برکه قَسْری
حوضی برای رساندن آب شیرین به حرم مکی برکه قسری در ثَقَبَه، بخشی از دامنه کوه ثُبیر و مشرف بر بخش شمالی منا، قرار داشت. این برکه با نام بُردی[1] نیز معرفی شده است. سلیمان بن عبدالملک (حک: 96-99ق.) با هدف کاستن اهمیت زمزم نزد مسلمانان، در نامه&
حوضي براي رساندن آب شيرين به حرم مكي
بركه قسري در ثَقَبَه، بخشي از دامنه كوه ثُبير و مشرف بر بخش شمالي منا، قرار داشت. اين بركه با نام بُردي[1] نيز معرفي شده است. سليمان بن عبدالملك (حك: 96-99ق.) با هدف كاستن اهميت زمزم نزد مسلمانان، در نامه‌اي به امير مكه خالد بن عبدالله قسري*، به او فرمان داد تا با انتقال آب گوارا و زلال ثقبه به مسجدالحرام، مردم را به استفاده از آن تشويق نمايد.[2] برخي از تاريخ‌نگاران اين نامه را به وليد بن عبدالملك (حك: 86-96ق) نسبت داده‌اند.[3]
خالد با استفاده از قطعه سنگ‌هاي بزرگ نقش‌دار، آبگيري محكم در ثقبه ساخت و آب چشمه‌اي را به آن هدايت كرد. سپس آب آن را از طريق لوله‌هاي سربي زيرزميني به مسجدالحرام رساند و با ساخت حوضچه‌اي ميان زمزم و ركن و مقام كه در وسط آن فواره‌اي فراهم شده بود، استفاده از اين آب را براي همگان ممكن ساخت. افزوني آب اين حوضچه از طريق قناتي كه با سرب پوشيده شده بود، به حوضي نزديك باب الصفا، از درهاي مسجدالحرام، مي‌ريخت تا براي وضو از آن استفاده شود. اين آب در ادامه مسير به بيرون از مسجد و بركه‌اي در بازار كنار صفا هدايت مي‌شد.[4]
با رسيدن آب به حرم، خالد شترهايي نحر كرد و گوشت آن را ميان مردم مكه تقسيم نمود. سپس بر منبر رفت و به پشتوانه شيريني اين آب و شوري و تلخي آب زمزم، خليفه را از ابراهيم پيامبر برتر دانست.[5] با وجود كوشش‌هاي ياد شده، مردم اقبالي به اين حوضچه‌ها نشان ندادند و همچنان به استفاده از آب زمزم پرداختند. اين امر خشم خالد را برانگيخت و در منبر به سرزنش آن‌ها پرداخت.[6]
پس از نابودي امويان و روي كار آمدن بني‌عباس (132ق.) داود بن علي، عموي سفاح نخستين خليفه عباسي (حك: 132-136ق.) حوضچه كنار زمزم را ويران كرد و مسير آب را به حوض نزديك باب الصفا تغيير داد. اين اقدام وي با شادي و خشنودي فراوان مردم همراه شد.[7]
نكته‌اي كه درباره گزارش‌هاي ياد شده نبايد از نظر دور داشت، هم‌عصري نويسندگان اين منابع با عباسيان است كه دشمنان سرسخت امويان بودند؛ حميري (م.900ق.) ويراني اين حوضچه را به دست مردم مكه دانسته و بر اين باور است كه مردم هيچ نشاني از آن بر جاي نگذاشتند.[8]
در سال 256ق. بُشر، از غلامان خليفه منصور عباسي، لوله‌هاي سربي استفاده شده در زمان خالد را بيرون آورد و در تعمير فواره حوض‌هاي زمزم به كار برد.[9]
قطعه سنگي بزرگ كه از ساخت بركه خالد در ثبير افزون مانده بود، در دوره مهدي عباسي در آستانه باب الشيبه، از درهاي مسجدالحرام، نهاده شد كه مردم به اشتباه آن را از بقاياي بت‌هاي جاهلي دانستند.[10]
منابع
اخبار مكه: الازرقي (م.248ق.)، به كوشش رشدي الصالح، مكه، مكتبة الثقافه، 1415ق؛ اخبار مكه: الفاكهي (م.279ق.)، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق؛ البدء و التاريخ: المطهر المقدسي (م.355ق.)، بيروت، دار صادر، 1903م؛ تاريخ طبري (تاريخ الامم و الملوك): الطبري (م.310ق.)، به كوشش محمد ابوالفضل، بيروت، دار احياء التراث العربي؛ تاريخ مكة المشرفه: محمد ابن الضياء (م.854ق.)، به كوشش علاء و ايمن، بيروت، دار الكتب العلميه، 1424ق؛ تاريخ اليعقوبي: احمد بن يعقوب (م.292ق.)، بيروت، دار صادر، 1415ق؛ الروض الانف: السهيلي (م.581ق.)، به كوشش عبدالرحمن، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1412ق؛ الروض المعطار: محمد بن عبدالمنعم الحميري (م.900ق.)، به كوشش احسان عباس، بيروت، مكتبة لبنان، 1984م؛ الكامل في التاريخ: ابن اثير (م.630ق.)، بيروت، دار صادر، 1385ق.
ابوالفضل رباني
[1]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص107؛ اخبار مكه، فاكهي، ج3، ص149.
[2]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص107-108؛ تاريخ يعقوبي، ج2، ص293-294.
[3]. تاريخ طبري، ج6، ص440؛ الكامل، ج4، ص536؛ الروض الانف، ج2، ص117.
[4]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص107-108.
[5]. البدء و التاريخ، ج6، ص41.
[6]. اخبار مكه، فاكهي، ج3، ص151.
[7]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص108-109.
[8]. الروض المعطار، ص293.
[9]. اخبار مكه، فاكهي، ج3، ص151-152.
[10]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص78؛ تاريخ مكة المشرفه، ص155-156.