پاکستان سی دیار حرم تک

اين سفرنامه نگاهي سياسي و اجتماعي به حج دارد. نويسنده، عربستان و كشورهاي ميان راه سفر حج خود را از اين منظر بررسي نموده است. اين سفرنامه مجموعه يادداشت‌هاي سفر حج نويسنده به سال1378ق./1959م. است كه وي آن‌ها را به تدريج در روزنامه كوهستان چاپ پاكستان منتشر كرده است. او قصد داشته از اين يادداشت‌ها براي تأليف اثري ديگر در تاريخ ايران و روم استفاده كند؛ اما چون با استقبال خوانندگان روبه‌رو شده، آن‌ها را همراه با تغييراتي در همين كتاب به چاپ رسانده است؛ نسيم حجازي نويسنده و رمان‌نويس نامدار اردو زبان كه نام اصلي او شريف حسين است، به سال 1914م. در پنجاب هندوستان زاده شد. به سال 1947م. پس از استقلال پاكستان، به اين كشور مهاجرت كرد و تا پايان عمر به سال 1996م. در آن جا ماند. حجازي را از بهترين نويسندگان اردوزبان و از نخستين كساني دانسته‌اند كه به زبان اردو رمان مستند تاريخي نگاشته است. او در اين رشته آثار گوناگون دارد. در رمان‌هاي تاريخي و مستند او، گرايش به ضرورت احياي فرهنگ و تمدن و وحدت اسلامي محسوس است. از اين سفرنامه پيدا است كه وي از اوضاع سياسي- اجتماعي جهان به ويژه كشورهاي اسلامي آگاه بوده و آسيب‌ها و آفت‌هاي كشورهاي اسلامي را بازشناسي و تحليل و راه حل ارائه كرده است.[1]

 

سفرنامه پاكستان سے ديار حرم تك (از پاكستان تا سرزمين حرم) بيشتر نگاهي جامعه‌شناختي به حرمين شريفين و كشورهاي اسلامي دارد و از اين منظر به حج و نيز كشورهايي كه حجازي در طول سفر آن‌ها را ديده است، نگريسته و از اين رو، كمتر به وصف آثار و مكان‌هاي مقدس حرمين پرداخته است. حجازي از مواجهه جامعه اسلامي با پديده مدرنيته و رواج مظاهر تمدن و فرهنگ غرب نگران است و براي دور ماندن مسلمانان از آسيب‌هاي احتمالي اين مواجهه، نظريه‌هايي ارائه مي‌كند؛ با توجه به توانايي حجازي در رمان‌نويسي، نثر اين سفرنامه استوار و اثرگذار و گاه حماسي و عاطفي است. صفحاتي پرشمار از سفرنامه به فتوحات اسلامي در سده‌هاي گذشته و مقاومت مسلمانان در برابر هجوم غربيان در روزگار معاصر و بازخواني تاريخ به روايت نويسنده اختصاص يافته است. او در وصف شهرها و مكان‌هاي ميان راه و نيز حجاز، اجمالي از تاريخ آن‌ها را بازگفته است. (براي نمونه: ص115-120) تحليل‌هاي او از وضعيت سياسي جهان اسلام، نشان از آشنايي او با جريان‌ها و گروه‌ها و شخصيت‌هاي سياسي آن روزگار دارد. (براي نمونه: ص162-165) دغدغه‌هاي احياي تفكر اسلامي در جاي جاي سفرنامه به چشم مي‌خورد. وي پيوسته عظمت پيشين جهان اسلام را در سايه فرهنگ اسلامي گوشزد مي‌كند. (براي نمونه: ص132) حجازي مي‌كوشد بر اصالت هويت ديني مسلمانان در برابر هويت ملي آن‌ها تأكيد كند و پاي فشردن بر تفاوت‌هاي ملي و قومي را مايه ضعف و عقب‌ماندگي آن‌ها بشمارد. او بر اين باور است كه روي آوردن دولت‌هاي كشورهايي مانند ايران، تركيه و عربستان به غرب، نتوانسته است ميان مردم اين كشورها و هويت ديني آن‌ها فاصله اندازد. (براي نمونه: ص149)

 

حجازي در راه مكه، از شهرهاي تهران، مشهد، اصفهان، شيراز، آنكارا، استانبول، قونيه و بيروت (ص13، 21، 25، 30، 40، 49، 61، 95) ديدن كرده و بخشي از سفر را همراه رئيس جمهور پاكستان ژنرال محمد ايوب خان (حك: 1958-1968م.) بوده و سفر و ديدار رسمي او از ايران و تركيه را گزارش كرده است. رئيس جمهور پاكستان پس از سفر به آنكارا، به كشورش بازگشته و حجازي باقيمانده راه را خود رفته است. (ص40-45)

 

