پاکستان
دومین کشور پر جمعیت اسلامی، در جنوب شرقی آسیا جمهوری اسلامی پاکستان از چهار ایالت پنجاب، سند، سرحد (شمال ـ غرب)، و بلوچستان و یک منطقه فدرال پایتخت (اسلام‌آباد) و نیز یک منطقه خودمختار قبایلی تشکیل شده است.[1] شهر اسلام آباد در شمال کشور از سال 19
دومين كشور پر جمعيت اسلامي، در جنوب شرقي آسيا
جمهوري اسلامي پاكستان از چهار ايالت پنجاب، سند، سرحد (شمال ـ غرب)، و بلوچستان و يك منطقه فدرال پايتخت (اسلامآباد) و نيز يك منطقه خودمختار قبايلي تشكيل شده است.[1] شهر اسلام آباد در شمال كشور از سال 1961م. به عنوان پايتخت برگزيده شد و به سال 1966م. پايتخت رسمي پاكستان گشت.[2]
اين كشور كه در جنوب غربي آسيا با وسعت 803943 كيلومتر مربع قرار دارد، پيشتر ناحيه شمال غربي هندوستان بوده است. همه اين كشور، جز بخش جنوبي آن، محصور در خشكي است و همسايههاي آن را افغانستان در شمال غربي، جامو، كشمير و چين در شمال شرقي، هندوستان در شرق و جنوب شرقي، و ايران در بخش غربي تشكيل ميدهند.[3] (تصوير شماره 1) در جنوب پاكستان و در طول سرزمينهاي ساحلي، شهر كراچي قرار گرفته كه پايتخت اول پاكستان از 1947 تا 1965م. بوده و در ساحل درياي عربي جاي دارد.[4]
بيشتر بخشهاي شمالي كشور را مناطق كوهستاني در بر گرفته و گذرگاه معروف خيبر با قدمتي چندين هزار ساله نيز در اين ناحيه قرار دارد. قبايل كهن در مناطق شمالي زندگي ميكنند و فرهنگ و رسمهاي قبيلهاي در اين مناطق همچنان متداول است.[5]
بر پايه آمار سال 2011م. جمعيت اين كشور 187,342,721 تن گزارش شده كه 95% آنها مسلمان (75% سني و 20% شيعه) و باقيمانده مسيحي و هندو هستند.[6] بيشينه شيعيان پاكستان اثناعشري هستند و اقليت آنها كه مشتمل بر اسماعيليان هستند، بيشتر در كراچي و ناحيه شمال غربي گيلگيت زندگي ميكنند. بيشينه مسلمانان سني پاكستان، پيرو مكتب حنفياند و اقليتي اندك از آنها نيز حنبلي هستند.[7]
اسلام در نيمه نخست سده اول ق. حضور خود را در مرزهاي هند تثبيت كرد. پيشرفت شتابان اسلام در شبه جزيره عربستان و سپس ايران كه به مثابه دروازه هند شمرده ميشد، پيام ورود سريع اسلام به هند را براي مردم اين سرزمين همراه داشت. نخستين تهاجم مسلمانان به هند در دوران خليفه دوم رخ داد؛ اما اين تهاجم به ورود و استقرار مسلمانان در هند نينجاميد. چندي بعد در پايان سال 38 و آغاز سال 39ق. در دوران حكومت علي بن ابيطالب (ع) حارث بن مره عبدي داوطلبانه و با اجازه وي به سند رفت و ظفر يافت.[8]
افزون بر كساني كه در شهرهايي بزرگ مانند اسلام آباد، كراچي، لاهور و پيشاور زندگي ميكنند، برخي ساكنان مناطق قبيلهاي نيز ميان درهها زندگي ميكنند. از جمله اين سرزمينها، دره چيترال است كه بيشتر ساكنان آن را مسلمانان تشكيل ميدهند.[9]
زبان رسمي كشور پاكستان اردو است و انگليسي به عنوان زبان دوم غير رسمي اين كشور شمرده ميشود. برخي زبانهاي ديگر نيز در سرزمينها و درههاي گوناگون رايج هستند كه از آن ميان، ميتوان به زبانهاي پنجابي، سندي، پشتو، بلوچي، براهوي، سراييكي، و هيندكو اشاره نمود.[10]
