بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری
تاریخ محلی و وقایع‌نگارانه مکه، نوشته عز بن فهد (850-922ق.) کتاب بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری آگاهی‌هایی پیرامون رخدادهای مکه در فاصله رمضان 885ق. تا ربیع الثانی 922ق. شامل رویدادهای سیاسی حکومت اشراف و حاکمان مکه، مناسبات سیاسی آن
تاريخ محلي و وقايعنگارانه مكه، نوشته عز بن فهد (850-922ق.)
كتاب بلوغ القري في ذيل اتحاف الوري آگاهيهايي پيرامون رخدادهاي مكه در فاصله رمضان 885ق. تا ربيع الثاني 922ق. شامل رويدادهاي سياسي حكومت اشراف و حاكمان مكه، مناسبات سياسي آنها با حكمرانان چَركَسي، وفيات و مواليد بزرگان و شخصيتهاي مكه، و رخدادهاي اجتماعي و فرهنگي و اقتصادي ارائه داده است. اين اثر در تكميل گزارشهاي كتاب اتحاف الوري نوشته عمر بن فهد و با هدف استمرار بخشيدن به سنت تاريخنگاري محلي مكه نگارش يافته است.
بغدادي نام اين كتاب را بلوغ القري بذيل اتحاف الوري ثبت كرده[1] و زِرِكْلي آن را بلوغ القري لذيل اتحاف الوري[2] آورده است. خود عز بن فهد نام كتابش را بلوغ القري في ذيل اتحاف الوري ضبط كرده است. (ج1، ص79)
نويسنده كتاب، عزالدين عبدالعزيز بن عمر بن محمد مكي معروف به عز بن فهد يا ابن فهد، دانشور و تاريخنگاري برجسته از خاندان فَهْد است. اين خاندان در سدههاي 9-10ق. در طلب دانش و حديث به مراكز مهم جهان اسلام سفر كردند و در رشد و گسترش تاريخ محلي مكه تأثيرگذار بودند.[3] نسب عز بن فهد از طريق محمد حنفيه به امام علي(ع) ميرسد.[4] برخي نسب او را به عُتبة بن ابولهب رساندهاند.[5] عز بن فهد به سال 850ق. در مكه زاده شد. او در فراگيري علوم و احاديث بسيار كوشيد و در سفرهاي علمي[6] به مدينه، مصر و شام، مشايخ و استادان گوناگون را ديدار كرد و از آنها دانش آموخت. وي در 875ق. به مصر رفت و از شمس الدين سخاوي (م.902ق.) و عبدالحق سنباطي (م.931ق.) بهره برد. او به يمن نيز رفت و از دانشوران و مشايخ آن جا دانش و حديث فراگرفت. (مقدمه بلوغ القري، ج1، ص37) مشايخي بزرگ چون شهاب الدين بن حجر، برهان الدين بُقاعي (م.885ق.)، ابراهيم ابن ظهيره (م.891ق.)، نورالدين فاكهي (م.880ق.)، و علي بن عبدالله سمهودي (م.911ق.) تنها اندكي از انبوه استادان ابن فهد به شمار ميروند. (ج1، ص37-41) از شاگردان او فرزندش جار الله ابن فهد مكي، محمد بن طولون صالحي، عبدالصمد كازروني، ابوسعود شيباني و ابوالخير طبري درخور يادكردند. (مقدمه بلوغ القري، ج1، ص36-44) سال وفات او در بيشتر منابع 922ق. ثبت شده است. وي در معلات دفن گشت.[7] در بيان سال وفات او، به 921ق. و حتي 950ق. هم اشاره كردهاند.[8]
برخورد معتدل ابن فهد با ارباب قدرت و حكومت[9]، داوريها و گزارشهاي او را چشمگير ساخته است. وي در برابر شريف بركات بن محمد (م.903ق.) و ديگر حاكمان همعصر خود، موضع مستقلي داشت و از نقد و تذكر درباره رفتارهاي اشتباه حكومت وقت پرهيز نميكرد. براي نمونه، در ذيل رويدادهاي 887ق. از جنگي ياده شده كه بركات بن محمد با عربهاي مُطَير به راه انداخته بود تا بر اموال و املاك آنها تسلط يابد. ابن فهد پس از اين گزارش ميافزايد كه اين نبرد هنگامي رخ داده كه ميان شريف بركات و اعراب ياد شده، معاهده صلح برقرار بوده است. (ج1، ص201)[10]
يكي از مهمترين كتابهاي عز بن فهد، غاية المرام باخبار سلطنة البلد الحرام است كه حاوي آگاهيهاي گسترده از اميران مكه و رخدادهاي سياسي آن سرزمين است. ديگر آثار مهم او عبارتند از: تتميم مشيخة الشريف السمهودي، ترتيب طبقات القراء للذهبي، الحجة الدامغه، نزهة ذوي الاحلام باخبار الخطباء و الائمة و قضاة البلد الحرام، نزهة الابصار لما تألف من الافكار، فهرس مرويات العز بن فهد[11] و تاريخ مكه.[12]
