به سوی خانه خدا

 

اين كتاب گزارش سفر حج نويسنده در سال 1393ق./1352ش. از شهر تهران است و آگاهي‌هايي درباره حج‌گزاري و كاروان‌هاي حج ايرانيان و ادارات و سازمان‌هاي ايراني مربوط به حج در آغاز دهه پنجاه ش. به دست مي‌دهد. معرفي كشور عربستان سعودي به لحاظ سياسي، اجتماعي، فرهنگي، اقليمي، عمراني و مذهبي در آن دوره، پادشاهي خالد بن عبدالعزيز، از مطالب كتاب است. علي دهقان‌ به سال 1285ش. در اروميه زاده شد و در دانشسراي عالي تهران تحصيل نمود. وي به سال 1323ش. به رياست اداره فرهنگ و در سال 1340ش. به استانداري استان چهارم، رضائيه (اروميه) منصوب شد. آثار و تأليفاتي در حوزه فرهنگ و علوم تربيتي به او نسبت داده‌اند.[1]

 

او هنگام سفر حج بازنشسته بوده است. (ص1) سفرنامه حاضر ابتدا به صورت يادداشت‌هاي روزانه نوشته شده و پس از سفر، تأليف و تنظيم گشته است. دهقان براي تكميل آگاهي‌هاي سفرنامه از برخي كتاب‌هاي تاريخي و سفرنامه‌هاي حج از جمله تاريخ يعقوبي و سفرنامه ابن بطوطه، عباس پهلوان و علينقي منزوي استفاده كرده است؛ سفر دهقان به حجاز به صورت هوايي بوده است. او از تهران، نخست به جده (ص29-30) و پس از چند ساعت، با هواپيمايي ديگر به مدينه پرواز كرده است. (ص39-40) در جده ساعاتي در مدينة الحاج به سر برده؛ جايي كه مسافران ايراني براي چند ساعت انتظار پرواز به مدينه از برخي امكانات رفاهي بهره‌مند مي‌شده‌اند و شامل چند ساختمان بوده است. (ص33)

 

جز فصل اول كه مربوط به تهيه مقدمات سفر است، اين سفرنامه به ترتيب روزهاي سفر، از روز اول تا بيست و نهم، تنظيم شده است. بخش مفصل اين كتاب به ذكر جزئيات اموري مانند معاينه پزشكي حج اختصاص يافته است. (ص2-87) آگاهي‌هاي تاريخي از كشور عربستان و شهر مكه و مدينه و جده، شرح جنگ‌ها و زندگي شخصيت‌هاي آغاز اسلام، مساجد، راه‌ها و نيز بهاي خدمات و مواد خوراكي، فاصله ميان شهرها و مكان‌هاي ديگر و جز آن به تفصيل ميان مطالب كتاب گنجانده شده است. (براي نمونه: ص8) نويسنده گاه نظر خود را درباره برخي رويدادهاي تاريخي مربوط به حج بيان كرده است. (ص187-188) وي همراه گزارش اتفاقات سفر و مناسك حج، به فراخور، انتقادهايي را در زمينه موضوعات گوناگون به ميان آورده است. براي نمونه از روحانيان كاروان انتقاد كرده كه حج‌گزاران را از فلسفه حج و مناسك آن آگاه نمي‌كنند. (ص90، 187)

 

مقايسه اين سفرنامه با سفرنامه‌هاي دهه چهل ش. (براي نمونه، با من به خانه خدا بياييد*) حاكي از بهبود نسبي وضعيت حاجيان ايراني به لحاظ سازماندهي، مديريت و امكانات رفاهي و بهداشتي در دهه پنجاه ش. است. به گفته نويسنده، سازمان اوقاف و شير و خورشيد سرخ ايران نزديك مسجدالحرام ساختماني اجاره نموده و بر امور حج‌گزاري ايرانيان نظارت داشته است. (ص155-156)

 

