پروست، آدریئن

آدريئن آشيل پروست (Adrien Achille Proust) به سال 1834م. در اور ـ ئه ـ لوار (Eure-et-Loir) فرانسه زاده شد. پس از دريافت ليسانس علوم و هنر، در سال 1866م. موفق به اخذ دكتري طب شد و مدتي مديريت يكي از بيمارستان‌هاي قديمي پاريس را بر عهده داشت. پس از دريافت مدرك پروفسوري تا سال 1885م. عضو علمي دانشگاه پاريس بود. در سال 1889م. در آكادمي پزشكي فرانسه پذيرفته شد[1] و همواره در محافل پزشكي فرانسه حضور داشت.[2] (تصوير شماره 6)

 

پروست بيش از سي سال به تحقيق و تبليغ براي پيشگيري از وبا پرداخت و سفرهاي فراوان به كشورهاي جهان از جمله كشورهاي مسلمان و خاور ميانه داشت. به سال 1869م. در خلال تحقيقات خود براي بررسي راه‌هاي ورود بيماري وبا به اروپا از طريق روسيه، سفري نيز به ايران داشت و مورد استقبال فتحعلي شاه قاجار قرار گرفت.[3] وي ميان سال‌هاي 1884م. تا 1903م. به عنوان بازرس ارشد بهداشت بين الملل فعاليت كرد و در كنار تأليف آثار متعدد در زمينه بهداشت و سلامت، اثر ماندگار خود با نام «La défense de l'Europe contre le choléra» (دفاع اروپا در برابر وبا) را كه حاصل اين تحقيقات است، به سال 1903م. در پاريس منتشر كرد و در همان سال به علت سكته مغزي در پاريس درگذشت.[4] شهرت پروست بيشتر به سبب فرزندش مارسل پروست، رمان‌نويس معروف فرانسوي، است.

 

به رغم برخي گزارش‌ها از وجود وبا در مكه در طول تاريخ[5]، گزارشي از آغاز وبا در مكه در دست نيست. برخي بر اين باورند كه بيماري وبا در مكه وجود نداشته تا اين كه در سال 1246ق./1825م. گروهي از حاجيان هندي اين بيماري را به مكه منتقل كردند.[6] بيماري وبا در سال‌هاي 1890، 1892، 1893، 1895، 1902م./1307، 1309، 1310، 1312، 1319ق. در موسم حج و در ميان حاجيان با شدت بيشتر شيوع يافت و جان افراد فراوان را گرفت.[7] اين دوره زماني (پايان قرن نوزدهم م.) شاهد رقابت دولت‌هاي استعمارگر در تصاحب ممالك اسلامي و بهانه‌جويي ايشان در تضعيف و تجزيه امپراتوري عثماني بود. دولت انگلستان، حجاز و مكه را به دليل وجود چاه زمزم و دفن قرباني در منا، خاستگاه وبا شمرد و با اين بهانه، درصدد ايجاد ردّپايي در حجاز بود. در مقابل، دولت فرانسه كه بيشترين شمار كشورهاي مسلمان را زير سلطه خود داشت، تحقيقات و كنفرانس‌هاي بين‌المللي، از جمله نخستين آن‌ها يعني كنفرانس استانبول در سال 1866م. را در بررسي مسأله حج و گسترش وبا انجام داد. آدرين پروست به دليل تخصص در طب و مسؤوليت و نقش بين‌المللي در زمينه پيشگيري از بيماري وبا، مأمور تهيه گزارشي در اين زمينه شد[8] و در سال 1893م./1310ق. به جزيرة العرب رفت و در ايام حج به بررسي وضعيت بهداشتي حج‌گزاران پرداخت. اين گزارش‌ها در چند بخش سفر حج، بندر جده، شهر مكه، اعمال و مواقف حج، قرنطينه، و نقش دولت‌ها درخور بررسي است.

 

پروست سفر حج را در كنار ديگر اجتماعات بشري و مسافرت‌ها، يكي از سبب‌هاي انتقال وبا مي‌داند. از نظر وي، ازدحام جمعيت در حج و مسير آن، وجود افراد ضعيف و ناتوان از نظر مالي به رغم انحصار وجوب حج به افراد متمكن و مستطيع، همراهي اطفال و زنان باردار و افراد كم‌توان، مسافرت حاجيان مناطق عقب‌افتاده مانند اهالي جنوب هند و جاوه كه معدن بيماري وبا هستند، مسافرت در بيابان‌هاي گرم، آشاميدن آب گرم و آلوده از دست قبايل مختلف، پرداختن به اعمال طاقت‌فرسا به محض رسيدن به مكه، پوشيدن لباس احرام كه سر را از تابش آفتاب نمي‌پوشاند، ممنوع بودن كشتن حشرات ناقل بيماري هر چند اگر به بدن چسبيده باشند، اصلاح سر و صورت و ناخن‌ها در سلماني‌ها، و دفن قرباني در گودال‌هاي نه ‌چندان عميق كه با توجه به افزايش جمعيت حاجيان، گريزي از آن نيست، زمينه‌ساز شيوع وبا است. البته وي بر آن است كه به سبب وجود آمونياك در خاك منا، قرباني به سرعت تحليل مي‌شود و اثري از آن‌كه موجب عفونت گردد، تا حج سال بعد باقي نمي‌ماند.

