باب سُده
از درهای ضلع شمالی مسجدالحرام باب سده نخستین در از درهای دیوار شمالی مسجدالحرام بود که در گسترش دوران منصور عباسی (حک: 137-140ق.) ساخته شد.[1] باب سده مشهورترین نامی است که این در از سده 6ق. با آن شناخته می‌شد.[2] سیل‌هایی که از سمت کوه قُ
از درهاي ضلع شمالي مسجدالحرام
باب سده نخستين در از درهاي ديوار شمالي مسجدالحرام بود كه در گسترش دوران منصور عباسي (حك: 137-140ق.) ساخته شد.[1]
باب سده مشهورترين نامي است كه اين در از سده 6ق. با آن شناخته مي‌شد.[2] سيل‌هايي كه از سمت كوه قُعَيقَعان به سوي مسجدالحرام روانه مي‌شد، از اين در وارد مسجد مي‌شد. هم‌زمان با جاري شدن سيل، تخته چوبي از ساج را بر دهانه اين در قرار مي‌دادند تا از ورود آن پيش‌گيري كند. در دو طرف ديوارهاي باب، دو حفره ايجاد كردند تا لبه‌هاي اين تخته چوب درون آن فرورود و در برابر سيل به قدر كافي مقاومت كند.[3] شماري بر اين باورند كه اين باب به علت بسته شدن و سپس باز شدن، به سده شناخته شده است.[4]
در منابع سده سوم ق. اين در با نام باب دار عمرو بن عاص[5] به سبب نزديك بودن به منزل وي[6] خوانده شده است. در دوره‌هاي بعد، با نام‌هاي ديگر از اين باب ياد شده است؛ همچون: باب الوسيط در سده 5ق.[7]؛ باب الطبري در سده 6ق.[8]؛ باب سده الرهوط/ سده الوهوط[9] در سده 9 و 10ق.[10]؛ باب ابن عتيق در سده 11ق. به سبب نزديكي به خانه عبدالرحمن بن عبدالله بن عتيق حضرمي، وزير شريف حسن بن ابي نمي امير مكه (حك: 992-1010ق.).[11] در برخي منابع، از اين باب با نام سِدره ياد شده كه يا بر اثر همجواري با درخت سدر و يا به سبب تصحيف نام سده، چنين خوانده شده است.[12]
اين در كوچك با يك ورودي[13] در حكومت مهدي عباسي (حك: 158-169ق.) مرمت گشت.[14] باب سده داراي 10 ذرع طول (حدود پنج متر) و چهار ذرع عرض (حدود دو متر) بود و با هفت پله به صحن مسجدالحرام مي‌رسيد. هنگامي كه سيل، گل و لاي را به درون مسجد مي‌آورد، برخي پله‌هاي باب زير آن مدفون مي‌گشت.[15]
در سده هفتم ق. كنار اين در، مسافرخانه‌اي به نام رباط قزويني قرار داشت.[16] به سال 984ق. در دوران حكومت سلطان مراد سوم عثماني (حك: 982-1003ق.) اين باب ويران و به همان شكل پيشين ساخته شد. درِ جديد دو لنگهي بود و 5/2 متر وسعت داشت. در بالاي آن، شش كنگره به شكل برگ‌هاي سه ضلعي طراحي شده بود. بر بالاي چهار چوب اين در، عبارت «لا اله الا الله محمد رسول الله» را حكاكي كرده بودند.[17] پله‌هاي اين در را 15[18] يا 11[19] عدد دانسته‌اند. اين باب در گسترش اول سعودي، به سال 1381ق. برداشته شد.[20]
منابع
اخبار مكه: الازرقي (م.248ق.)، به كوشش رشدي الصالح، مكه، مكتبة الثقافه، 1415ق؛ اخبار مكه: الفاكهي (م.279ق.)، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق؛ الارج المسكي في تاريخ المكي: علي عبدالقادر الطبري (م.1070ق.)، به كوشش الجمال، مكه، المكتبة التجاريه، 1416ق؛ الاستبصار في عجائب الامصار: كاتب مراكشي (م.قرن6ق.)، بغداد، دار الشؤون الثقافيه، 1986ق؛ الاعلاق النفيسه: ابن رسته (م.قرن3ق.)، بيروت، دار صادر، 1892؛ افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازي (م.1365ق.)، به كوشش ابن دهيش، مكه، مكتبة الاسدي، 1430ق؛ تاريخ الخميس: حسين الدياربكري (م.966ق.)، بيروت، مؤسسة شعبان، 1283ق؛ تاريخ عمارة المسجدالحرام: حسين عبدالله باسلامه، جده، تهامه، 1400ق؛ تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام: طه عبدالقادر، مكه، جامعة ام القري؛ تاريخ مكة المشرفه: محمد ابن الضياء (م.854ق.)، به كوشش علاء و ايمن، بيروت، دار الكتب العلميه، 1424ق؛ تحصيل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م.1321ق.)، به كوشش ابن دهيش، 1424ق؛ الجامع اللطيف: محمد ابن ظهيره (م.986ق.)، به كوشش علي عمر، قاهره، مكتبة الثقافة الدينيه، 1423ق؛ رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م.779ق.)، به كوشش التازي، رباط، المملكة المغربيه، 1417ق؛ رحلة ابن جبير: محمد بن احمد (م.614ق.)، بيروت، دار مكتبة الهلال، 1986م؛ سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م.481ق.)، تهران، زوّار، 1381ش؛ شفاء الغرام: محمد الفأسي (م.832ق.)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، دار الكتب العلميه، 1421ق؛ مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت پاشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق؛ منائح الكرم: علي بن تاج الدين السنجاري (م.1125ق.)، به كوشش المصري، مكه، جامعة ام القري، 1419ق؛ موسوعة مكة المكرمة و المدينة المنوره: احمد زكي يماني، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق.
سيد مجتبي حسيني ـ سيد علي آقايي
[1]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص77، 93؛ تاريخ الخميس، ج1، ص124؛ تاريخ عمارة المسجد الحرام، ص129.
[2]. رحلة ابن جبير، ص74؛ الاستبصار، ص27؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص377.
[3]. اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص197؛ الاعلاق النفيسه، ص52.
[4]. الجامع اللطيف، ص193؛ مرآة الحرمين، ج1، ص234.
[5]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص77، 93؛ اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص196-197؛ تاريخ الخميس، ج1، ص124.
[6]. تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص28، 130.
[7]. سفرنامه ناصر خسرو، ص128.
[8]. الاستبصار، ص27.
[9]. تاريخ الخميس، ج2، ص124.
[10]. تاريخ مكة المشرفه، ص158.
[11]. الارج المسكي، ص182؛ تاريخ عمارة المسجد الحرام، ص130.
[12]. منائح الكرم، ج3، ص181-182؛ تحصيل المرام، ج1، ص386؛ ج2، ص625؛ تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام،ص132.
[13]. الاستبصار، ص27؛ تاريخ الخميس، ج2، ص124؛ مرآة الحرمين، ج1، ص234.
[14]. تاريخ عمارة المسجد الحرام، ص129.
[15]. الاعلاق النفيسه، ص52.
[16]. شفاء الغرام، ج1، ص431؛ افادة الانام، ج2، ص387.
[17]. تاريخ عمارة المسجد الحرام، ص129-130؛ تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص132.
[18]. مرآة الحرمين، ج1، ص234.
[19]. تاريخ عمارة المسجد الحرام، ص129؛ تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص132.
[20]. تاريخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص132؛ موسوعة مكة المكرمه، ج4، ص321.