ساختار حكومتي پاكستان از يك نخست وزير منتخب، رئيس جمهور، و يك پارلمان شامل مجلس سنا و مجلس مليمي تشكيل شده است. نخست وزير رئيس دولت است و رئيس جمهور كه با رأي قوه مقننه تعيين ميشود، رئيس كشور به شمار ميآيد.[11] هر يك از ايالتهاي كشور داراي يك حكمران و هر شهر داراي يك فرماندار است. افزون بر اين، هر قبيله و طايفه نيز داراي رئيس ويژه خود ميباشد.[12]
نهضت استقلالطلبي هند و رهايي از استعمار انگليس، تاريخي طولاني دارد. در طول اين مدت، حزب «مسلم ليگ» هندوستان برنامهريزي خود را براي ايجاد كشوري مسلمان و مستقل انجام داد و براي تحقق آن مبارزه كرد. طرح ايجاد كشور مسلمان را علامه محمد اقبال لاهوري ارائه كرد؛ اما رهبري اين جنبش را از سال 1916م. محمد علي جناح بر عهده داشت. به سال 1940م. با توجه به وضعيت سياسي و اوضاع نابسامان استعمارگران، اين حزب مبارزات خود را براي تشكيل كشوري مسلمان افزايش داد و همزمان با استقلال هند به سال 1947م. جمهوري اسلامي پاكستان شامل پاكستان غربي و پاكستان شرقي نيز تأسيس شد و محمد علي جناح نخستين رهبر آن اعلام شد. به سال 1971م. پاكستان شرقي از غربي جدا گشت و با نام كشور مستقل بنگلادش به رسميت شناخته شد.[13]
پيشينه حجگزاري در پاكستان: با عنايت به تاريخ كوتاه پاكستان به عنوان كشوري مستقل، پيشينه حجگزاري مسلمانان پيش از استقلال اين كشور، با پيشينه حجگزاري مسلمانان هند مشترك است و مطالب فراوان با عنوان پاكستان در اين زمينه ثبت نشده است؛ آغاز حجگزاري مسلمانان اين منطقه با ورود اسلام به شبه قاره، به ويژه پس از سده پنجم ق. و تصرف بخشهايي از هندوستان به دست غزنويان[14] و پيدايش جامعه كوچك مسلمانان همزمان است. آن چه ميتوان به آن استناد كرد، سفرنامههايي است كه برخي حاجيان هندي از سفر معنوي خويش به سرزمين وحي و انجام فريضه حج به يادگار نهادهاند. از سفرنامههاي موجود پاكستان ميتوان به كتاب «بيان واقع»* نوشته خواجه كشميري (م.1198ق.) اشاره كرد كه گزارش سفر حج خود را به سال 1154ق. به قلم آورده است؛ مرحوم مير حامد حسين هندي در سفرنامهاش به حجاز (1282ق.) با عنوان اسفار الانوار* مسير حركت حاجيان هندي را از طريق بندر بمبئي، بندر عدن، بندر حديده و بندر جده معرفي ميكند. نويسنده راه حج حاجيان هندي را از هند چنين بيان ميكند: زائران هندي از بمبئي يا بندر سورت و ديگر بنادر با كشتي راه طولاني اقيانوس هند و درياي سرخ را طي كرده، به حج ميآمدند.[15] اين حاجيان همچنين از طريق لكهنو به پنجاب و سپس خيبر رفته، از آن جا به بغداد و آن گاه حجاز سفر ميكردند. اين سفر چهار تا نُه ماه طول ميكشيد.[16]
بعد از گسترش اسلام در شرق آسيا، حاجيان چين، هند، برمه، بنگلادش و پاكستان از مسير دريايي خليج بنگال، غرب هند و پاكستان عبور ميكردند و خود را به سرزمين وحي ميرساندند. اين مسير با توجه به بعد مسافت و سختي راه و نيز به سبب شمار فراوان مسافران، يكي از مهمترين مسيرهاي حج به حساب ميآمد.[17]
از ديرباز دانشوران منطقه پاكستان براي رفع مشكلات ديني و آموختن مباني اسلام به شبه جزيره سفر ميكردند و افزون بر يادگيري فقه و آداب، چگونگي حكومتداري يا همياري با حكومت را تجربه ميكردند.[18] اين روند تا امروز نيز ادامه دارد و دانشجويان پاكستاني براي تحصيل به دانشگاههاي عربستان سعودي سفر ميكنند.[19]