در بخش مربوط به ايران، وصف‌هاي حجازي از تهران و مشهد و وضعيت اجتماعي و اقتصادي ايرانيان خواندني است. او به شكاف طبقاتي و فرهنگي ميان مردم ايران و جدال سنت و تجدد اشاره كرده و درباره خطرهايش هشدار داده و ايران را نيازمند اصلاحات سياسي و اقتصادي دانسته است. (ص19) گزارش‌هاي او از كشور تركيه نيز با بيان رخدادهاي تاريخي و مجاهدت‌هاي مسلمانان در برابر غربيان همراه است. (براي نمونه: ص43-44)

 

حجازي با هواپيما از بيروت به جدّه و مكه و سپس مدينه رفته است. (ص99-100) او سفارش‌نامه‌اي از سفير عربستان در پاكستان داشته (ص100) و در عربستان مهمان سفير كشور خود بوده است. (ص101-102) بخشي از مطالب مربوط به مكه، به وصف گسترش‌هاي مسجدالحرام در دوره حكومت سعودي اختصاص دارد. (براي نمونه: ص108) گزارش‌هاي سفرنامه از مناسك حج، عاطفي و احساسي و حاكي از حالات باطني حجازي است. وي زيارت مكان‌هاي مقدس را براي احياي فرهنگ و انديشه اسلامي مفيد مي‌داند و بر اين باور است كه در حجاز، مكان‌هايي بسيار هستند كه خاطرات گذشته اسلام را زنده مي‌كنند و هر مسلمان با ديدن آن‌ها در روح و جان خود احساس طراوت مي‌نمايد (ص137)؛ اما سعودي‌ها مردم را از زيارت اين مكان‌ها بازمي‌دارند تا جايي كه بوميان مكه از نشان دادن راه غار حراء و ثور نيز مي‌پرهيزند. (ص159) او هنگام زيارت قبرهاي بزرگان اسلام در قبرستان مكه كه به دست آل سعود ويران گشته‌اند، گله كرده است: «ديوارها را مي‌توان ويران كرد. گنبدها را مي‌توان فروريخت. اما آيا كسي مي‌تواند انوار الهي را از تابيدن بر اين قبرهاي ويران بازدارد؟» (ص158)

 

به باور حجازي، عربستان از خطرهاي فراروي ديگر كشورهاي عربي خاورميانه ايمن نيست و رژيم اسرائيل در قلب پيكره جهان عرب به صورت يك غده سرطاني در حال رشد، براي همگان خطرساز است. (ص109) به گفته او، مردم عربستان به صورت برابر از ثروت نفت برخوردار نيستند و بخشي بسيار از درآمد كشور صرف آسايش و عيش اعضاي خانواده سلطنتي مي‌شود، نه بهبود وضع معيشت عمومي. (ص161) رهبران رياض هنوز نتوانسته‌اند شور زندگي را در مردم خود بدمند و گويا مردم اين كشور به رهبران شام و مصر چشم دوخته‌اند. (ص162)جنبش‌هاي قومي و نژادي مي‌توانند مردم يك كشور را مدتي كوتاه دچار هيجان‌هاي احساسي كنند؛ ولي نمي‌توانند جايگزين يك ايدئولوژي ريشه‌دار براي زندگاني ملت‌ها شوند. مردم عرب ميان ملي‌گرايي عربي و اسلام حيرانند؛ اما در پي گذار از اضطراب‌ها و حيرت‌هاي موجود، راهي جز دين فطري در پيش نخواهند ديد. (ص162-167)

 

حجازي عمل كردن به احكام اسلامي را گره‌گشاي بسياري از گرفتاري‌هاي فردي و اجتماعي دانسته است. او اجراي حدود اسلامي را در عربستان عاملي مهم در كاستن از جرائم شمرده است. با اين حال، نقدهايي نيز درباره برخي از احكام دارد و از جمله به جواز خريد و فروش برده در عربستان معترض است. (ص150-151)

 

نويسنده در بخش مربوط به مدينه، مردم اين شهر را به تواضع، خوش اخلاقي، نيك‌گفتاري و وسعت نظر ستوده و تصريح كرده است كه مردم مدينه با ديگر ساكنان جهان اسلام و كشورهاي عربي تفاوت دارند. آن‌ها كشور پاكستان را دوست دارند و پاكستاني‌هاي مقيم مدينه با رفتار خود تأثيري نيك بر جاي نهاده‌اند. به گفته او، مواد غذايي در مدينه فراوان و نرخ آن از ديگر شهرهاي خاور ميانه ارزان‌تر است. (ص137-140)

 

اين كتاب از سال 1960م. چند بار چاپ شده است. واپسين چاپ كه مبناي اين مقاله نيز بوده، به سال 2005م. صورت پذيرفته است. كتاب در انتشارات جهانگير لاهور پاكستان با 167 صفحه در قطع رقعي چاپ شده است.

 

 

---