بلغة المرام فی الرحلة الی بیت الله الحرام و الی المدینة النبویه

كتاب بلغة المرام في الرحلة الي بيت الله الحرام و الي المدينة النبويه شرح سفر حج نويسنده به سال 1211ق. است كه بيشتر آن به صورت دريايي صورت پذيرفته است. آغاز اين سفر از شهر صنعاء بوده و از راه خشكي، پس از عبور از قريه شُجَينه، روستايي در يمن در سرزمين‌هاي راميه عليا[1]، و سفر دريايي از بندر حُدَيْده در ساحل درياي سرخ در 250 كيلومتري صنعاء[2] تا جده ادامه يافته است؛ نويسنده زاده 1190ق. در شهر صنعاء و از محدثان، تاريخ‌نگاران، اديبان و فقيهان شهير زيديه در كشور يمن بوده است.[3] وي تحصيلات خود را نزد پدر آغاز كرد و از دانشوران يمن از جمله محمد بن علي شوكاني (م.1250ق.) بهره برد و به سال 1268ق. در 78 سالگي درگذشت.[4]

 

وي در اين سفرنامه با ريزبيني به وصف شرايط سفر دريايي و سختي‌هاي آن و مقايسه‌اش با سفرهاي زميني پرداخته است. وصف دقيق كشتي‌ها و ادوات آن‌ها با ترسيم نقشه فني كشتي‌ها (ص46-47)، چگونگي غواصي و صيد ماهي و مباحثي درباره دريانوردي در آن روزگار (ص41)، وصف دقيق جغرافيايي و اقليمي و سياسي شهرهاي ميان راه، توضيح عادات و رسم‌ها وخلق و خوي مردم بعضي مناطق به ويژه مكه و مدينه، معرفي كارگزاران (ص38-39، 52، 95) و چگونگي حكمراني آن‌ها، و همچنين رسيدگي مأموران به حرمين شريفين از موضوعات سفرنامه‌ هستند. شرح مسيرهاي آبي و خشكي و بنادر و جزاير مسير حج (براي نمونه: ص38، 40، 44) و معرفي حيوانات (ص28) و گياهان (ص34) و شرايط جوّي (ص32) از مباحث جغرافيايي و اقليمي كتاب به شمار مي‌روند؛ در مبحث جدّه، شرح ديده‌هاي نويسنده از قبر منسوب به حضرت حواء و ويژگي‌هاي شهر و مردم آن آمده است. (ص53-54)

مطالب درباره مكه و مدينه به‌گونه دقيق‌تر آمده و بخشي مفصل را به خود اختصاص داده‌اند. نويسنده فاصله ميان جده و مكه را دو روز گزارش داده است. بخشي از آگاهي‌هاي نويسنده در اين بخش داراي آمار و ارقام‌ هستند. او ابعاد كعبه را بيان كرده و سپس درهاي مسجدالحرام (ص54-59)، مقام‌هاي مذاهب چهارگانه اهل سنت (ص55-59) و موقعيت جغرافيايي آن‌ها را شمرده و ايجاد مقام‌هاي يادشده را گونه‌اي بدعت و عاملي براي تفرقه مسلمانان دانسته كه حكومت بني‌عباس به سبب دشمني با خاندان علي(ع) و فاطمه زهرا3 بنا كرده است. (ص68) مؤلف نقشه‌هايي از مكه را رسم نموده است. وي در يكي از نقشه‌هاي كعبه، به ذكر جهت قبله شهرهاي گوناگون جهان پرداخته است؛ چنان‌كه ميان مقام ابراهيم و در كعبه را جهت قبله خراسان از جمله خوارزم ياد كرده است. درباره ديگر مناطق اسلامي نيز همين شيوه را در پيش گرفته است. (ص60-61، 64-66) نويسنده در اثناي مباحث كعبه، فضيلت‌هاي ويژه برخي مقام‌هاي پيرامون آن را نيز به احاديث و آيات مستند كرده است. (ص67)