از اندك سفرنامههاي بر جاي مانده از شيعيان اين كشور ميتوان دريافت كه حاجيان شيعه پاكستان نخست به ايران سفر كرده، پس از زيارت حرم مطهر امام رضا (ع) در مشهد، از مسير قزوين و همدان به زيارت عتبات عاليات در عراق ميرفتند و در آن جا به ديگر كاروانها پيوسته، از آن جا همراه حاجيان ديگر كشورها رهسپار مكه و مدينه ميشدند.[20]
در دوران استعمار انگليس، از انجام فريضه حج پيشگيري نشد؛ اما محدوديتهايي رخ داد و راه حج در طريق دريايي انحصار يافت و انگليسيها مسؤوليت حمل و نقل حاجيان را بر عهده گرفتند. برخي دانشوران به اين محدوديت اعتراض كردند و فتوي دادند كه چون فرنگيان بر درياها چيره شدهاند و مسلمانان هند براي زيارت مكه ناچارند از راه دريا به حجاز سفر كنند و سفر دريايي براي آنها خالي از خطر نيست، تكليف حج از آنها ساقط است. بعضي چون شاه عبدالعزيز دهلوي اين فتوي را از ديدگاه فقهي مردود دانستند و بريلوي به سال 1237ق. همراه با 753 تن با كشتيهاي انگليسي به حج رفت.[21] بعضي از دانشوران پاكستان از اينكه كنسول پاكستان در جده عهدهدار آمد و شد حاجيان شده بود، اعلام رضايت كردند و اين كار را موجب رضايت دانستند.[22] در ميانه سده نوزدهم م. حاجيان پاكستاني از بندر كراچي از طريق دريا به بندر خرمشهر و سپس بندر بصره سفر ميكردند. سپس از راه زميني وارد كويت شده، از آن جا به شهر مقدس مدينه رهسپار ميشدند.[23]
نسيم حجازي، نويسنده و رماننويس نامدار اردو زبان كه نام اصلي او شريف حسين است، خاطرات و يادداشتهاي سفر حج خود به سال 1378ق./1959م. را با نام پاكستان سي سرزمين حرم تك (از پاكستان تا سرزمين حرم) به رشته نگارش درآورده است. حجازي در راه مكه، از شهرهاي تهران، مشهد، اصفهان، شيراز، آنكارا، استانبول، قونيه و بيروت ديدن كرده و بخشي از سفر را همراه رئيس جمهور پاكستان ژنرال محمد ايوب خان (حك: 1958-1968م.) بوده و سفر و ديدار رسمي او از ايران و تركيه را گزارش كرده است.[24]رئيس جمهور پاكستان پس از سفر به آنكارا به كشور خود بازگشته و حجازي با هواپيما از بيروت به جدّه و مكه و سپس مدينه رفته است.[25] حجازي در اين سفرنامه با نگاهي جامعهشناختي به حرمين شريفين و كشورهاي اسلامي نگريسته و بدين رو كمتر به وصف آثار و اماكن مقدس حرمين پرداخته است؛ ميرزا محمد حسين فراهاني در سفرنامهاش به حاجيان هند و سند، يكي از چهار ايالت پاكستان، اشاره كرده و شمار اين حاجيان را به سال 1302ق. ميان پنج هزار تا 25 هزار تن ياد كرده است. حاجيان اين منطقه در بيشتر منابع فقير و متكدي معرفي شدهاند.[26]
اسلام با عارفان صوفي در پاكستان گسترش يافت و نهادينه شد. به همين سبب، حج كه يكي از مهمترين اركان عرفاني بود، بسيار مورد توجه مسلمانان پاكستان قرار داشته و دارد. از اين رو، در طول تاريخ يكي از مهمترين دغدغههاي حكومت ساماندهي حاجيان اين كشور بوده است.[27] دولت استعمارگر انگليس نيز براي حاجيان پاكستان در جده كنسولگري ايجاد كرده بود و برخي حاجيان اموال خود را نزد اين كنسولگري به امانت ميگذاشتند و در صورت فوت حاجي، اموال او به دست كنسول ضبط و به وارثان او تحويل ميشد.[28]
