پونسه، شارل ژاک
پزشک فرانسوی مسافر مکه و مدینه در سال 1700م. شارل ژاک پُونسِه (Charles-Jacques Poncet) به سال 1655م. در فِرانش کُنتِه (Franche-Comté) در شرق فرانسه زاده شد.[1] آگاهی چندان از دوران نوجوانی و جوانی وی در دست نیست، جز آن‌که به عضویت ارتش فران
پزشك فرانسوي مسافر مكه و مدينه در سال 1700م.
شارل ژاك پُونسِه (Charles-Jacques Poncet) به سال 1655م. در فِرانش كُنتِه (Franche-Comté) در شرق فرانسه زاده شد.[1] آگاهي چندان از دوران نوجواني و جواني وي در دست نيست، جز آن‌كه به عضويت ارتش فرانسه درآمد و ماموريت يافت تا به عنوان جراح و امدادگر ارتشِ فرانسه، به قاهره سفر كند.[2] از گزارش‌ها برمي‌آيد كه او در سال‌هاي پاياني سده هفدهم م. به عنوان طبيب و داروسازي حاذق در قاهره و بلكه در همه شمال افريقا شناخته مي‌شده است. در همين ايام، براي درمان بيماري جذامِ جوشواي اول، پادشاهِ حبشه (حك: 1682-1706م.) به اين كشور فراخوانده شد و با موافقت كنسول فرانسه در مصر، راهي حبشه گشت. او در اين سفر از مناطق گوناگون افريقا و آسيا ديدار كرد و از جمله اقامتي كوتاه در مكه و مدينه داشت تا زادگاه و مزار پيامبر اسلام (ص) را از نزديك ببيند. وي در طول سفر خود، به درمان بيماران مي‌پرداخت.
انگيزه سفر او به مكه و مدينه پوشيده است. در برخي گزارش‌ها اشاره شده كه وي به دستور حكومت مصر، براي معاينه زائران مصري در يكي از مكان‌هاي قرنطينه حضور يافت.[3] نيز گمان مي‌رود كه براي بازگشت به مصر، از بندر مصوع[4] (Massawa) حركت نموده؛ زيرا اين بندر در راه جده بود و اين راه در قياس با ديگر راه‌ها، كمتر خطر داشت.
استقبال حاكمان هر منطقه از پونسه، زمينه دريافت آگاهي‌هاي دقيق و روشن را براي وي فراهم كرد. او يادداشت‌هاي خود را با نام Voyage d'Ethiopie (سفري به اتيوپي) در سال 1704م. به زبان فرانسوي منتشر كرد. اين اثر به سال 1709م. به انگليسي با نام «AVoyage to Aethiopia made in the years of 1698,1699 and 1700» (سفري به اتيوپي در سال‌هاي 1698، 1699و 1700) ترجمه شد و در 138 صفحه در لندن به چاپ رسيد و به سال 1808م. با نام A journey to Abyssinia (سفري به حبشه) تجديد چاپ شد. گزارش‌هاي وي در اين سفرنامه فاقد آگاهي‌هاي دقيق تاريخي در زمينه حرمين شريفين است؛ اما مطالب او در باره معيشت، فرهنگ، سياست و طبيعت كشورهاي گوناگون در سال‌هاي پاياني سده هفدهم م. براي تاريخ‌نگاران توجه‌برانگيز است. نكته‌سنجي ويژه نويسنده در ضبط و ارائه مطالب نيز به گيرايي كتاب افزوده است.
سفرنامه پونسه همراه دست‌نوشته‌هاي ويليام دنيل* و جوزف پيتس* به دست يك نويسنده انگليسي به نام ويليام فوستر گردآوري و تصحيح و در كتابي با نام"The Red Sea and adjacent countries at the close of the seventeenth century" (درياي سياه و كشورهاي مجاور در سده هفدهم م.) منتشر شد و به يك منبع مهم تاريخي و جغرافيايي براي اروپاييان در آن سال‌ها بدل گشت.
وي در سفري ديگر به سال 1702م. به بندر سورات در هند رفت و به سال 1706م. در ايران اقامت گزيد و ازدواج كرد. او پس از مدتي بر اثر بيماري مرموزي به سال 1708م. در اصفهان[5] درگذشت.[6] گزارشي از سال‌هاي پاياني زندگي پونسه حكايت‌گر آن است كه وي به عنوان پزشك شخصي شاه ايران، افزون بر طبابت در دربار شاه، به آموزش دانش پزشكي پرداخت و هنگامي كه براي نجات يكي از دوستانش به روسيه رفت، به دست سربازان تزار دستگير و به عنوان برده فروخته و به افغانستان برده شد. او سرانجام توانست به ايران بازگردد.[7]
گزارش سفر به حبشه و حجاز: وي در دهم ژوئن 1698م. همراه فردي به نام حاج علي، فرستاده ويژه و فرمانده نظامي سپاه پادشاه حبشه، از طريق جنوب مصر و سودان راهي حبشه شد. به گفته او، حركت افراد كاروان بسيار هماهنگ و منظم بود. در ابتدا و انتهاي كاروان، افرادي با نواختن نقاره، حركت سريع يا آهسته و هنگام استراحت را به افراد خبر مي‌دادند. شترهاي كاروان مي‌توانستند پنج تا شش روز بدون آب و خوراك، گرماي هوا و سختي راه را تحمل كنند و اين براي نويسنده باوركردني نبود.
