛ مفاتيح الشرائع، ج1، ص397؛ اعانة الطالبين، ج2، ص355-356.
[13]. السيرة الحلبيه، ج2، ص266.
[14]. الدرة الثمينه، ص121.
[15]. رحلة ابن جبير، ص154.
[16]. تاريخ و آثار اسلامي، ص213-214.
[17]. المناسك، ص144.
[18]. موسوعة مرآة الحرمين، ج4، ص624-626.
[19]. تاريخ معالم المدينه، ص90-91.
[20]. تاريخ معالم المدينه، ص91.
[21]. مرآة الحرمين، ج1، ص479؛ موسوعة مرآة الحرمين، ج4، ص625.
[22]. تعمير و توسعه مسجد نبوي، ص155.