باب حَزوَره
از درهای ضلع غربی مسجدالحرام باب حزوره یکی از درهای شش‌گانه دیوار غربی مسجدالحرام بود. [1] حزوره به معنای تپه کوچک است.[2] این نام بر تپه‌ای در مکه که بازاری روی آن قرار داشت، اطلاق می‌شد.[3] باب الحزوره نامی بود که سده‌های پی
از درهاي ضلع غربي مسجدالحرام
باب حزوره يكي از درهاي شش‌گانه ديوار غربي مسجدالحرام بود. [1] حزوره به معناي تپه كوچك است.[2] اين نام بر تپه‌اي در مكه كه بازاري روي آن قرار داشت، اطلاق مي‌شد.[3] باب الحزوره نامي بود كه سده‌هاي پياپي براي اين در به كار مي‌رفت.[4] در منابع از اين در با چندين نام ياد شده است: باب الحزاميه؛ باب بني‌حكيم بن حزام به علت روبه‌رو بودن با خانه‌هاي بنوحكيم بن حزام اسدي؛ باب البقالين به سبب قرار گرفتن در برابر بازار بقال‌ها[5]؛ و باب بني‌زبير.[6] در منابع متأخر، از نام باب الوداع نيز ياد كرده‌اند؛ زيرا زائران پس از طواف از اين در بيرون مي‌آمدند.[7]
نخستين بار در دوره حكومت مهدي عباسي (حك: 158-169ق.) به سال 167ق. يقطين بن موسي و ابراهيم بن صالح در گسترش مسجدالحرام، دري براي اين ورودي ساختند.[8] ارتفاع هر طاق 13 ذرع (حدود 5/6 متر) با پهناي پنج ذرع (حدود 5/2 متر) بود كه با هفت[9] يا هشت پله به مسجد راه مي‌يافت.[10] اين در كه برابر باب بني‌هاشم در ضلع شرقي مسجد ساخته شده بود، با اين هدف طراحي گشت تا سيل از آن بيرون رود و ويراني كمتري در مسجد ايجاد نمايد.[11] به سال 771ق. باب الحزوره كه با سقوط مأذنه آن بر اثر بارش باران‌هاي سيل‌آسا آسيب ديده بود، به فرمان سلطان شعبان بن حسين مملوكي (حك: 764-778ق.) و به دست علاء الدين علي تركماني، امير الحاج مصري، تعمير شد.[12]
باب حزوره در آتش‌سوزي مهيب به سال 802ق. در مسجدالحرام از ميان رفت. به سال 804ق. به فرمان فَرج بن برقُوق مملوكي (حك: 801-808ق.) و به دست امير بِيسَق[13] اين در با دو ورودي و ستوني مربع‌شكل در ميان آن‌ها بازسازي شد كه با 10 پله به درون مسجد راه داشت.[14] بر پايه مقياس نقشه مهندسان مصري، پهناي اين باب حدود 6 متر و پهناي هر ورودي كه از دو لنگه در چوبي تشكيل مي‌شد، دو متر بود. در قسمت جلو ورودي‌ها، سايباني با طاقي بلند قرار داشت. بر بالاي دو طاق، سه دايره طراحي شده بود و ميان آن‌ها عباراتي در چهار سطر نوشته شده بود. اين نوشته‌ها چنين بودند: «بسم الله الرحمن الرحيم و به نستعينُ»، «يا مُبدِءُ يا مُعِيدُ»، {إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَي مَعَادٍ} (قصص/28، 85) و {إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللهِ مَنْ آمَنَ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ} (توبه/9، 18) نيز بر آن، سال بازسازي و نام سلطان و امير بِيسَق نقش بسته بود. درون دايره‌ها نيز عباراتي در سه سطر نوشته شده بود. در دايره مياني، در خط بالا عبارت «رسول الله» و در خط وسط «لا اله الا الله» و در خط پايين «محمد» نگاشته بودند. دو دايره ديگر كه به شكل نماد سلطنتي بودند، شامل دعايي در حق سلطان فرج بن برقوق مملوكي بود. بر بالاي ستون وسط دو طاق، از سمت درون مسجد، سنگ‌نوشته‌اي قرار داشت كه به تاريخ بازسازي در به فرمان سلطان مملوكي و به دست امير بيسق ظاهري اشاره داشت.[15] اين بازسازي از چنان استحكامي برخوردار بود كه اين باب تا هنگام ويراني آن به سال 1368ق. به فرمان ملك عبدالعزيز (حك: 1293-1373ق.) به همان شكل باقي ماند.[16]