بعد از دهه 80 م. و رسمي شدن زبان انگليسي و عربي در پاكستان، سفر به عربستان به سبب يادگيري زبان عربي و تصحيح قرائت قرآن اهميتي ويژه نزد جوانان پاكستاني يافت.[29] فاصله بسيار پاكستان با حجاز و وجود فرهنگ كهن غير اسلامي در بوميان اين كشور، سبب شده كه بعضي از اعمال و آداب حج پاكستانيها با ديگر كشورها متفاوت باشد. اين تفاوتها از ديد دانشوران سلفي پنهان نمانده و آنان از چنين تفاوتهايي سخت انتقاد كردهاند.[30]
در پاكستان امروز، حج نقشي كليدي در سياست يافته و به عنوان شاخصي ممتاز براي سنجش ميزان همراهي حكومتها با شريعت و پذيرش آنها از سوي مردم، ارزيابي ميشود. بدين روي، در ساختار دولت، وزارت امور مذهبي به عنوان متولي امور حج تعريف شده و در دهههاي گذشته، به ويژه پس از نبرد پاكستان و هند و كنارهگيري ايوب خان و قدرت يافتن ذوالفقار علي بوتو در انتخابات 1970م. نگاه به حج و حجگزاري بسيار متحول گشته است.[31] در روزگار ذوالفقار علي بوتو، حجگزاري پاكستان ساماندهي شد و معاونتي مستقل زير نظر وزارت شؤون ديني به نام اداره حج تأسيس يافت. افزون بر آن، مؤسسهاي براي نظارت بر چگونگي كاروانهاي حج آغاز به كار كرد. اين اهتمام ويژه به فرمان حج و روابط حسنه با عربستان در دوران حكومت ذوالفقار علي بوتو، موجب رشد چهار برابري شمار حاجيان پاكستان شد.[32] با رشد روزافزون سفر حج، صنايع و اقتصاد مربوط به حج رونقي ويژه يافت و شهرهاي صنعتي لاهور و فيصل آباد و چند شهر ديگر با تكيه بر اين مهم به رشد خود سرعت بخشيدند.[33]
رقابت ديني ميان شيعه و سني به رونق حج در مناطق گوناگون شيعه و سنينشين پاكستان انجاميده است. با توجه به غلبه جمعيت اهل سنت، قدرت و امكانات مالي و صنعتي بيشتر در دست اهل سنت است. با اين حال، شهرهاي فقير شيعهنشين نسبت به شهرهاي صنعتي و غني سنينشين، سهمي بيشتر در اعزام به حج دارند.[34] كاروانهاي حج بيشتر قوميتي هستند و شيوه طائفهگري در اين كاروانها بسيار به چشم ميخورد.[35]
آمارهايي پراكنده از حاجيان اين كشور در برخي سالها گزارش شده است. شمار حاجيان پاكستان به سال 1370ق. 31339 نفر، 1371ق. 18314نفر، 1372ق. 13305نفر، 1373ق. 19352 نفر[36]، 1383ق. 23059 نفر[37]، 1387ق. 23951 نفر[38]، 1404ق. 91872 نفر[39]، 1413ق. 87000 نفر، 1414ق. 93000 نفر[40] و 1990م. 100000 تن [41] گزارش شده است. سهميه حج پاكستان به سال 2011م. 110000 تن بوده است. هر گاه درخواست تشرّف به حج بيش از سهميه مصوب باشد، قرعهكشي انجام ميشود و حذف شدگان براي سال بعد در نوبت تشرف قرار ميگيرند.[42]
پس از روي كار آمدن پرويز مشرف در 1999م. دخالت دولت در امور حج بيشتر شد و از حالت سنتي گذشته بيرون آمد. با دستور پرويز مشرف، اداره شؤون حج وظيفه يافت كه سهميه حج را ميان استانهاي پاكستان به نسبت ساكنان آنها تقسيم كند.[43]
آگاهيرساني درباره ثبت نام براي حج تمتع بر عهده رسانههاي گروهي است و نيز با فراخوانهاي رسمي از سوي وزارت امور مذهبي انجام ميشود. بر پايه قانون اين كشور، شهروندان پاكستاني براي تشرف به حج به صورت چندباره و هرساله محدوديت ندارند و تنها محدوديت شامل افراد ناتوان و زنان بدون همسر است. ثبت نام از خواستاران حج به صورت متمركز انجام ميشود و زائري
