بزم غریب

 

اين كتاب از سفرنامه‌هاي حج دوره قاجار، نوشته محمد علي بن محمد رضي بروجردي است كه شرح سفر ده ماهه حج خود را در آن نگاشته است. آغاز اين سفر سه‌شنبه چهاردهم شعبان سال 1261ق. بوده است. نام كتاب نيز بر پايه حروف ابجد بر همين تاريخ دلالت دارد. (ص742) كتاب آگاهي‌هاي بسياري را از راه‌ها، منازل، شهرها و كشورهاي مسير جنوبي حج ايرانيان در خود دارد. شرح حال نويسنده و علت شهرت او به «بروجردي» دانسته نيست. ولي اهل شيراز بوده و سفر خود را از اين شهر آغاز كرده است. كتاب را يكي از آشنايانش به نام احمد بن ابوالحسن شريف كتابت كرده و از حاشيه‌هايي كه او بر كتاب نوشته و نيز متن كتاب برمي‌آيد كه نويسنده از خان‌هاي فارس و اهل فضل بوده است. (ص803)

 

بخشي از سفر، دريايي بوده و از طريق خليج فارس، درياي عمان، اقيانوس هند و درياي سرخ صورت پذيرفته است.[1] نويسنده با نثري مسجّع و زيبا آگاهي‌هايي از وضعيت مذهبي، سياسي، اجتماعي، اقتصادي و جغرافيايي مناطق ساحلي مسير سفر خود و مكه و مدينه به دست داده است. مطالب كتاب را در دو بخش مي‌توان گنجانيد:

 

در اين بخش،‌ اطلاعاتي از اين دست را مي‌توان يافت: معرفي خان‌ها و حاكمان سياسي (براي نمونه: ص744، 758)، نام شهرها و مناطق ميان راه همراه با چگونگي تلفظ و گاه وجه تسميه آن‌ها (براي نمونه: ص760، 766)، كيفيت دريانوردي در آن روزگار، اصطلاحات، نام اجزا و اشيا و خدمه كشتي و آگاهي‌هاي ارزشمندي از دريانوردي آن دوران در خليج فارس (ص749-757)، فاصله شهرها از يكديگر و تا مكه (ص764-767)، چگونگي رفتار مردم كشورهاي جنوبي با حاجيان و شهروندان ايراني. نويسنده وضعيت امنيتي ايرانيان را مناسب ندانسته و بيان كرده كه برخي از كشتي‌هاي ايراني براي حفظ امنيت خود ناچار به نصب پرچم انگليس مي‌شوند؛ زيرا انگليسي‌ها از امنيت كامل برخوردارند. (ص757) نويسنده هنگام سفر در سرزمين عربستان، همواره از هجوم راهزنان و سارقان بومي يا باج‌گيري عرب‌هاي باديه‌نشين، در رنج و هراس و گاه شاهد چپاول‌هاي آن‌ها بوده است. (ص773، 778)

 

ƒ 2. حرمين شريفين

در اين بخش نيز درباره اين امور مي‌توان آگاهي‌هايي يافت: مسجدالحرام، كعبه و اشياي مربوط به آن، حجرالاسود، حجر اسماعيل، مقام ابراهيم، چاه زمزم، صفا و مروه كه بيشتر همراهِ وصف شكل ظاهري و يادكرد مساحت و اندازه و ارتفاع است (ص768)، آداب و مناسك حج (ص767-768)، خادمان بيت الله الحرام از جمله خواجگان يا اغوات* كه شمار آن‌ها 50 تن بوده است (ص770)، اوضاع سياسي و عزل و نصب‌هاي حكومتي مكه (ص766، 771)، شمار امامان جماعت مسجد كه چهار تن از چهار مذهب اهل سنت بوده‌اند و چگونگي برگزاري نمازهاي جماعت در آن جا (ص772)، بيان خصوصيات و اندازه و مساحت مكان‌هاي مدينه و اشياي مسجدالنبي. (ص775-777) نويسنده در باب زيارت امامان بقيع، متولّيان مشاهد را بسيار سختگير دانسته است. او درباره مردم مدينه مي‌گويد: «با اين كه اهل مدينه نسبت به اهل مكه، بسي مهربان و با سلوك اند، عجم در نظر آن‌ها مفلوك، و معتبرترين حجاج، بسي دني و صُعلوك.» (ص775)

 

بزم غريب به كوشش محمد مهدي معراجي به سال 1376ش. با استفاده از دو نسخه خطي تصحيح گشته و در دفتر ششم «ميراث اسلامي ايران» كتابخانه آيت‌الله نجفي در 64 صفحه با قطع رقعي مرعشي چاپ شده است. اين سفرنامه همچنين در مجموعه پنجاه سفرنامه حج قاجاري به كوشش رسول جعفريان، با مقدمه همان محقق آمده است.[2]

 

 

---