از عناوين و مباحث آثار ابن فهد، ميتوان فهميد كه او در تدوين فهرستها و ترتيب و تنظيم مشيخهها چيرهدست بوده و يكي از دغدغههاي علمي و مطالعات او، نگارش آثاري در اين حوزه به شمار ميرفته است؛ بيشتر اهميت بلوغ القري في ذيل اتحاف الوري در آن است كه اين كتاب، سنت خاندان فهد در تاريخنويسي وقايعنگارانه مكه مكرمه را تداوم بخشيده و با تعميق و گسترش اين روش در تقويت اصول و مباني آن نقشي اساسي ايفا كرده است. اين سنت تاريخنگاري محلي پس از او به دست فرزندش جار الله بن فهد ادامه يافته و پيش از او، پدرش با نگارش اتحاف الوري، بنيادهاي اين سبك تاريخنويسي را سامان داده است. (مقدمه، ج1، ص57) اعتبار گزارشهاي اين كتاب، يكي ديگر از ويژگيها و امتيازات آن است. درست است كه ديدگاه هر تاريخنگار در ثبت وقايع كتاب او تأثير دارد؛ اما درباره عز بن فهد، اين حقيقت كه او در مكه حضور داشته و رخدادها را از نزديك ديده و از اسناد و مدارك سياسي آگاهي موثق داشته، موجب افزايش اعتبار آگاهيهاي كتاب او ميشود؛ زيرا گزارشهاي او بر پايه مشاهده و تجربه عيني است. (مقدمه، ج1، ص60) درباره اهميت بلوغ القري همچنين آوردهاند كه اين كتاب در گزارش از رويدادهاي مكه، اخبار حجگزاري، و وفيات و رخدادهاي سياسي، به تكميل گزارشهاي ابن اِياس در بَدائع الزُهور پرداخته است. (مقدمه، ج1، ص62) تاريخنگاران و محققان تاريخ مكه از جمله عبدالله غازي از گزارشها و آگاهيهاي كتاب بلوغ القري بسيار بهره بردهاند.[13]
از لحاظ موضوعي، اين كتاب مشتمل بر تاريخ سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي مكه است. (مقدمه، ج1، ص57) گزارشهاي ابن فهد بيانگر وضعيت مكه و تحولات سياسي، اجتماعي و فرهنگي مكه در نيمه دوم سده نهم ق. است؛ مصادر و مآخذ ابن فهد بيشتر از اسناد و فرمانهاي اميران و حكمرانان چَرْكَسي براي اشراف مكه و قضات و محتسبان و برخي بازرگانان مكه و نيز اخبار و گزارشهاي مسافران مكه، گزينش شده است. بيشتر مطالب كتاب بر پايه اينگونه آگاهيها و نيز اطلاعاتي است كه از طريق مكاتبات خصوصي با شخصيتها و دانشوران مكه مانند نامه گزارشگرانه شمس الدين سخاوي براي عز بن فهد (ج2، ص678-687) و نيز اخباري كه اين افراد در اختيار وي گذاشتهاند، به دست آمده است. (مقدمه، ج1، ص57-61) ابن فهد به هيچ يك از تواريخ محلي قديم و جديد مكه استناد نكرده است. (ج1، ص58)
روش عز بن فهد در نگارش بلوغ القري شباهت بسيار به شيوه اتحاف الوري تأليف پدرش دارد و در واقع ادامه و استمرار كار او است. ويژگي مشترك هر دو كتاب، تدوين گاهشمارانه رخدادها بر پايه تقويم عربي است. البته در اتحاف الوري رويدادها به صورت سالشماري گزارش شده و در بلوغ القري، همه آگاهيها بر پايه ماههاي عربي تدوين يافته است. به اصطلاح روش عز بن فهد، رخدادنويسي ماهنگارانه است. او در اين روش، به شكلي جزئيتر، هر رويداد و موضوع خبري را بر پايه روزهاي هر ماه تنظيم مينمايد. تفاوت ديگر در اين است كه در اتحاف الوري تنها گزارش «وَفَيات» بزرگان و دانشوران مكه ضبط گشته (ج1، ص55) و در اين ميان، توجهي ويژه به گزارش رخدادهاي سياسي اشراف آل بركات شده و برخي از گزارشهاي مربوط به مسجدالحرام هم آمده است؛ اما در بلوغ القري، وفيات و مواليد به ترتيب هر ماه و با تفصيل گزارش گشته و رخدادهاي جزئي ديگر