او پس از اقامتي سه ماهه در شهرهاي گوناگون سودان، در 11 جولاي 1699م. وارد حبشه شد و از پادشاه حبشه محبت ديد و هدايايي نفيس دريافت كرد. (ص75-100) پس از انجام مأموريت و درمان پادشاه[8] در پنجم جولاي 1700م. از راه دريا وارد بندر جده شد. (ص121) به گفته وي، اين شهر بسيار شلوغ بود و مردمش از نژادهاي گوناگون بودند و از راه تجارت امرار معاش مي‌كردند. (ص123) وي جده را به دليل نزديكي به دو شهر مذهبي مكه و مدينه، مكاني مناسب براي سكونت مسيحيان نمي‌داند. (ص127)
پونسه در يكي از كاروانسراهاي جده مستقر شد. او اشاره كرده كه بر خلاف شهرهايي كه پيشتر در آن‌ها اقامت داشته، مي‌بايست خود به خريد و پختن غذا و شست‌وشوي لباس‌هايش بپردازد.[9] او از نزديك، شاهد درگيري شريف سعيد (حك: 1106-1113ق.) حاكم مكه و پاشاي عثماني در جده بوده است.[10] دو روز پس از ورود پونسه به جده، حاكم مكه با شماري فراوان از سربازان براي گرفتن باج و خراج سالانه، به يكي از دروازه‌هاي جده رسيده و با تهديد نظامي، حاكم جده را به پرداخت سي هزار سكه طلا ناچار كرده است. (ص125) پونسه شريف مكه را از دور مشاهده كرده است. شريف مردي تقريبا 60 ساله با چهره‌اي ترسناك بوده كه زير لبش زخمي عميق ديده مي‌شده است. (ص124) سه تن از بردگاني كه پادشاه حبشه به پونسه هديه داده بود، به دست شريف مكه ضبط شدند.[11] پس از بازگشت شريف، نويسنده روانه مكه شد. وي در آن جا با كاروان‌هايي مسلمان از تركيه، هند، مصر و ديگر كشورها روبه‌رو شد كه در مكان‌هاي سرپوشيده و بازاري موسمي به داد و ستد كالاهاي همراه خود مي‌پرداختند. اين مكان‌ها به دستور شريف مكه ساخته شده بود. (ص126) سپس نويسنده بدون اين‌كه در باره مدت اقامت و زمان بيرون آمدن خود از مكه گزارش دهد، توضيحي اندك در باره مدينه مي‌دهد. به گفته وي، حاكم مدينه معمولاً در شهر اقامت ندارد و بيشتر به هماهنگي سربازان خود در شهرهاي ديگر مي‌پردازد. به گفته وي، سربازان هنگام ورود به شهر، به حكم قانون و براي احترام به پيامبر، كفش خود را درآورده، با پاي برهنه حركت مي‌كردند و در صورت تخلف جريمه مي‌شدند. (ص126) گمان مي‌رود منظور نويسنده حرم پيامبر بوده، نه شهر مدينه. پونسه سپس به جده برگشت و پس از يك ماه اقامت در آن جا، اين سرزمين را به مقصد طور سينا ترك كرد.[12]
منابع
مكه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي: جعفر خليلي، ترجمه: فرهنگ، تهران، مشعر، 1384ش.Distant Lands and Diverse Cultures: The French Experience in Asia, Glenn Joseph Ames, Ronald S. Love, 2003. / Encyclopaedia Aethiopica: He-N, Otto Harrassowitz Verlag, Ethiopia, 2007. / Historical Dictionary of Ethiopia: David Hamilton Shinn, Thomas P. Ofcansky, 2004. / History of Abyssinia: A. H. M. Jones, Elizabeth Monroe, Kessinger Publishing, 2003. / Mecca: A Literary History of the Muslim Holy Land, Francis E. Peters, 1994. / The Greatest Killer: Smallpox in History, Donald R. Hopkins, 2002. / The Nile Quest: A Record of the Exploration of the Nile and Its Basin, Harry Johnston, 2011.
سيد حميدرضا نجفي
[1].www.britannica.com/EBchecked/topic/469556/Charles-Jacques-Poncet; Historical Dictionary of Ethiopia, P319.
[2]. www.slideshare.net/ghiona/ethiopia-and-the-quest-for-modern-health-care-2010.
[3]. The Greatest Killer, P176-177.
[4]. www.saudinomad.karuizawa.ne.jp/Jeddah-5.html.
[5]. The Nile Quest, P67.
[6]. Distant Lands and Diverse Cultures, P92.
[7].www.books.google.com/books/about/The_Siege_of_Isfahan.html?id=r0SI9CzPr48C.
[8]. www.slideshare.net/ghiona/ethiopia-and-the-quest-for-modern-health-care-2010.
[9]. Mecca: A Literary History of the Muslim Holy Land, P232.
[10]. مكه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي، ص23-24.
[11]. History of Abyssinia, P112; Encyclopaedia Aethiopica, P1074.
[12]. Distant Lands and Diverse Cultures, P89.