كتاب را مي‌توان به چهار بخش تقسيم كرد: تهيه مقدمات سفر، مدينه منوره، مكه مكرمه، و مناسك عمره و حج تمتع و بازگشت؛ بخش نخست: اين بخش به تهيه مقدمات سفر حج مي‌پردازد. نحوه ثبت نام حجاج، معاينات پزشكي و تزريق واكسن، تعيين كاروان، توصيه‌هاي اوقاف و مدير كاروان به زائران مانند همراه نداشتن مفاتيح الجنان (ص19) و جلسه توجيهي مسافران حج. او در اين بخش به پاره‌اي از نارسايي‌ها همچون مشكلات اداري و قوانيني كه آن‌ها را نادرست مي‌پندارد، پرداخته است؛ از جمله اين كه ايرانيان از سفر به همه كشورهاي عربي در ايام حج منع مي‌شده‌اند تا مبادا خود به صورت مستقل و بيرون از چارچوب اوقاف به حج روند. به نظر وي، اين قانون مشكلاتي را براي كساني كه به دليل‌هاي ديگر ناچار بوده‌اند به كشورهاي عربي سفر كنند، پديد مي‌آورده است. (ص13)

 

به گفته دهقان، كاروان آن‌ها يك روحاني، يك سخنران مذهبي با تحصيلات دانشگاهي، يك مداح و يك پزشك در اختيار داشته است. شمار خادمان كاروان‌ها به تناسب بزرگي آن‌ها متغير بوده است. (ص21، 81-82) به سال 1352ش. هزينه سفر حج 65 هزار ريال بوده و در برابر ارائه خدمات افزون، هزينه‌اي در حدود بيست هزار ريال دريافت مي‌شده است. (ص9) زائران مي‌بايد نام مطوف* مكه و دليل (راهنما) خود در مدينه را همواره به ياد مي‌داشتند تا هنگام بررسي و بازرسي، در گذرنامه‌شان ثبت شود. در غير اين صورت، خود ماموران عربستان براي آن‌ها مطوف و دليل تعيين مي‌كردند. (ص31-32) وظيفه مطوف و دليل، حل پاره‌اي از مشكلات اجرايي و تداركاتي و ارائه برخي راهنمايي‌ها در مكه و مدينه بوده است. با اين همه و بر خلاف انتظار دهقان، او دليل را تنها يك بار ديده و مطوف را اصلاً ديدار نكرده است؛ بخش دوم: به گزارش دهقان، مدينه به سرعت در حال تغيير بوده و ساختمان‌هاي قديم را ويران و خيابان و بناهاي جديد مي‌ساخته‌اند. بخشي از مطالب اين بخش به شرح پيشينه مردم مدينه اختصاص يافته است. (ص64) بيشتر مردم مدينه در آن هنگام تنگدست بوده‌اند. (ص64-65) دهقان محله شيعه‌نشين نخاوله* را ديده و با تأثر از فقر سخت و وضعيت غير بهداشتي و آلوده آن ياد كرده است. (ص92) او از مسموميت نيمي از اعضاي كاروان در يك شب به علتي ناشناخته گزارش داده است. (ص93) به رغم گزارش برخي سفرنامه‌هاي سال‌هاي پيش كه حاكي از بدرفتاري مأموران سعودي با ايرانيان است[2]، به گفته دهقان، رفتار مأموران با ايرانيان مناسب بوده و حتي هنگامي كه زائران ايراني ضريح پيامبر(ص) را مي‌بوسيده‌اند، آنان بي‌احترامي روا نمي‌داشته‌اند. او تغيير رفتار سعودي‌ها را برخاسته از سياست خارجي دولت وقت ايران دانسته است. (ص80) به گفته نويسنده، در نتيجه توصيه‌هاي سازمان اوقاف ايران، حج‌گزاران و زائران ايراني به لحاظ وضعيت ظاهري و پوشش از ديگر زائران آراسته‌تر بوده‌اند. (ص89)

 