نيز به آن افزوده شده است. گذشته از اين، بلوغ القري معمولاً به ثبت رخدادهاي مهم از قبيل رفت و آمد شخصيتها، مناسبات سياسي، درگيريها، آداب و رسمهاي مردم مكه، مسائل مربوط به اداره مسجدالحرام و كعبه و شهر مكه پرداخته و نويسنده كتاب عهدهدار گزارش همه رخدادهايي بوده كه در فاصله رمضان 885ق. تا ربيع الثاني 922ق. در مكه روي داده است. (← ادامه مقاله) نويسنده هدف خود از نگارش اين كتاب را به ضرورت ثبت عظمتها و ارزشهاي مكه و روشن كردن ناشناختههاي آن بازگردانده است. (ج1، ص79)
بلوغ القري چينش موضوعي ندارد و به صورت گزارش خبري بر پايه عنصر زمان نوشته شده است. از اين رو، در وصف محتواي آن، بايد به دستهبندي موضوعياش پرداخت. همه گزارشهاي كتاب را ميتوان در چهار مبحث كلي تنظيم و تحليل كرد:
1. وفيات و مواليد: معمولاً در گزارشها مرسوم نيست كه از تولدها و جشنهاي تولد ياد شود. اما نويسنده بلوغ القري دست كم درباره افراد نزديك و خويشاوندان و فرزندان دانشوران و اشراف و خاندانهاي معروف گزارشهاي دست اول از تاريخ تولدها ارائه داده است. (ج1، ص200؛ ج2، ص910، 1072) در موضوع وفيات، افزون بر تاريخ وفات زنان و مردان مكه اعم از شخصيتها و دانشوران مكه و كارگزاران حكومتي، از مراسم كفن و دفن، محل دفن، خواندن نماز ميت و حوادثي كه در اينگونه مراسم اتفاق ميافتاده، گزارش شده است. (ج1، ص187، 495؛ ج2، ص907، 943) در بيان وفيات حتي تاريخ وفات كودكان و نوزادان را هم ناديده نگرفته است. (ج1، ص170) اهتمام مؤلف تنها به يادكرد وفات نامآوران شهر مكه اختصاص ندارد و گاه از افراد گمنام هم گزارشهايي داده است. البته اخبار وفيات اشراف و اعيان را با آگاهيهاي بيشتر آورده است. (ج1، ص192-193) گاه پس از اين مباحث، آگاهيهايي از سرنوشت فرزندان و منسوبان متوفي نيز داده است. (ج1، ص153)
2. اخبار سياسي: مهمترين و بيشترين گزارشهاي اين موضوع درباره فرمانهاي حكومتي و جلساتي است كه پس از رسيدن فرمان سلطان براي قرائت آن تشكيل ميشود. از افراد حاضر در اين جلسات و مباحث و رخدادهاي پيرامون آن، مانند كوششهاي حكومت اشراف و روش سياسي و عملكرد محمد بن بركات و بركات بن محمد كه در روزگار مولف بر مكه حكومت ميكردهاند، خبرهاي بسيار گزارش شده است. (ج1، ص182-184) اقدامات نظامي شريف و بيرون رفتن او از شهر و اخبار مربوط به روابط اشراف و خويشاوندان حاكم، از گزارشهاي ثابت بلوغ القري است. از اين گزارشها به راحتي ميتوان سيماي سياسي مكه در سده نهم ق. و تاريخ تحليلي آن را دريافت. روابط و مناسبات شريف مكه با دانشوران و قضات و فقيهان مكه و نيز عزل و نصب افراد، در زمره اخبار سياسي اين كتاب قرار ميگيرد. گزارش از عملكرد و كوششهاي قضات كه نقشي مهم در اداره شهر داشتهاند، مورد توجه ابن فهد است. (ج1، ص155-156) گزارش خلعتها و هدايا به اشراف و مقامهاي حكومتي از سوي دولت حكمرانان چركسي مصر، در اين شمار است. (ج1، ص413)
3. اخبار فرهنگي و اجتماعي: بلوغ القري حاوي آگاهيهاي ويژه از موسمهاي حج، آمد و رفت كاروانها و محملها، روابط و برخوردها و منازعات اين كاروانها (ج2، ص712-716)، ناامني راهها و قتل و غارتها (ج2، ص842)، اخبار حجگزاري (ج1، ص184)، مشكلات حاجيان (ج1، ص258)، و موضع متعصبانه بر ضد ايرانيان و شيعيان در مكه (ج1، ص297، 310) است. همچنين از حجگزاري مسؤولان حكومتي چراكسه (ج1، ص373، 377) و حج همسران حكمرانان (ج1، ص375) گزارشهايي داده است. در گزارش از اختلافات و محاكمات ميان افراد، معمولاً ابن فهد تاريخنگار، به جاي اين كه