باب عباس
از درهای ضلع شرقی مسجدالحرام باب عباس از درهایی است که به سال 161ق. در گسترش اول دوران مهدی عباسی (حک: 158-169ق.) در انتهای سمت جنوبی دیوار شرقی مسجدالحرام پس از باب النبی ساخته شد. این در که چهارمین باب در این ضلع مسجد بود[1]، به سبب قرار داشتن
از درهاي ضلع شرقي مسجدالحرام
باب عباس از درهايي است كه به سال 161ق. در گسترش اول دوران مهدي عباسي (حك: 158-169ق.) در انتهاي سمت جنوبي ديوار شرقي مسجدالحرام پس از باب النبي ساخته شد. اين در كه چهارمين باب در اين ضلع مسجد بود[1]، به سبب قرار داشتن در برابر خانه عباس بن عبدالمطلب، عموي پيامبر(صلي الله عليه و آله) به اين نام شهرت يافت.[2] در منابع پيشين، از آن با نام باب بني‌هاشم[3] نيز ياد شده؛ زيرا در برابر شعب بني‌هاشم (شعب علي(عليه السلام قرار داشت. چنين برمي‌آيد كه ساخت باب ديگري در گسترش دوم دوران مهدي كنار اين در و نام‌گذاري آن به باب بني‌هاشم[4] سبب تغيير نام اين در به باب عباس گشته است. در دوره‌هاي پسين، به سبب آن‌كه كنار اين باب بر جنازه‌ها نماز مي‌خواندند[5]، از آن با نام باب الجنائز نيز ياد شده است.[6]
باب عباس، نخست با دو ستون و سه طاق ساخته شد. ارتفاع هر طاق 13 ذرع (بيش از شش متر) و پهناي آن 21 ذرع (بيش از 10 متر) بود. بر روي اين در، با فاصله بيش از سه متر از بالاي طاق، پنجره‌اي از چوب ساج مزين به طلا، به طول 26 ذرع (كمتر از 13 متر) و پهناي سه ذرع و 12 انگشت (كمتر از دو متر) قرار داشت. ديواره‌ها و بالاي اين باب با سنگ‌هاي رنگي تزيين شده بود. اين باب با هفت پله به صحن مسجد مي‌رسيد.[7] در تعمير مسجد به فرمان متوكل عباسي (حك: 232-247ق.) بر ديواره بيروني باب، كتيبه‌اي قرار گرفت كه بر آن، نام عبدالله بن محمد بن داود، امير مكه (238-242ق.) و تاريخ تعمير مسجد به فرمان خليفه، نوشته شده بود.[8] بيرون اين باب، ميله سبز رنگي قرار داشت كه نشانگر سعي از مروه به سوي صفا بود.[9]
از تعميرات و بازسازي‌هاي اين باب در دوران مماليك، گزارش‌هايي در دست است. به سال 738ق. در دوران حكومت سلطان محمد قلاوون (حك: 709-741ق.) هنگامي كه چهار لنگه اين باب بر اثر سيل كنده شد، اين لنگه‌ها بازسازي و نصب گشت.[10] نيز در دوران حكومت سلطان ابونصر برسباي (حك: 825-841ق.) به سال826ق. در بازسازي درهاي مسجد به دست امير مُقبِل قُدَيدي، كارگزار گسترش و بازسازي حرم، همه لنگه‌هاي سه ورودي اين باب نيز بازسازي شد.[11] فأسي (م.832ق.) از وجود 15 كنگره بر روي اين در گزارش داده[12] كه گويا مربوط به بازسازي‌هاي اين دوره است.