كه ثبت نام كرده، در صورت انصراف نميتواند سهميهاش را به ديگري واگذار كند.[44]
كه ثبت نام كرده، در صورت انصراف نميتواند سهميهاش را به ديگري واگذار كند.[44]
هزينه حج از طريق دولت حدود 270 هزار روپيه (3500 دلار آمريكا) و از طريق شركتهاي خصوصي سياحتي و زيارتي، بسته به خدمات آنها، مبلغي بيش از 300 هزار روپيه است. معمولاً انتقال زائران با هواپيما صورت ميپذيرد و گاه نيز از راه زمين و دريا انجام ميشود. در سالهاي گذشته، زائراني بسيار از طريق دريا به جده منتقل ميشدند كه 14 روز به طول ميانجاميد. نمايندگان اعزامي از سوي سازمان حج و زيارت وزارت امور مذهبي پاكستان كمي پيش از عزيمت زائران، منازل مورد نياز آنها را اجاره ميكنند. دولت پاكستان در شهرهاي مكه و مدينه دفتر نمايندگي دائم دارد كه براي اجاره مسكن نيز كارهايي را انجام ميدهد.[45]
وزارت امور مذهبي برنامههاي آموزشي را يك هفته پيش از سفر حج براي حاجيان برنامهريزي ميكند و به آنها آموزشهاي فشرده بهداشتي و زيارتي عرضه مينمايد. اين آموزشها به صورت غير متمركز و محلي و منطقهاي است و در آن از امكانات رسانهاي كشور پاكستان نيز استفاده ميشود. وزارت امور مذهبي حدود 2000 نفر را كه آموزشهاي لازم را ديدهاند، به عنوان نيروهاي بعثه انتخاب ميكند و در ايام حج به كار ميگيرد. اين افراد وظايفي اجرايي و هماهنگ دارند.[46]
حجاج پاكستان مانند ديگر حاجيان ميكوشند براي اقوام و نزديكان خود از شهرهاي مقدس سوغات بياورند و در كنار هداياي ديگر، با آوردن خرما و آب زمزم اين رسم را به بهترين نحو انجام ميدهند.[47]
مردم عرب كشور عربستان معمولاً كارهاي اجرايي را انجام نميدهند و از نيروي كار ديگر كشورها در بخشهاي گوناگون استفاده ميكنند. منابع رسمي عربستان و رسانههاي گروهي اين كشور، جمعيت مهاجران را ميان شش تا هفت ميليون تن تخمين زدهاند. شهروندان كشورهاي اندونزي، مالزي، افغانستان، پاكستان، يمن و سودان بيشترين جمعيت مهاجران عربستان را تشكيل ميدهند. پاكستانيها و هنديها بيشتر در صنايع خرد و امور ساختماني و مهندسي، به ويژه خدمات ساختماني و برق و آب، فعال هستند. سيستم پزشكي و پرستاري در اختيار اندونزيها و مصريها است. آموزگاران سوداني هستند. كارهاي خدماتي خانه بر عهده بنگلادشيها و فيليپينيها و سريلانكاييها است. امور تجارت را افغانها بر عهده دارند.[48] نيز برنج مهمترين محصولي است كه سالانه صدها تُن آن از كشورهايي مانند هند و پاكستان وارد عربستان ميشود. افزون بر برنج، مركبات پاكستان هم سهمي عمده از بازار عربستان را به خود اختصاص داده است.[49]
منابع
آشنايي با عربستان: عبدالله نصيري، تهران، مشعر، 1386ش؛ آشنايي با مقررات عربستان: سيد عبدالوهاب طالقاني، تهران، مشعر، 1382ش؛ اردو دائرة معارف اسلاميه؛ بيان واقع: عبدالكريم ابن خواجه و عاقبت محمود كشميري، به كوشش كي- بي- نسيم، پاكستان، اداره تحقيقات پاكستان، 1970م؛ پاكستان سي ديار حرم تك: نسيم حجازي، پاكستان، جهانگير لاهور، 2005م؛ پاكستان: محمد اژدر، تهران، مركز آموزشي و پژوهشي شهيد صياد شيرازي، تهران، 1390ش؛ پاكستان: ويليام گودوين، ترجمه: فاطمه شاداب، ققنوس، تهران، 1383ش؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاري: به كوشش