 

در مباحث مدينه، موقعيت دقيق جغرافيايي شهر، نام‌ها و موقعيت كوه‌ها و محل قبور شهدا در پيرامون مدينه را توضيح داده است. در اين بخش نيز مانند كعبه، نقشه‌هايي از حرم نبوي رسم كرده است. وصف فضاي داخلي حرم، محراب، منبر، روضه و همچنين قبر منسوب به حضرت فاطمه زهرا3 (ص140-142، 178) و چينش قبر مطهر پيامبر(ص) و قبور ابوبكر و عمر (ص145) از مطالب اين بخش هستند. در كنار اين مطالب، به بيان فضيلت زيارت قبر پيامبر(ص) و ديگر قبور پرداخته و آن را به پشتوانه روايات، از منابع اهل‌ سنت شمرده و نيز به اجماع علما، از سنت‌هاي پيامبر دانسته است. (ص132-134) ياد كردن از برخي رخدادهاي تاريخي مانند حمله ابوطاهر قرمطي* (317ق.) به حجاز، از مطالب تاريخي اين بخش است. (ص56) در پايان مطالب مربوط به مكه و مدينه، بخشي به مقايسه فضيلت مكه و مدينه و نماز در حرمين و گزارش سخنان دانشوران در اين باب اختصاص يافته و مورد نقد و بررسي قرار گرفته است. (ص179-182)

 

بخش‌هايي از كتاب، به آداب و رسم‌ها و ويژگي‌هاي كاروان‌هاي حاجيان مناطق گوناگون اختصاص يافته است؛ مانند چگونگي محمل مصري (ص85) و شامي (ص185) و تشريح سنت برخي حج‌گزاران در تزيين و تجهيز شتر با هدايا و شماري از ديگر رسم‌هاي ويژه ورود به مكه. نويسنده در فصول گوناگون كتاب و گاه به مناسبت ورود به منطقه ياشهري، به معرفي دقيق فقيهان و دانشوران نامدار مناطق گوناگون و آثار آن‌ها پرداخته است. (براي نمونه: ص96، 157، 190)

 

از ويژگي‌هاي اين كتاب، طرح مباحث علمي و فقهي از منظر فقه زيديّه است. از آن جا كه نويسنده در شمار فقيهان بوده، اشاراتي بسيار به مباحث فقهي در باب حج دارد. همچنين در حين سفر به مناسبت برخورد با موضوعات گوناگون، به بيان مباحث فقهي و شرعي به علاوه نقد و نظر در آن‌ها پرداخته و آراي دانشوران را بررسي و سرانجام بهترين نظريه را انتخاب و ارائه كرده است. (براي نمونه: ص107، 124، 129)

 

نويسنده در كنار ديده‌هاي شخصي خود، گاه به آثار مكتوب استناد كرده است؛ مانند وفيات الاعيان (ص144)، اخبار مكه ازرقي (ص82)، كنز العمال (ص110)، صحيح بخاري (ص50) و صحيح مسلم (ص74). بيان برخي شنيده‌هاي نويسنده از اخبار شايع در آن روزگار، از جمله شايعاتي درباره اهانت عجم به خلفاي راشدين (ص79-81) و داستان قصد فرنگي‌ها براي سرقت بدن مبارك پيامبر(ص) از مدفن مباركش در اين اثر آمده است. (ص143)

 

كتاب بلغة المرام را عبدالله محمد حبشي و حسني محمد ذياب تحقيق كرده‌اند و پاورقي‌ها و منابع ذيل صفحات حاصل كوشش آن‌ها است. نشر دار السويدي ابوظبي به سال 2006م. اين اثر را در قطع وزيري و 225 صفحه چاپ كرده است. نكته شايان توجه، ثبت نادرست تاريخ ولادت و وفات نويسنده روي جلد كتاب است.

---