در دوران عثماني، هنگام حكومت سلطان مراد عثماني (حك: 982-1003ق.) اين باب به سال984ق. با همان شكل پيشين با سه ورودي به پهناي 12 متر بازسازي شد و بر ديوار بيروني آن، كتيبه‌اي نصب كردند كه روي سنگ زرد شُمَيسي، كنده‌كاري و زراندود شده بود. اين نوشته در بر دارنده حمد خداوند براي فرستادن پيامبر9 و نيز ستايش سلطان سليم و فرزندش سلطان مراد بود. نيز از آغاز بازسازي مسجد در دوران سلطان سليم و پايان آن به سال 984ق. در دوران حكومت سلطان مراد، حكايت داشت. طولاني بودن متن اين نوشته موجب شد كه اين كتيبه تا بالاي باب علي7 كه كنار اين باب قرار داشت، ادامه يابد.[13] به سال 1299ق. بر ديوار سمت چپ اين در، عبارت «الله محمد ابوبكر عمر عثمان» نوشته شد.[14] ايوب صبري پاشا (م.1290ق.) از بازسازي ورودي‌هاي اين باب در دوره خود ياد كرده و شمار پله‌هاي آن به صحن مسجد را پنج و به مسعي نُه پله دانسته است.[15] رفعت پاشا (م.1353ق.) پله‌ها را 11 عدد دانسته است.[16] شايد اين تغيير در نتيجه بازسازي ديگري در سده 14ق. باشد.
در گسترش اول سعودي به سال 1375ق. با افزوده شدن مسعي به مسجد، باب عباس از ميان رفت و در برابرش در آن سوي مسعي، دري ديگر با همان نام ساخته شد. اين در همانند ديگر درهاي مسجد كه در آن سوي مسعي قرار داشتند، از يك ورودي بزرگ تشكيل شده است.[17]
منابع
اتحاف الوري: عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به كوشش عبدالكريم، مكه، جامعة ام القري، 1408ق؛ اثارة الترغيب و التشويق: محمد الخوارزمي (م.827ق.)، به كوشش الذهبي، مكه، مكتبة نزار مصطفي الباز، 1418ق؛ آموزگار جاويد: صادق لاريجاني، مرصاد، 1377ش؛ اخبار مكه: الازرقي (م.248ق.)، به كوشش رشدي الصالح، مكه، مكتبة الثقافه، 1415ق؛ اخبار مكه: الفاكهي (م.279ق.)، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق؛ الاعلاق النفيسه: ابن رسته (م.قرن3ق.)، بيروت، دار صادر، 1892م؛ البلدان: ابن الفقيه (م.365ق.)، به كوشش يوسف الهادي، بيروت، عالم الكتب، 1416ق؛ التاريخ القويم: محمد طاهر الكردي، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق؛ تاريخ عمارة المسجدالحرام: حسين عبدالله باسلامه، جده، تهامه، 1400ق؛ الجامع اللطيف: محمد بن ظهيره (م.986ق.)، به كوشش علي عمر، قاهره، مكتبة الثقافة الدينيه، 1423ق؛ الزهور المقتطفه: محمد الفأسي (م.832ق.)، به كوشش محمد حسن، بيروت، دار الكتب العلميه، 1422ق؛ شفاء الغرام: محمد الفأسي (م.832ق.)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، دار الكتب العلميه، 1421ق؛ مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت پاشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق؛ موسوعة مرآة الحرمين الشريفين: ايوب صبري پاشا (م.1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربيه، 1424ق؛ موسوعة مكة المكرمة و المدينة المنوره: احمد زكي يماني، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق.
سيد علي خيرخواه علوي
[1]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص78، 88؛ اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص170، 189.
[2]. الجامع اللطيف، ص193؛ التاريخ القويم، ج2، ص422.
[3]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص97؛ اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص202.
[4]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص88؛ اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص166؛ البلدان، ص153.
[5]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص97؛ اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص202.
[6]. اثارة الترغيب، ج1، ص289؛ مرآة الحرمين، ج1، ص220؛ تاريخ عمارة المسجد الحرام، ص118.
[7]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص87-88؛ اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص189؛ الاعلاق النفيسه، ص49.
[8]. اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص189.
[9]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص88؛ اخبار مكه، فاكهي، ج2، ص170، 189.
[10]. اتحاف الوري، ج3، ص212.
[11]. الزهور المقتطفه، ص84؛ اتحاف الوري، ج3، ص599-600.
[12]. شفاء الغرام، ج1، ص312.
[13]. التاريخ القويم، ج3، ص53.
[14]. مرآة الحرمين، ج1، ص230.
[15]. موسوعة مرآة الحرمين، ج1، ص23؛ ج2، ص570.
[16]. مرآة الحرمين، ج1، ص230.
[17]. موسوعة مكة المكرمه، ج4، ص371.