 

وضعيت غير بهداشتي شهرهاي جده و مكه نيز در اين ميان مؤثر بوده است. آب و هواي گرم، فقدان امكانات بهداشتي، آب آلوده و ناسالم، نزديكي محل ذخيره آب به توالت، و دفع غير بهداشتي از جمله عوامل بيماري‌زا در شهر جده بوده‌اند. با افزايش جمعيت در 15 روز منتهي به موسم حج و همچنين در پايان مراسم حج و زمان بازگشت حاجيان، به اين مشكل افزوده مي‌شد. در سال 1892م. فراواني بيماران و اجساد مبتلايان به وبا در ميدان‌ها و خيابان‌هاي جده و كنار خزينه‌هاي آب، آلودگي را افزايش داد.

 

بر پايه گزارش پروست، مكه شهري است با 60 هزار تن جمعيت كه حدود 80% ساكنان آن، هندي و جاوه‌اي و 18% عرب و 2% تركان هستند.[9] اين شهر در موسم حج ميزبان 100 تا 300 هزار حج‌گزار است كه برخي به مدت يك يا چند سال و برخي نيز چند ماه تا چند روز پيش از شروع مناسك حج، در آن اقامت مي‌گزينند. او با اشاره به برخي باورهاي مكيان از جمله مداواي زن نازا با سحر و جادو، طالع‌بيني از روي استخوان، اعتقاد به احضار ارواح، و قرباني شدن برخي زنان به دست روح شروري به نام نزار، بيشتر زنان مكه را در طب گياهي چيره‌دست مي‌خواند.

 

از نظر جغرافيايي، مكه در گودي قرار گرفته و آب باران‌هاي اندك آن راه به جايي ندارد و به رغم وجود خيابان‌هاي نسبتاً وسيع، مجرايي براي دفع بهداشتي فاضلاب در آن ساخته نشده است. در جنوب غربي اين شهر، محله سياهان با خانه‌هاي گِلي قرار دارد كه حدود سه تا چهار هزار تن در آن ساكن هستند. در كنار آن، محل گردآوري زباله‌هاي مكيان قرار دارد و با فاصله حدود 300 متر، استخر آبي به طول20 متر و عرض 10 متر ديده مي‌شود كه براي آبياري مزارع صيفي و نخلستان‌ها استفاده مي‌شود. آب آشاميدني مكه از چشمه رائق و از سمت طائف و منا با استفاده از آبراهه‌اي سرپوشيده به مكه آورده مي‌شود؛ ولي در مسير آن، حفره‌ها و چاه‌هايي براي آب‌رساني به منازل و پيرامون مكه ايجاد شده كه موجب آلودگي آن مي‌گردد.

 

پروست با اشاره به وضعيت قرنطينه، آن را نيز ناكارآمد مي‌خواند. در نزديكي جده، هنگام بازگشت حاجيان از مكه، قهوه‌خانه‌اي براي قرنطينه اختصاص يافته است؛ اما كمبود امكانات و وجود تنها يك پزشك، اين مكان را به محل نگهداري اجساد و بيماران تبديل كرده است. چه بسا افراد سالم كه به دليل چهره خسته خود و اشتباه نگهبانان، در كنار بيماران محكوم به مرگ جاي مي‌گيرند و همه آنان ملتمسانه به دنبال اندكي آب و غذا به چند برابر قيمت هستند.

 

پروست با مقايسه آمار حاجيان وارد شده به جده در سال 1893م. كه افزون بر 9085 تن بوده‌اند و در بازگشت 5165 تن بندر ينبع را ترك كرده‌اند، نتيجه مي‌گيرد كه 40% ايشان به دليل وبا جان خود را از دست داده‌اند. بر پايه گزارش وي، در اين سال، به دليل نبودِ افراد كافي براي حمل و دفن اجساد، خيابان‌هاي شهر مكه لبريز از اجسادِ وبا زدگان بود و بيماران بسيار در خانه‌هاي اين شهر بدون طبيب و درمان با مرگ روبه‌رو بودند. در راه حج نيز مبتلايان فراوان از كاروان‌ها جا مي‌ماندند و يا كاروانيان كساني را كه اميدي به بهبودشان نبود، از روي شتران به زمين مي‌انداختند و باور داشتند آنان كه در حجاز بميرند، روحشان به بهشت راه مي‌يابد.