بر پايه سنت و اخلاق داوري كند، به صرف تشيع يا ايراني بودن فرد، جانب طرف برابر را گرفته است. (ج1، ص160-171) در اختلافات و آيين دادرسي، يكي از سنتهاي زمان ابن فهد، قَسَم خوردن به حجرالاسود بوده است. (ج1، ص170) بلوغ القري آگاهيهاي دست اولي از سيره و شيوه قضايي قضات چهارگانه بر پايه مذاهب اهل سنت در مكه و نيز جانبداري اين قضات از مخالفان ايرانيها و شيعيان ارائه داده است. (براي نمونه: ج1، ص132-136، 168، 171) آگاهيهاي ديگر كه در اين مقوله ميگنجد، شامل اشاراتي است كه ابن فهد به رويدادهاي بيرون از مكه (ج1، ص185-187، 217)، مراسم ازدواج و عروسي و جشنها (ج2، ص659، 721)، آداب ختم و فاتحهخواني (ج1، ص209)، مجالس تدريس (ج2، ص782)، تَنْجيس و تَنْظيف مسجدالحرام (ج1، ص245)، سيلهاي مخرب مسجدالحرام (ج1، ص231-237)، بازيها و هنرنمايي پهلوانها در شهر (ج2، ص648، 662)، و خسوف و كسوف در مكه (ج2، ص773) نموده است. گزارشهايي كه در اين كتاب پيرامون زيارت قبور و توسل و مباحث همانند آمده، نشان ميدهد كه ذهنيت عمومي مردم آن روزگار موافق اينگونه باورها بوده است. (ج1، ص188)
نويسنده گزارشهايي نيز از مدينه منوره و مسجدالنبي و ضريح نبوي و رويدادهاي ويژه سياسي و اجتماعي آن جا آورده است. (ج1، ص171-173) كوششهاي ويژه شريف مكه و حكمرانان مملوكي براي بهتر برگزار شدن حج، منع مالياتها (ج1، ص207-209)، فرستادن صدقات و خيرات، كوشش سياستمداران در تأمين نيازهاي معيشتي مردم مكه، و اصلاحات و تعميرات و ترميمهاي مسجدالحرام و كعبه و مكانهاي مقدس مكه از دغدغههاي اصلي ابن فهد در بلوغ القري است. گزارشهاي ابن فهد از مدرسه بنگاله در مكه (ج1، ص548)، تعمير مسجد مولد النبي (ج1، ص552)، احرام كعبه (ج2، ص708)، تعمير قبة الشراب (ج1، ص577، 590)، صدقات و اوقاف حرمين (ج1، ص502)، و اساطين مسجدالحرام (ج1، ص233-235) از اين دسته موضوعات و رخدادهاي اجتماعي است.
منابع
الاعلام: الزركلي (م.1396ق.)، بيروت، دار العلم للملايين، 1997م؛ افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازي (م.1365ق.)، به كوشش ابن دهيش، مكه، مكتبة الاسدي، 1430ق؛ التاريخ و المورخون: محمد الحبيب الهيله، مكه، الفرقان، 1994م؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي: زير نظر بجنوردي، تهران، مركز دائرة المعارف بزرگ، 1372ش؛ الدر الكمين بذيل العقد الثمين: عمر بن فهد المكي (م.885ق.)، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1421ق؛ غاية المرام باخبار سلطنة البلد الحرام: عبدالعزيز بن فهد المكي (م.920ق.)، به كوشش شلتوت، السعوديه، جامعة ام القري، 1409ق؛ معجم الشيوخ: عمر بن فهد المكي (م.885ق.)، به كوشش الزاهي، رياض، دار اليمامه؛ نظم العقيان في اعيان الاعيان: السيوطي (م.911ق.)، به كوشش فيليپ حتي، بيروت، المكتبة العلميه؛ هدية العارفين: اسماعيل پاشا (م.1339ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي.
علي احمدي ميرآقا
[1]. هدية العارفين، ج1، ص583.
[2]. الاعلام، ج4، ص24.
[3]. الدر الكمين، ج1، ص7؛ نك: دائرة المعارف بزرگ اسلامي، ج4، ص427-429.
[4]. الاعلام، ج4، ص24.
[5]. نظم العقيان، ص170-171.
[6]. معجم الشيوخ، ص18-19.
[7]. افادة الانام، ج2، ص207.
[8]. معجم الشيوخ، ص19.
[9]. التاريخ و المورخون، ص173.
[10]. نك: غاية المرام، ج2، ص537.
[11]. التاريخ و المورخون، ص174-179.
[12]. معجم الشيوخ، ص19.
[13]. افادة الانام، ج1، ص135، 326، 330؛ ج2، ص297، 303، 309، 377.
[14]. التاريخ و المورخون، ص174.