رسول جعفريان، تهران، نشر علم، 1389ش؛ التاريخ القويم: محمد طاهر الكردي، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق؛ تاريخ الحج من خلال الحجاج المعمرين: سليمان عبدالغني و سعدالدين اونال، جامعة ام القري، 1409ق؛ تذكره علماي هند: رحمان علي، لكهنو، 1914م؛ جغرافياي جهان اسلام: غلامرضا گلي زواره، قم، مؤسسه امام خميني1، 1385ش؛ خاطرات سفر مكه: احمد هدايتي، تهران، چاپخانه حيدري، 1343ش؛ دائرة المعارف جهان نوين اسلام: جان ال اسپوزيتو، ترجمه و تحقيق: طارمي و ديگران، تهران، نشر كتاب مرجع، 1388ش؛ راه حج: رسول جعفريان، تهران، زيتون سبز، 1389ش؛ روابط سياسي ايران با كشورهاي همسايه: نورالله حسينخاني، تهران، مشعر، 1391ش؛ سفرنامه ميرزا محمد حسين فراهاني: به كوشش مسعود گلزاري، تهران، فردوسي، 1362ش؛ شهور في ديار العرب: مسعود عالم النووي، ترجمه: سمير عبدالحميد، رياض، مكتبة الملك عبدالعزيز، 1419ق؛ صفحات من تاريخ مكة المكرمة في نهاية القرن الثالث عشر الهجري: سنوك هورخرونيه، ترجمه: محمد سرياني، عربستان، نادي مكه، 1411ق؛ ضيوف الرحمن: روبرت بيانكي، ترجمه: سعيد الاسعد، الرياض، شركة العبيكان، 1428ق؛ طرق الحج الآسيوي: گروه علمي، مالزي، المنظمة الاسلامية للتربية و العلوم و الثقافه، 1431ق؛ فتوح البلدان: البلاذري (م.279ق.)، بيروت، دار الهلال، 1988م؛ فصول من تاريخ المدينه: علي حافظ، جده، شركة المدينة المنوره، 1417ق؛ مكتب اسلام (ماهنامه): قم، مؤسسه مكتب اسلام؛ ميقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت.
گروه حجگزاري؛ محمد اسعدي[1]. پاكستان، گودين، ص21.
[2]. اردو دائرة معارف اسلاميه، ج2، ص703؛ ج5، ص362.
[3]. روابط سياسي ايران با كشورهاي همسايه، ص489؛ آشنايي با كشور پاكستان، ص15-16.
[4]. اردو دائرة معارف اسلاميه، ج5، ص362؛ پاكستان، ص25-
26.
26.
[5]. پاكستان، ص36، 67-70.
[6]. نك: پاكستان، ص8-16؛ جغرافياي جهان اسلام، ص250؛ روابط سياسي ايران با كشورهاي همسايه، ص673.
[7]. دائرة المعارف جهان نوين اسلام، ج2، ص1.
[8]. فتوح البلدان، ص416-417.
[9]. پاكستان، ص71.
[10]. پاكستان، ص70، 72.
[11]. پاكستان، محمد اژدر، ص97-103.
[12]. پاكستان، محمد اژدر، ص97-103.
[13]. جغرافياي جهان اسلام، ص247-248؛ روابط سياسي ايران با كشورهاي همسايه، ص508-509.
[14]. اردو دائرة معارف اسلاميه، ج5، ص375.
[15]. راه حج، ص16.
[16]. تاريخ الحج، ص76.
[17]. طرق الحج الآسيوي، ص263.
[18]. شهور في ديار العرب، ص22؛ ضيوف الرحمن، ص136.
[19]. فصول من تاريخ المدينه، ص236.
[20]. نك: بيان واقع، ص2-3، 53-55، 97، 103، 110، 115-139.
[21]. تذكرة علماي هند، ص81-82.
[22]. شهور في ديار العرب، ص580-581.
[23]. شهور في ديار العرب، ص23.
[24]. پاكستان سي ديار حرم تك، ص13، 21، 25، 30، 40، 49، 61، 95.
[25]. پاكستان سي ديار حرم تك، ص99-100.
[26]. سفرنامه ميرزا محمد حسين فراهاني، ص166؛ صفحات من تاريخ مكة المكرمه، ج2، ص367.
[27]. ضيوف الرحمن، ص136-137.
[28]. سفرنامه ميرزا محمد حسين فراهاني، ص166؛ صفحات من تاريخ مكة المكرمه، ج2، ص367.
[29]. ضيوف الرحمن، ص155.
[30]. شهور في ديار العرب، ص417، 507.
[31]. ضيوف الرحمن، ص142-143.