بخش سوم: دهقان روز سيزدهم سفر خود، با اتوبوس از مدينه به مكه رفته است. (ص107) او به صورت مفصّل، محرمات احرام و برخي مناسك را برشمرده (ص112-117) و از حكومت سعودي به دليل نامناسب بودن مكان استراحت ميان راه نزديك بدر و فقر مردم منطقه، انتقاد كرده است. (ص120-121) تاريخچه شهر مكه (ص124، 127-132)، معرفي شهر كنوني (ص126-130)، مسجدالحرام و تاريخ آن، گوشه‌اي از فلسفه برخي مناسك حج و ماجراي هاجر و اسماعيل (ص132-137) و معرفي ديگر مكان‌ها و اشياي مربوط به حج و مسجدالحرام از موضوعات مفصل اين بخش است؛ نويسنده حاجيان كشورها را به سه گروه تقسيم كرده است: اول، گروهي عرب فقير كه در خيابان‌ها و مسجدالحرام يا در چادرهاي بيرون مكه به سر مي‌برند. دوم، مردم كشورهايي مانند مصر، الجزاير، سوريه، تركيه و اردن كه در محل‌هاي تقريبا خوب اقامت كرده، تشكيلات مناسبي دارند. سوم، حاجيان ايراني و چند كشور اندك ديگر كه از سازمان منسجم و امكانات بسيار خوب برخوردارند. به گفته او، مردم مكه نيز بدين سبب حاجيان ايراني را مي‌ستوده‌اند. (ص170-171)

 

بنا بر آماري كه به نقل از مقام‌هاي عربستان در اين بخش آمده، شمار حجاج، جز حاجيان عربستان، در آن سال بيش از 600 هزار تن بوده است. دهقان دليل كمتر شدن شمار حاجيان را نسبت به سال پيش، نبرد اعراب و اسرائيل دانسته است. ايران با بيش از 50 هزار تن حج‌گزار، پس از پاكستان در رتبه دوم جاي داشته است. (ص219-220) در اين بخش، آماري دقيق از شمار حاجيان كشورها و مناطق گوناگون جهان ارائه شده است. دهقان مقايسه‌اي ميان مكه و مدينه ترتيب داده كه حاوي آگاهي‌هايي است؛ از جمله اين كه ساكنان مكه از رفاه بيشتري برخوردارند. (ص221-222)

 

بخش چهارم: اين بخش از سفرنامه، شرح بازديدها و زيارت‌هاي دهقان از مكان‌ها و آثار تاريخي و مذهبي پس از مناسك حج است. وي در آغاز از فوايد نظارت سازمان اوقاف بر حج سخن گفته و از ديگران گزارش كرده كه در سال‌هاي پيش برخي مديران كاروان‌ها و حمله‌دارها به گونه‌اي حج‌گزاران را سرگردان و ناراحت مي‌كرده‌اند كه حتي بعضي از مناسك و مراسم حج واجب آن‌ها از دست مي‌رفته است. (ص224) او مداخله سازمان اوقاف در حج‌گزاري ايرانيان را سودمند خوانده و برخي از فوايد آن را برشمرده است. (ص224-226)

 

دهقان دو روز پاياني سفر را در جده گذرانده و روز بيست و نهم سفر (18 ذي‌حجه) از فرودگاه جده به ايران بازگشته است. او در پايان كتاب، ديدگاه‌هايي درباره شيوه اداره حرمين شريفين ارائه نموده و پيشنهاد كرده است كه مكه و مدينه به عنوان مكان‌هاي مذهبي متعلق به همه مسلمانان، به صورتي مستقل و زير نظر شورايي از نمايندگان كشورهاي اسلامي اداره شوند. (ص270-276)

 

قسمت‌هايي از اين سفرنامه، نخست در مجله خواندنيها با عنوان «يادداشت‌هاي روزانه يك حاجي ايراني در سفر مكه سال گذشته» به سال 1353ش. در چند شماره پياپي به چاپ رسيد. سپس به سال 1354ش. در چاپ آذين با عنوان بسوي خانه خدا با زيرعنوان «گزارش مشروح سفر به عربستان سعودي و انجام مناسك حج تمتع از 23 آذر تا 19 دي‌ماه 1352 ش.» در 276 صفحه وزيري منتشر گشت.

---