در نيمه نخست سده دهم ق. كنار اين در، دكه‌اي جاي داشت كه محل تقسيم صدقات و كمك‌هاي مالي حكمرانان عثماني ميان مردم مكه بود.[17]
منابع
اتحاف الوري: عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به كوشش عبدالكريم، مكه، جامعة ام القري، 1408ق؛ اثارة الترغيب و التشويق: محمد بن اسحق الخوارزمي (م.827ق.)، به كوشش ذهبي، مكه، مكتبة الباز، 1418ق؛ اخبار مكه: الازرقي (م.248ق.)، به كوشش رشدي الصالح، مكه، مكتبة الثقافه، 1415ق؛ اخبار مكه: الفاكهي (م.279ق.)، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق؛ تاريخ عمارة المسجدالحرام: حسين عبدالله باسلامه، جده، تهامه، 1400ق؛ تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام: طه عبدالقادر، مكه، جامعة ام القري؛ تحصيل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م.1321ق.)، به كوشش ابن دهيش، 1424ق؛ الجامع اللطيف: محمد بن ظهيره (م.986ق.)، به كوشش علي عمر، قاهره، مكتبة الثقافة الدينيه، 1423ق؛ الدرر الفرائد المنظمه: عبدالقادر بن محمد الجزيري (م.977ق.)، به كوشش محمد حسن، بيروت، دار الكتب العلميه، 1422ق؛ رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م.779ق.)، به كوشش التازي، رباط، المملكة المغربيه، 1417ق؛ شفاء الغرام: محمد الفأسي (م.832ق.)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، دار الكتب العلميه، 1421ق؛ الصحاح: الجوهري (م.393ق.)، به كوشش العطار، بيروت، دار العلم للملايين، 1407ق؛ لسان العرب: ابن منظور (م.711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق؛ مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت پاشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق؛ منائح الكرم: علي بن تاج الدين السنجاري (م.1125ق.)، به كوشش المصري، مكه، جامعة ام القري، 1419ق؛ موسوعة مكة المكرمة و المدينة المنوره: احمد زكي يماني، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق.
ابوالفضل رباني
[1]. تاريخ عمارة المسجد الحرام، ص125.
[2]. الصحاح، ج2، ص629؛ لسان العرب، ج4، ص185-186، «حزر».
[3]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص294؛ اخبار مكه، فاكهي، ج4، ص206-207.
[4]. رحلة ابن بطوطه، ج1، ص377؛ شفاء الغرام، ج1، ص315؛ منائح الكرم، ج1، ص482.
[5]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص91؛ اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص126؛ الجامع اللطيف، ص180، 194.
[6]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص91؛ اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص194-195؛ اتحاف الوري، ج2، ص217-218.
[7]. اثارة الترغيب، ج1، ص276؛ مرآة الحرمين، ج1، ص233؛ تحصيل المرام، ج2، ص611.
[8]. اتحاف الوري، ج2، ص217-218؛ مرآة الحرمين، ج1،ص238.
[9]. اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص195.
[10]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص91.
[11]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص80؛ اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص173.
[12]. مرآة الحرمين، ج1، ص235؛ الدرر الفرائد، ج1، ص416.
[13]. الجامع اللطيف، ص182-183.
[14]. مرآة الحرمين، ج1، ص233.
[15]. تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص118- 120.
[16]. تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص120؛ موسوعة مكة المكرمه، ج4، ص304.
[17]. موسوعة مكة المكرمه، ج4، ص304.