[32]. ضيوف الرحمن، ص142-143.
[33]. ضيوف الرحمن، ص150-151.
[34]. ضيوف الرحمن، ص172-173.
[35]. ضيوف الرحمن، ص178-179.
[36]. التاريخ القويم، ج2، ص235-236.
[37]. خاطرات سفر مكه، ص220.
[38]. درسهايي از مكتب اسلام، ش6، س1346ش، ص16، «تعداد افراد شركتكننده در كنگره مسلمانان».
[39]. درسهايي از مكتب اسلام، ش8، س1363ش، ص25، «آمار حجاج در سال 1404ق.».
[40]. آَشنايي با مقررات عربستان، ص18.
[41]. ضيوف الرحمن، ص162.
[42]. ميقات حج، ش36، ص121، «حجگزاري حاجيان پاكستاني».
[43]. ضيوف الرحمن، ص179.
[44]. پنجاه سفرنامه حج، ج5، ص172؛ صفحات من تاريخ مكة المكرمه، ج2، ص367.
[45]. ميقات حج، ش36، ص121-123.
[46]. ميقات حج، ش36، ص124-125.
[47]. شهور في ديار العرب، ص605.
[48]. آشنايي با عربستان، ص18.
[49]. آشنايي با عربستان، ص21-22.
منابع
آشنايي با عربستان: عبدالله نصيري، تهران، مشعر، 1386ش؛ آشنايي با مقررات عربستان: سيد عبدالوهاب طالقاني، تهران، مشعر، 1382ش؛ اردو دائرة معارف اسلاميه؛ بيان واقع: عبدالكريم ابن خواجه و عاقبت محمود كشميري، به كوشش كي- بي- نسيم، پاكستان، اداره تحقيقات پاكستان، 1970م؛ پاكستان سي ديار حرم تك: نسيم حجازي، پاكستان، جهانگير لاهور، 2005م؛ پاكستان: محمد اژدر، تهران، مركز آموزشي و پژوهشي شهيد صياد شيرازي، تهران، 1390ش؛ پاكستان: ويليام گودوين، ترجمه: فاطمه شاداب، ققنوس، تهران، 1383ش؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاري: به كوشش رسول جعفريان، تهران، نشر علم، 1389ش؛ التاريخ القويم: محمد طاهر الكردي، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق؛ تاريخ الحج من خلال الحجاج المعمرين: سليمان عبدالغني و سعدالدين اونال، جامعة ام القري، 1409ق؛ تذكره علماي هند: رحمان علي، لكهنو، 1914م؛ جغرافياي جهان اسلام: غلامرضا گلي زواره، قم، مؤسسه امام خميني1، 1385ش؛ خاطرات سفر مكه: احمد هدايتي، تهران، چاپخانه حيدري، 1343ش؛ دائرة المعارف جهان نوين اسلام: جان ال اسپوزيتو، ترجمه و تحقيق: طارمي و ديگران، تهران، نشر كتاب مرجع، 1388ش؛ راه حج: رسول جعفريان، تهران، زيتون سبز، 1389ش؛ روابط سياسي ايران با كشورهاي همسايه: نورالله حسينخاني، تهران، مشعر، 1391ش؛ سفرنامه ميرزا محمد حسين فراهاني: به كوشش مسعود گلزاري، تهران، فردوسي، 1362ش؛ شهور في ديار العرب: مسعود عالم النووي، ترجمه: سمير عبدالحميد، رياض، مكتبة الملك عبدالعزيز، 1419ق؛ صفحات من تاريخ مكة المكرمة في نهاية القرن الثالث عشر الهجري: سنوك هورخرونيه، ترجمه: محمد سرياني، عربستان، نادي مكه، 1411ق؛ ضيوف الرحمن: روبرت بيانكي، ترجمه: سعيد الاسعد، الرياض، شركة العبيكان، 1428ق؛ طرق الحج الآسيوي: گروه علمي، مالزي، المنظمة الاسلامية للتربية و العلوم و الثقافه، 1431ق؛ فتوح البلدان: البلاذري (م.279ق.)، بيروت، دار الهلال، 1988م؛ فصول من تاريخ المدينه: علي حافظ، جده، شركة المدينة المنوره، 1417ق؛ مكتب اسلام (ماهنامه): قم، مؤسسه مكتب اسلام؛ ميقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت.
گروه حجگزاري؛ محمد اسعدي