 

پروست معتقد است كه هر چه بهداشت فردي بهتر باشد، نياز به اجبار و قوانين عمومي كمتر مي‌شود. وي برخي از كوشش‌هاي دولت عثماني را در ارتقاي بهداشت حج مي‌ستايد؛ از جمله: ايجاد هيئت تنظيف مكه متشكل از افسري عثماني و چهار پزشك از شهرهاي مكه و مدينه و جده و قمران كه موظف به نظافت شهر مكه و منا و حفر چاه براي قرباني و تدفين مردگان بود. همچنين دولت عثماني در سال 1894م. بودجه‌اي براي احداث و گسترش درمانگاه‌ها و بيمارستان در حجاز تصويب نمود و نماينده‌اي ويژه را در اين زمينه تعيين كرد. به رغم جديت و حسن نيت حكومت عثماني در اين زمينه، به دليل توافق نيافتن نماينده عثماني با شريف مكه و عدم پذيرش شيوه‌هاي جديد از سوي فرهنگ عمومي و باديه‌نشينان، اين كوشش‌ها نتيجه‌اي نداشت. براي نمونه، يك دستگاه ضدعفوني‌كننده بزرگ (ctuve) با هزينه بسيار به مكه آوردند تا لباس حج‌گزاران را تميز و ضدعفوني كند. اما با رواج اين شايعه كه استفاده از اين دستگاه موجب برهنگي و ديده شدن بدن زنان خواهد بود، باديه‌نشينان به آن هجوم آوردند و پيش از پياده شدن آن از ارابه، بخشي از آن را منهدم كردند و بقيه را به دره‌اي افكندند. نيز در سال 1894م. شمار مردگان شهر مكه افزايش نسبي يافت و پزشكان علت آن را التهاب معده ناشي از آلودگي آب زمزم دانستند. اما حكومت توان بستن ورودي چاه زمزم را نداشت و تنها به حاجيان توصيه مي‌كرد تا از آن كمتر بنوشند.

 

پروست به برخي احكام و روايات بهداشتي اسلام اشاره مي‌كند؛ از جمله روايتي از پيامبر (ص) كه فرموده است: «اگر در جايي بيماري عمومي مانند وبا ديديد، به آن جا وارد نشويد و از آن جا نيز خارج نگرديد.»[10] به گزارش وي، در سال 1894م. با اين‌كه بليط كشتي‌ها ارزان‌تر بود، به دليل انتشار خبر وبا در مكه، حاجيان كمتري از شمال و از طريق سوئز به جده آمدند و غيبت حاجيان الجزايري كاملاً نمايان بود.

 

او به رغم نگاه انتقادي به وضعيت بهداشتي شهرهاي جده و مكه و توصيه به رعايت بهداشت فردي محيطي و تهيه آب سالم، باور دارد كه عامل اصلي وبا، مسافراني از هند و جاوه زير سلطه و نظارت انگليس هستند و دولت انگليس بايد وبا را در آن سرزمين‌ها مهار كند. وي به نقل از دكتر صالح صبحي، مسؤول كميته بهداشتي حاجيان مصر در مكه به سال 1892م. پيشنهاد مي‌كند كه يك سال براي حج اهالي جنوب اختصاص يابد و سال ديگر براي حج اهالي شمال كه بيشترشان سالم هستند، در نظر گرفته شود. نيز با توجه به سهولت و سرعت سفر با كشتي بخار كه مي‌تواند به سرعت انتقال وبا بينجامد، قرنطينه تقويت گردد.

 

حضور پروست در شهر جده و مشاهده ورود و خروج حج‌گزاران، مسلم است. اما به رغم برخي ديدگاه‌ها[11]، سفر وي به حرمين بعيد به نظر مي‌رسد. خود وي نيز از حضور در حرمين سخن نگفته و از شهر مدينه گزارش نداده و گزارش‌هاي مربوط به شهر مكه را از مستشرقاني مانند هورگرونيه و لئون راچز نقل مي‌كند.

 

گزارش سفر پروست به جزيرة العرب و جده، نخستين بار به سال 1895م. در مقاله اي با نام ˝Le Pèlerinage de la Mecque et la Propagation des épidémies ˝ (سفر به مكه و انتشار بيماري‌هاي فراگير) در نشريه la Revue des Deux Mondes منتشر شد. ديدگاه‌ها و تحقيقات كامل وي در زمينه بهداشت حج در كتاب "L'orientation nouvelle de la politique sanitaire" (رويكردي نوين به سياست‌هاي بهداشتي) انتشار يافته است. اين كتاب با عنوان الاتجاه الجديدة للسياسة الصحيه در حال ترجمه به زبان عربي است.[12]

---